Ὀρθόδοξη ἡσυχαστική παράδοση καί οἱ ἀνατολικές θρησκεῖες (Γιόγκα)

Λεωνίδα Κατσίρα, Σχολικού Συμβούλου

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ (ΓΙΟΓΚΑ)

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Γιόγκα, η οποία στην πατρίδα της, τις Ινδίες, πρέπει να οδηγεί τους ανθρώπους στο μυστικό βίωμα, στους ανθρώπους της Δύσεως προσφέρεται ως «βοήθεια», αλλά κατά τρόπον ουσιώδη διάφορο εκείνου που διδάσκεται στις Ινδίες. Ιστορικά είναι γενικευμένο έθιμο στους πολιτισμούς της Ανατολής ή στα σαμανικά έθιμα των πολιτισμών των Ινδιών. Είναι προσδιορισμός του μυστικού δεσμού του Ινδού με την ύψιστη υπερβατική πραγματικότητα, δηλ. ως μέθοδος ασκητική τεχνική, αλλά και ως μέθοδος διαλογισμού.

Στην Ινδία υπάρχουν πολλά είδη Γιόγκα, στην Ευρώπη, όμως, μόνον μερικά προβάλλονται, τα οποία οδηγούν τον άνθρωπο της Δύσεως σ ένα επικίνδυνο μονοπάτι και ο οποίος δύσκολα μπορεί να καταλάβει τη διαφορά της άσκησης από το θρησκευτικό βίωμα το οποίο τον εγκλωβίζει.

Ο Ευρωπαίος πρέπει να γνωρίζει ότι εκείνο που προβάλλεται ως Γιόγκα στη Δύση, δεν είναι απλές σωματικές ασκήσεις, δεν είναι γυμναστική και σπορ, δεν είναι μία οδός προς απόκτηση ικανότητος παραγωγής, χαλάρωσης, ησυχίας, ηρεμίας και ανόδου των πνευματικών δυνάμεων. Είναι μία μέθοδος μόνον και μόνον για Ινδούς. Στις γραμμές που ακολουθούν, θα προσπαθή­σουμε να δείξουμε την σχέση, την ομοιότητα, αν υπάρχει, αλλά και τις δια­φορές μεταξύ της Yogaκαι του Ορθόδοξου Ησυχασμού. Τι προσπαθεί να επιτύχει ο ένας και τι ο άλλος. Ποιος ο σκοπός αυτής της μυστικής ένωσης του ανθρώπου στη Γιόγκα και τον Ησυχασμό στην Ορθόδοξη θρησκεία και θα καταδειχθεί η στρατηγική και των δύο, τι επιδιώκει η μία και τι η άλλη.

Τι είναι Γιόγκα; Από που ξεκίνησε; Τι πραγματεύεται και ποια τέλος πάντων τα θετικά και αρνητικά στοιχεία της; Εύλογα ερωτήματα για κάθε έξυπνο ερευ­νητή. Κατ’ αρχήν ας ξεκινήσουμε από την σημασία της λέξεως «Γιόγκα». Οι ρίζες της ξεκινούν βαθιά στις αρχαίες ιερές γραφές των Ινδών, γραμμένες στη «Σανσκριτική», την απόκρυφη γλώσσα που γνώριζαν μονάχα οι ιερείς, οι νεοφώτιστοι και οι ανώτερες Κάστες.

Η λέξη «Γιόγκα» έχει σανσκριτική ρίζα και προέρχεται από την λέξη «Γιό­γκα», που σημαίνει «ενώνω», «συνδέω», «ζεύω». Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι «Γιό­γκα» είναι το μέσον που συνδέει, ενώνει ή ζεύει δύο πράγματα μαζί. Είναι ο σύνδεσμος της Ατομικής Ψυχής με την Παγκόσμια Ψυχή, η Ένωση του ανθρωπίνου Πνεύματος με τον Θεό. Η Γιόγκα διδάσκει, πως κάθε άνθρωπος, ακόμα και ο απλός οικογενειάρχης, μπορεί να φθάσει σε προχωρημένα πνευματικά στάδια, αν ζει σωστά κι αν παράλληλα μελετάει και εφαρμόζει επίμονα τους τρόπους που οδηγούν σ αυτό το αποτέλεσμα.

Πριν προχωρήσουμε, όμως, στην ανάλυση της έννοιας Γιόγκα, παρατη­ρούμε ότι η Ινδική Φιλοσοφία πέρασε από τρία στάδια2 και η Γιόγκα είναι τόσο παλιά, όσο και αυτή η Ινδία. Και πέρασε για πολλές χιλιετηρίδες από στόμα σε στόμα, αλλά κυρίως όπως περιέχεται στις Σανσκριτικές γραφές των Pishis και των Σοφών, που πλούτισαν την ζωή και τον πολιτισμό της Ινδίας κι ολόκληρου του κόσμου.3

Οι Πηγές της διδασκαλίας της Γιόγκα είναι οι έξης: οι Βέδες, τα Ουπανισάντ (λογοτεχνικά ιερά ή απόκρυφα κείμενα) και η Μπαγκαβάτ Γκιτά, που σχεδόν σε κάθε κεφάλαιό της περιέχει οδηγίες για την Γιόγκα . Ένας Ινδός Σοφός με το όνομα Πατάντζαλι, γνωστός ως «πατέρας» της Γιόγκα, συγκέ­ντρωσε τα παλαιά γραπτά και μ’ αυτά σχημάτισε τους «Αφορισμούς της Γιό­γκα» (Yoga Sutras). Οι αφορισμοί αυτοί είναι προτάσεις μεστές σε νόημα γραμμένες και συνταγμένες έτσι, ώστε να δίνουν τις αρχές της ειδικής φιλοσοφίας- στην περίπτωση αυτή της φιλοσοφίας της Γιόγκα. Το Γιογκικό ιδεώδες θα μπορούσε να ορισθεί σαν το να έχει κανείς γερό σώμα, με την κα­θοδήγηση ενός αναπτυγμένου νου και μια δυναμική θέληση ζωντανεμένη από τα υψηλότερα ιδανικά. Η Γιόγκα, όμως, απευθύνεται σε κάθε τύπο ανθρώπου, διότι οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί, γι’ αυτό και αναπτύχθηκαν διάφορες σχολές, έτσι ώστε όλοι οι άνθρωποι να βρουν αυτό που τους ταιριάζει.

Όλες όμως οι μορφές της Γιόγκα έχουν ένα κοινό σκοπό, που είναι η Προ­σωπική Βελτίωση (self improvement) και η Ανακάλυψη του Εγώ (self realization).6 Ο Παντάζαλι περιγράφει τα οκτώ στάδια δια των οποίων ο εκτελών την Yoga θα επιτύχει το σκοπό του.7

Φιλοσοφία της Γιόγκα

Ο Πατάντζαλι (Pantanjali), «Ο πατέρας της Γιόγκα» έδωσε την φιλοσοφία της Γιόγκα μέσα από τους αφορισμούς και από αυτό αντλεί τα πιστεύω της και η σημερινή Γιογκική Φιλοσοφία. Πολλές ερμηνείες γίνονται δεκτές, όλες βασίζονται στους Αφορισμούς της Γιόγκα του Πατάντζαλι. Ολόκληρη η διδα­σκαλία της Γιόγκα μας δίνεται στους Δέκα Κανόνες Συμπεριφοράς, σαν­σκριτικά «Γιάμας» (Yamas) και τους Δέκα Κανόνες Ελέγχου, σανσκριτικά «Νιγιάμας» (Niyamas), οι οποίοι είναι οι εξής.8 Να μην βλάπτεις τον άλλο, Αλή­θεια και διορατικότητα για όλα, Τιμιότητα και σεβασμός της Περιουσίας άλλου, Τήρηση Κανόνων Εγκράτειας και Αγνότητας, Εφαρμογή της Συγνώμης, Ανοχής ή Κατανόησης, Υπομονή, Καρτερία και Υπακοή, Συμπόνια και Συμπά­θεια, Ειλικρίνεια-σοβαρή προσπάθεια, Σωστός έλεγχος διατροφής σε ποιό­τητα και ποσότητα, Εφαρμογή Υγιεινής και Καθαριότητας, φυσικής και διανοητικής, ενώ οι Δέκα Νιγιάμας αναφέρονται στα εξής: Μετάνοια και τι­μωρία για κάθε σφάλμα, Δεκτικότητα και ολιγάρκεια, Πίστη, Ευσπλαχνία και εχεμύθεια, Σεβασμός για κάθε τι ιερό και λατρεία θεού, Μελέτη των Γραφών, Ταπεινοφροσύνη και Απλότητα, Ανάπτυξη διανοητικών ικανοτήτων και πνευ­ματικών αναζητήσεων, Προσευχή-διαλογισμός, Αλτρουιστικές Πράξεις. Αυτά εν ολίγοις όσον αφορά την Γιόγκα. Ας δούμε, όμως και τον ορθόδοξο ησυ­χασμό.

Στις μέρες μας, πολλοί είναι εκείνοι που κάνουν λόγο για τον Ορθόδοξο Ησυχασμό, παρουσιάζοντάς τον ως τον «αντίστοιχο» της γιόγκα στην Ορθό­δοξη Εκκλησία, μαρτυρώντας μ’ αυτόν τον τρόπο την άγνοια και την σύγχυσή τους. Πιστεύουμε πως κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος έχει, ίσως, κάποια στιγμή προβληματιστεί για τις διαφορές αυτών των δύο. Βλέποντας έναν σύγχρονο ασκητή της Ερήμου κι έναν γκουρού, δεν είναι πάντα ευνόητο σ όλους το τι τους κάνει να διαφέρουν πέραν της εξωτερικής τους περιβολής. Και όμως διαφέρουν. Και διαφέρουν τόσο εσωτερικά, όσο και εξωτερικά, και οι διαφορές τους έγκεινται τόσον στην φιλοσοφία και στο σκοπό, όσο και σ αυτές τις τεχνικές μεθόδους.

Περιεκτικότερα θα λέγαμε ότι οι διαφορές τους ακούνε στο όνομα Ιησούς Χριστός, που στους Ανατολίτες είναι άγνωστος. Ας αναλύσουμε όμως πρώτα, πριν πάμε να δούμε τις διαφορές τους, τι είναι Ορθόδοξος Ησυχασμός, ποια τα βασικά χαρακτηριστικά του και ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που κά­νουν τις μεγάλες διαφορές τους.

Ορισμός και Στοιχεία του Ορθόδοξου Ησυχασμού.

Ο Ορθόδοξος Ησυ­χασμός, όπως σήμερα τον καταλαβαίνουμε, είναι προέκταση και συνέχεια του αρχικού μοναχισμού, αφού ο μοναχισμός των πρώτων αιώνων ήταν ουσια­στικό ησυχασμός και αργότερα πήρε την σημερινή του μορφή. Λέγοντας Ησυ­χασμό, εννοούμε τον συγκεκριμένο εκείνο τρόπο ασκήσεως που επέλεξαν κάποιοι μοναχοί, ώστε να πραγματώσουν την προσωπική τους ένωση με τον Θεό στην ησυχία και την μόνωση, με βάση την αδιάλειπτη προσευχή. Η αρχή του ησυχασμού είναι ευαγγελική. Οι ησυχαστές έχουν ως σκοπό να καθαρί­σουν την καρδιά τους, προκειμένου να δουν τον Θεό, σύμφωνα με τον έκτο (6°) Μακαρισμό: «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία ότι αυτοί τον Θεόν όψονται» (Ματθ. 5, 8). Στην προσπάθεια τους αυτή συν τω χρόνω, εισήλθε κάποια μέ­θοδος προσευχής επιβοηθητική στην επίτευξη του τελικού σκοπού 9: η νοερά, η καρδιακή προσευχή και βαστώντας λίγο την αναπνοή τους,10 λέγουν εκείνο το «Κύριε Ιησού, Υιέ του Θεού ελέησόν με».

Οι ησυχαστές πατέρες, επειδή ακριβώς αντιλαμβάνονται την αξία, τόσο της αδιάλειπτης προσευχής, σύμφωνα προς το «αδιαλείπτως προσεύχεσθαι» (Θεσ. Α’ 5,17), όσο και της νοεράς προσευχής, προσπαθούν συνεχώς «λένε» την ευχή «το εν τη καρδία λαλούμενον, την μονολόγιστον προσευχήν Κύριε Ιησού, Υιέ Θεού ελέησόν με» ,11 Ακριβώς, όλη αυτή η προσπάθειά τους, εννο­είται, βέβαια, γι’ αυτούς, με την βοήθεια του Θεού, συνεχώς να προσεύχονται καρδιακά, έχοντας δηλαδή το νου τους στην καρδιά τους καθαρά, αποκλεί­οντας καθαρά, δηλαδή αποκλείοντας την είσοδο οποιουδήποτε λογισμού στην καρδιά, σε συνδυασμό με την συγκεκριμένη μέθοδο, τεχνική που ανεπτύχθη, ώστε τελικά να αξιωθούν της θέας του άκτιστου φωτός και της ενώσεως με τον Χριστό. Παρερμηνεύθηκε και θεωρήθηκε αντίστοιχη της γιόγκα, που η λέξη καθ’ εαυτή σημαίνει «άσκηση, γυμνάσια και κυρίως ζεύξη»12, αλλά είναι κι η ονομασία συγκεκριμένης ινδουϊστικής φιλοσοφίας με δικό της φι­λοσοφικό σύστημα και σκέψη, «διαγράφει τον τρόπον, τους κανόνας της ασκήσεως, τα στάδια και τους σταθμούς της πορείας του ανθρώπου προς την λύτρωσιν» 13.Η Γιόγκα αποτελεί το «θεωρητικόν υπόβαθρον της ψυχοσω­ματικής ασκήσεως»14, δεν σημαίνει ιδιαιτέραν τινά απολυτρωτικήν θεωρίαν, αλλά μέσον προς λύτρωσιν, σύνολον πρακτικών μεθόδων προς πραγμάτωσιν της λυτρούσης γνώσεως. Είναι αυτονόητο ότι η γιόγκα, όπως κι αν την κα­ταλαβαίνουμε όντας γέννημα-θρέμμα του Ινδουισμού, της θρησκείας των Ινδών».

Διδασκαλία της Yoga

Για τον Ινδουισμό, η ιστορία του κόσμου είναι κυκλική. Υφίσταται μία αδιά­κοπη ανακύκλωση των κόσμων, ενώ το σύμπαν είναι αιώνιο. Η υψίστη αρχή είναι το Brahman, το απόλυτο, που είναι απρόσωπο, κείται πέρα κάθε ορι­σμού, ωστόσο περικλείει και διαποτίζει τα πάντα. Παρά τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες σχολές, όλες, όμως, έχουν ένα κοινό τόπο, την έννοια της λυτρώσεως του ανθρώπου από τις αδιάκοπες μετενσαρκώσεις που συνεπάγεται τελικά την συνάντηση με το Υπερβατικό, το Θείο.15 Για να επιτευχθεί αυτό , περνάει από ορισμένους «δρόμους» -διαφορετικούς από Σχολή σε Σχολή – που για τον Ορθόδοξο Ινδουισμό είναι η πιστή εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς τους Θεούς, ιδιαίτερα με τις θυσίες.

Πρακτική της Yoga

Ως Γιόγκα, βασικά χαρακτηρίζονται διάφορες κατευθύνσεις, που έχουν κα­θοριστεί μέσα στον Ινδουισμό, προκειμένου να επιτευχθεί η λύτρωση του ανθρώπου και η ένωσή του με το Απόλυτο Ένα, το ΒΡΑΗΜΑΝ.

Παρόλο που η πρακτική της γιόγκα διδάσκεται σε σειρά και μάλιστα σε μακριά σειρά μαθημάτων και υπάρχουν πολλές παραλλαγές γι’ αυτήν και στον τρόπο που διδάσκεται, τα συνηθέστερα στάδια των μεθόδων αυτών είναι οκτώ (8) στάδια,16 τα οποία αναφέρθηκαν πιο πάνω, όπως και οι Αφορισμοί του Πατάντζαλι εξηγούν τις οκτώ (8) βαθμίδες της Γιόγκα.17 Γνωστό εξάλλου είναι και το αρχαίο ελληνικό ρητό «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Γι’ αυτό το πρώτο καθήκον μας, είναι να φέρουμε τους εαυτούς μας στο μάξι- μουμ της καλής φυσικής μας κατάστασης. Ως Γιόγκα, βασικά χαρακτηρίζο­νται οι κατευθύνσεις για την λύτρωση, για την ένωση με το απόλυτο ένα. Ο γιόγκι, αυτό που «κάνει» γιόγκα, πιστεύει και επιθυμεί μέσω της γιόγκα να πραγματοποιήσει την ένωσή του με την υπερβατική πραγματικότητα και έτσι να λυτρωθεί. Προκειμένου να επιτύχει την απόλυτη περισυλλογή, έχει ανάγκη από την καθοδήγηση ενός διδασκάλου, ενός γκουρού Γκουρού σημαίνει αυτός που διαλύει το σκοτάδι.

Σχέση Γκουρού – Γιόγκι

Γκουρού είναι Πνευματικός Δάσκαλος. Δάσκαλος του Γιόγκα. Ο ιδεώδης Γκουρού είναι μια φωτισμένη ψυχή, ένας πεπειραμένος Γιόγκι, που κατέχει τέ­λεια όλα τα στάδια του Yoga ή, έστω, κάποιος που έχει πολύ προχωρήσει προς τον τελικό σκοπό.18

Η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σ ένα γκουρού και το γιόγκι, είναι αρκετά ιδιόμορφη. Ο μαθητής οφείλει απόλυτη υπακοή και πίστη στο δικό του γκουρού. Ο γκουρού έχει απόλυτη εξουσία στο σώμα, τη ψυχή και το μυαλό του μαθητή, ενώ ο ίδιος ο μαθητής οφείλει αστασίαστα να εκτελεί οποιαδήποτε επιθυμία – διαταγή του γκουρού του. Ο μαθητής δεν έχει καθόλου δική του θέληση ή νου. Ζει την ζωή του μονάχα για ένα σκοπό-να υπακούει στις εντολές του γκουρού. Καλλιεργείται έτσι μια νοοτροπία ενός πιστού σκυ­λιού ή ενός υπάκουου υπηρέτη.19 Εξυπακούεται, βέβαια, ότι η όλη διδασκαλία περί της μετενσαρκώσεως δίδει ισχυρά επιχειρήματα για τέτοιες αντιλήψεις, αφού οι ευθύνες γι’ αυτή την ζωή αναζητούνται σε μία προηγούμενη.

Ο γκουρού είναι ο μόνος που μπορεί να σε λυτρώσει, αφού ο ίδιος θεω­ρείται ότι έχει ήδη λυτρωθεί και γι’ αυτό θεωρείται Θεός. Πραγματικά, βαθιά υποταγή και τυφλή υπακοή στον Γκουρού, είναι όρος απαραίτητος της μα­θητείας στον γιόγκα. Ο μαθητής πρέπει να εκτελεί τις οδηγίες του γκουρού με απόλυτη αυτο-εγκατάλειψη και τυφλή πίστη στα λόγια του Δασκάλου του20 Ο μαθητής κάτω από την καθοδήγηση του γκουρού, αρχίζει την εξάσκηση.

Μόλις πραγματώσει τα δύο (2) πρώτα στάδια, δηλαδή την υπερβατική πραγματικότητα και έτσι να λυτρωθεί.21 Προκειμένου όμως, να επιτύχει την απόλυτη περισυλλογή, έχει ανάγκη από την καθοδήγηση, ενός διδασκάλου, ενός γκουρού, που σημαίνει αυτός που διαλύει το σκοτάδι.22

Ο μαθητής κάτω από την καθοδήγηση του γκουρού, αρχίζει την εξάσκηση. Μόλις πραγματώσει τα δύο (2) πρώτα στάδια, δηλαδή την αυτοσυγκράτηση και την αυτοκαλλιέργεια, πραγματοποιείται η μύησή του από τον γκουρού, η επίσημη αποδοχή του ως μαθητή από τον γκουρού.

Ας δούμε όμως, τι είναι το Mantras. Κατά την διάρκεια της μυήσεως παίρνει από τον δάσκαλό του ένα νέο όνομα και μια τελετουργική φράση (μάντρα) για να την χρησιμοποιεί στον διαλογισμό μαζί με ένα κομπολόι από 108 χάνδρες. Η τελετουργική αυτή φράση χρησιμοποιείται και αποσκοπεί στο να θέσει εκτός λειτουργίας την σκέψη και τη συνείδηση και ταυτόχρονα να συγκεντρώσει το νου. Το μάντρα είναι ιερή λέξη ή συλλαβή ή μια σειρά από λέξεις ή συλλαβές, που με την συστηματική επανάληψή τους (japa) και την συ­γκέντρωση της σκέψης πάνω στην μυστική τους έννοια, φθάνει κανείς στην άμεση γνώση της Αλήθειας. Τα mantras δεν είναι διανοητικά κατασκευάσματα. Ανακαλύφθηκαν από φωτισμένους Yogis, που τα «είδαν» ή τα «ακούσαν», όταν αυτοί ευρίσκοντο σε υπερβατική κατάσταση συνείδησης .23 Τα matras, σχε­δόν πάντοτε, απευθύνονται σε κάποια μορφή θεότητας (devata) και τότε, είναι διατυπωμένα με συλλαβές η λέξεις που σχετίζονται με την θεότητα αυτή. Η devata είναι μία ορισμένη όψη ή μορφή Θεού, που ο ασκούμενος την επικα­λείται με το mantra. Τα γράμματά των πρέπει να απαγγέλλονται με σχολα­στική ακρίβεια προφοράς, με τον σωστό τονισμό και τον κατάλληλο ρυθμό. Για τον λόγο αυτό, το mantra, όταν μεταφραστεί, παύει να είναι mantra, γιατί οι ήχοι που προφέρονται και ακούγονται στην μετάφραση δεν είναι αυτοί που απαιτούνται για την αποτελεσματική επίκληση της ορισμένης θεότητας.

Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε ότι για έναν τρίτο το mantras φαίνεται σαν μια σειρά λέξεων, για τον Yogi όμως είναι μια συγκεντρωμένη σκέψη μεγάλης ισχύος, που οδηγεί σε βαθιές εμπειρίες. Αυτό που λέγεται με το mantras, δηλ. αυτή η τελετουργική φράση, αποσκοπεί στο να θέσει εκτός λειτουργίας την σκέψη και την συνείδηση και ταυτόχρονα να συγκεντρώσει τον νου. Δεν είναι απαραίτητο να ξέρει ο μαθητής τι σημαίνει η μάντρα του. Μερικοί συνέδεσαν την μάντρα του με την ευχή, χωρίς όμως ισχυρά και λογικά επιχειρήματα 24 Με τον τρόπο αυτό , η προσωπικότητα του μαθητή χάνεται, αλλά ταυτόχρονα ταυτίζεται με την παγκόσμια συνειδητότητα, στην οποία τελικά και διαλύε­ται 25 Η τελετουργική φράση είναι συνήθως ονόματα θεών και λατρευτικές φόρμουλες και ιδιαίτερη σημασία δίδεται στον ήχο της, όπως προείπαμε.

Σύγκριση με τον Ησυχασμό

Οι διαφορές της Yoga με τον Ορθόδοξο Ησυχασμό είναι πολλές. Κατ’ αρχήν ο γέρων ησυχαστής με τον γκουρού διαφέρουν στο ότι έχουν διαφο­ρετικά κίνητρα και στόχους. Ο γκουρού επιζητεί την λύτρωση από τις αδιάκοπες μετενσαρκώσεις, στις οποίες υπόκειται νομοτελειακά, αφού δεν φρόντισε σε κάποια προηγούμενη ζωή του να λυτρωθεί. Στόχος του είναι να μην εισέλθει πλέον στην ψυχή του το Κάρμα, αρνητική ενέργεια, που θα τον αναγκάσει σε νέα μετενσάρκωση. Ο γέρων ησυχαστής όμως ζει στην ησυχία, όχι προς αποφυγή των διαφόρων ερεθισμάτων, αλλά διότι έχει τρωθεί τω πόθω Χριστού. Κινείται από αγάπη και μόνο προς το Χριστό και επιθυμεί την καλήν αλλοίωσιν και το είναι συν Χριστώ. Η όλη ζωή του είναι έκφραση της αγάπης του προς το Θεό και στόχος του είναι η έκφραση αυτής της αγάπης και της μετάνοιάς του απέναντι σ Αύτόν.26 Δεν ζητεί, ούτε απαιτεί την θέα του ακτίστου φωτός. Αντίθετα με τον ησυχαστή, ο γκουρού πιστεύει πως μόνος του, στηριζόμενος αποκλειστικά και μόνο στις δικές του δυνάμεις, θα επιτύχει το σκοπό του.

Ο Ορθόδοξος Ησυχαστής επαφίεται στην αγάπη και το έλεος του Θεού. Γνωρίζει καλά ότι χωρίς «Αυτόν ου δύνασθαι ποιείν ουδέν» και επιπλέον θεωρεί τον εαυτόν του ανάξιο οποιοσδήποτε ευεργεσίας. Ο,τιδήποτε όμως έλθει, επιτυγχάνεται χάριτι θεία και είναι δώρο Θεού πού Εκείνος αποφάσισε πότε, πόσο και σε ποιόν θα το δώσει.

Η θέα του άκτιστου φωτός, αλλά και η πιο «μικρή» χαρισματική κατάσταση δεν είναι κατάληξη η επίτευγμα μιας ψυχολογικής τεχνικής και σωματικής γυμναστικής, αλλά «δόσις αγαθή και δώρημα τέλειον άνωθεν καταβαίνον», αποτέλεσμα πολύχρονης μαθητείας στον Χριστό.

Και στις δύο (2) περιπτώσεις έχουμε την καθοδήγηση του νέου από τον παλιό. Όμως ο υποτακτικός δεν έχει την ίδια σχέση με τον γέροντα που έχει ο μαθητής με τον γκουρού.

Ο υποτακτικός «κάνει» υπακοή στον γέροντά του και κόβει το θέλημά του, αλλά αυτές είναι αρετές, καθαρά πνευματικές καταστάσεις και δεν εκφυλίζονται.

Δημιουργείται μία πατρική σχέση, όπου ο γέροντας αισθάνεται τον υποτακτικό του σαν παιδί του, θέλει να τον δει να προκόβει πνευματικά και θεωρεί τον εαυτόν του υπεύθυνο γι’ αυτόν, αφού θα δώσει λόγο στον Θεό.

Στην καθαρά «τεχνική» πλευρά του θέματος, η γιόγκα έχει μια αυστηρή τελετουργία. Υπάρχει συγκεκριμένο «τυπικό». Ο μαθητής (γιόγκι) είναι υποχρεωμένος να εκτελέσει ορισμένες πράξεις – κινήσεις του σώματος, χωρίς να παρεκκλίνει καθόλου απ’ αυτές. Οποιαδήποτε παραμικρή έστω παράλειψη ή αλλοίωση, εκούσια ή ακούσια, επιφέρει λάθος αποτέλεσμα. Στην ορθοδοξία όμως τα πράγματα διαφέρουν. Κάθε γέροντας είναι ελεύθερος να εφαρμόσει την «παιδαγωγική μέθοδο» εκείνη, που θα φέρει το καλύτερο αποτέλεσμα, προσαρμόζοντάς την στην προσωπικότητα του υποτακτικού. Στην ορθοδοξία και ιδιαίτερα στον ορθόδοξο ησυχασμό, η ιδιαίτερη προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου διασώζεται και αξιοποιούνται όλα τα χαρίσματά του. Ακόμη όμως και στον τρόπο προσευχής γίνεται εξατομίκευση (π.χ. η ευχή μικρή-μεγάλη) και η έμφαση που δίδεται όχι στην τήρηση του γράμματος, των τυπικών κανόνων, αλλά στην καρδιακή προσέγγιση του γλυκύτατου και μειλίχιου Ιησού Χριστού.

Η ησυχαστική μέθοδος δεν υπήρξε αυτοσκοπός, αλλά μέσο που διευκολύνει την προσοχή, απαραίτητη προϋπόθεση της καθαράς προσευχής.

Ούτε ποτέ θεωρήθηκε ως μέσον αυτομάτου προσκτήσεως της θείας χάριτος.27 Πολύ περισσότερο ο ορθόδοξος ησυχασμός δεν υπήρξε ποτέ διανοητικός και πλατωνίζων, αντίθετα ήταν πάντα και είναι βιβλικός και χριστοκεντρικός, υποστηρίζοντας ότι η βίωση της εμπειρίας της χάριτος περιλαμβάνει όλο τον άνθρωπο και όχι ένα μέρος αυτού, το Πνεύμα. Ο ορθόδοξος ησυχασμός διακηρύττει ότι η αποκάλυψη του Θεού δεν απευθύνεται στο ανθρώπινο πνεύμα μόνο, αλλά σε ολόκληρο τον άνθρωπο.

Έτσι λοιπόν όλος ο άνθρωπος ανακαινίζεται εν Χριστώ και ότι όλος ο κόσμος πρέπει να τεθεί σε μια διαδικασία μεταμορφωτική.28 Στον ορθόδοξο μυστικισμό δεν επιδιώκεται η φυγή, όπως γίνεται σε διάφορες τάσεις ινδουιστικής κατευθύνσεως, που ζητούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο να ξεφύγει από τις ανακυκλώσεις των μεταβιώσεων. Δεν έχουμε, όπως θα ήθελαν οι Ουπανισάντ, μια απορρόφηση του «μέσα στο απρόσωπο «Brahman», όπως το αλάτι διαλύεται μέσα στον ωκεανό. Ουσιώδες στοιχείο της πνευματικής τελειώσεως, η ολοκλήρωση του ανθρωπίνου προσώπου, η συνεχής κίνηση, η μετοχή στο ιστορικό γίγνεσθαι, το «αδιακόπως εκτείνεσθαι», μια συνεχής πορεία και ανέλιξη. 29

Διακηρύττει ότι η αποκάλυψη του Θεού δεν απευθύνεται στο ανθρώπινο Πνεύμα μόνο, αλλά σε ολόκληρο τον άνθρωπο. Γι’ αυτό και η Ε’ Οικουμενική Σύνοδος (553) κατεδίκασε τον Ωριγένη και τον Ευάγριο τον Ποντικό, επειδή αντικατέστησαν την διδασκαλία τους την Χριστιανική ανθρωπολογία με ένα νεοπλατωνικό σύστημα. Πολλά θα μπορούσαμε να αναθεωρήσουμε αν το αποτέλεσμα μας ικανοποιούσε. Ο Ινδουιστής μοναχός, όμως, τελικά αποβαίνει ένας άνθρωπος απόμακρος, ξένος, μακριά από τους ανθρώπους και τα προβλήματά τους, μακριά από τον κόσμο και τις ανησυχίες του.

Και όλα αυτά αναγκαστικά προκειμένου να επιτύχει την προσωπική του λύτρωση, αγνοώντας όλους τους υπόλοιπους. Ο ορθόδοξος ησυχαστής δεν είναι αυτόνομος. Το κέντρο παραμένει πάντα η εν Χριστώ εμπειρία, η ένταξη στο μυστικό Σώμα του Χριστού, στην Εκκλησία.30 Ο ησυχαστής δεν απομονώνεται από την εκκλησιαστική κοινότητα. Αλλά δια της προσευχής του Ιησού και των θείων μυστηρίων παραμένει άγρυπνο μέλος της. Ποτέ δεν αδιαφόρησε για τα προβλήματα των αδελφών του, παρά πάντοτε υπερασπίστηκε την αλήθεια και την δικαιοσύνη.

Ο ησυχαστής δεν επιδιώκει την φυγή από τον κόσμο, αλλά ακριβώς επειδή τον αγαπάει, επιλέγει την ησυχία. Ο ορθόδοξος ησυχασμός καλλιέργησε την κοινωνική ευαισθησία και την συνείδηση του κοινωνικού καθήκοντος, τονίζοντας ότι η τελειότητα συνίσταται στην αγάπη.31 Επιπλέον, ο χριστιανός μοναχός ελπίζει στον Θεό. Κάνει τον αγώνα του κάτω από το άγρυπνο βλέμμα του φιλάνθρωπου Θεού, αγναντεύοντας το φως της ελπίδας.

Ο γιόγκι αρχικά έχει ως καθοδηγητή τον γκουρού. Έπειτα όμως είναι τελείως μόνος, προσπαθώντας να λυτρωθεί, εξαλείφοντας κάθε ίχνος της προσωπικότητάς του μέσα σ’ ένα απρόσωπο απόλυτο.

Επίσης ορθόδοξος μυστικισμός στενά συνδεδεμένος με τον μοναχισμό, διατηρεί επίσης έναν προφητικό χαρακτήρα. Υψώνει την φωνή της προσωπικής εμπειρίας εναντίον καταχρήσεων της εξουσίας, υπερασπίζεται την αλήθεια και την δικαιοσύνη, αντιδρά αποφασιστικά στην συμβατικότητα, στη στείρα εξωστρέφεια.

Στην χώρα μας τα τελευταία χρόνια αυξάνονται τα διάφορα κέντρα και οι σχολές Γιόγκα. Δημόσια η Yoga προβάλλεται ως «είδος γυμναστικής» και αρχικά γίνεται λόγος αποκλειστικά και μόνο για τις ασκήσεις των μυϊκών και νευροφυτικών κέντρων, για τις ασκήσεις αναπνοής και τα όμοια.

Δηλαδή από τα στάδια που αναφέραμε προηγουμένως, στην αρχή της παρούσης εργασίας μας, περιορίζονται στα: έλεγχος σώματος, ρύθμιση αναπνοής και μερικές φορές προχωρούν και στα στάδια: συγκράτηση των αισθήσεων και συγκέντρωση προσοχής. Πολλές σχολές προσπαθούν να αποθρησκευτικοποιήσουν κάπως τις ασκήσεις από τον ινδουιστικό χαρακτήρα τους, ώστε να γίνονται ευκολότερα αποδεκτές από τον μέσο Έλληνα. Άλλοι πάλι επιμένουν ότι δεν έχει, ούτε είχε θρησκευτικό χαρακτήρα.32 Επιμένουν ότι είναι «Επιστήμη».

Όσο όμως κι αν επιστρατεύονται ιδιότυπες λέξεις, γεγονός παραμένει ότι ο καθόλου προσανατολισμός της πραγματικής γιόγκα ήταν και είναι Θρησκευτικός ή παραθρησκευτικός. Όσοι μυούνται στον «διαλογισμό» της Γιόγκα, καθοδηγούνται προς μία κατεύθυνση σαφώς ινδουϊστική. Με οδηγούς, τις Βέδες και τα άλλα ιερά ινδικά κείμενα (ουπανισάντ – Πουράνας, Σούτρας, Τάντρας), κυρίως δε έχοντας ένα «δάσκαλο» (γκουρού), επιδιώκουν να αφομοιώσουν και να βιώσουν τις θεωρίες περί «κάρμα» και «σαμσάρα», δηλαδή περί ανακυκλήσεως των μεταβιώσεων, αναζητώντας σε τελευταία ανάλυση την λύτρωση-«μόξα»-από αυτόν τον κόσμο, τον μη πραγματικό, σε «οδούς», τις οποίες έχει καθορίσει η ινδουϊστική παράδοση, όπως είναι: η Κάρμα γιόγκα, η Τζνάνα γιόγκα, η Μπάκτι γιόγκα, η Χάθα γιόγκα, η Ράτζα γιόγκα.33

Αυτόν τον «θρησκευτικό πυρήνα» αποσιωπούν και καλύπτουν τα διάφορα καταστατικά των Κέντρων Γιόγκα με γενικές φράσεις, π.χ. ισχυρίζονται ότι σκοπός τους είναι «η δημιουργία ανθρώπων ολοκληρωμένων φυσικά, διανοητικά και πνευματικά, προετοιμασμένων να λειτουργήσουν υπεύθυνα και δημιουργικά μέσα στο κοινωνικό σύνολο». Κατά κανόνα, οι ασκήσεις αυτές τοποθετημένες σ’ ένα πλαίσιο ινδουϊστικών αντιλήψεων, αποτελούν στάδια ενός ευρύτερου όλου, μιας γενικότερης πνευματικής πορείας. Στην πλήρη τους ανέλιξη αποσκοπούν πολύ μακρύτερα από τα όρια μιας σωματικής ευεξίας. Για να εκφραστούμε παραστατικά: όπως οι γονυκλισίες (οι «μετάνοιες» της μοναχικής μας παραδόσεως) δεν είναι απλές κινήσεις του σώματος, αλλ’ έχουν σχέση μ ένα γενικότερο πιστεύω και εκφράζουν μια συγκεκριμένη διάθεση και τάση ψυχής, αποβλέποντας σε πνευματικούς σκοπούς, κατά παρόμοιο τρόπο – τηρουμένων, βεβαίως, πάντοτε των αναλογιών-οι συνθετότερες ασκήσεις της γιόγκα έχουν συνάρτηση με ινδουιστικές παραστάσεις και σκοπεύουν σε πνευματικές θρησκευτικές εμπειρίες.

Σύγχρονες μαρτυρίες

Νομίζουμε ότι είναι σκόπιμο να δούμε πως ένας σύγχρονος ησυχαστής οριοθετεί συνοπτικά τις διαφορές του ορθόδοξου ησυχασμού με την Yoga.

1) Στην «ευχή» εκφράζεται η πίστη μας στον Θεό, ο οποίος και μας σώζει με το να τον παρακαλούμε με το «Ελέησόν με».34

2) Η προσευχή συγκεντρώνεται στον προσωπικό Θεό, τον Θεάνθρωπον Ιησούν, γι’ αυτό λέμε το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού».

3) Αποκτούμε την μακάρια κατάσταση της ταπεινοφροσύνης και δεν περιφρονούμε κανέναν αδελφό, αφού με το «ελέησόν με», θεωρούμε τον εαυτόν μας τον πιο αμαρτωλό. Η πνευματική τελείωσή μας είναι δώρο της Θείας Χάριτος, που λυτρώνει και δεν έχει την ανάγκη μιας αυτόνομης ανθρωποκεντρικής τεχνικής Γιόγκα και γυμναστικής.

4) Η σωτηρία μας δεν εξαλείφει την προσωπικότητά μας.

5) Αποκτούμε την ικανότητα να διακρίνουμε την πλάνη και την απάτη.

6) Ο αγώνας συνδέεται με την κάθαρση και της ψυχής και του σώματος. Δεν επιδιώκεται η στωική απάθεια, αλλά η μεταμόρφωση των παθών, το «απαθές πάθος».

7) Για τον Χριστιανό Ευρωπαίο δεν κρίνεται αναγκαία η Γιόγκα, ούτε ως γυ­μναστική, αλλά ούτε ως γνήσιο Ινδικό θρησκευτικό σύστημα. Οι γονυκλισίες, μετάνοιες της χριστιανικής παράδοσης αναφέρονται σε μίαν συγκεκριμένη διάθεση της ανθρώπινης ψυχής, που είναι μόνον κινήσεις του σώματος.35

8) Δεν επιδιώκεται η καταστροφή του σώματος, αλλά πολεμάται η σωματολατρία.

9) Δεν αδιαφορούμε για τον έξω κόσμο.

10) Δεν δίδεται μεγάλη σημασία στις ψυχοτεχνικές μεθόδους.36 Τελειώνο­ντας θα θέλαμε να πούμε πως «όλες οι εικόνες έχουν πλαίσια και όλα τα πλαίσια των εικόνων έχουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά. Κι όμως, οι εικό­νες μέσα στα πλαίσια, ίσως να είναι ολότελα διαφορετικές. Και αυτό, που μας ενδιαφέρει, σε τελική ανάλυση, είναι η εικόνα και όχι το πλαίσιο.37

Επίλογος

Ως επίλογο θα παραθέσω τα λόγια δύο έγκριτων Καθηγητών Πανεπι­στημίου. «Η οριζόντια θέσις είναι ένδειξις – έκφρασις της εσωτερικής ησυ­χίας, της χαλαρώσεως, της στάσεως εκείνης, την οποία λαμβάνει ο Ινδός, ο οριζοντιωμένος Βούδας, ο οποίος εισέρχεται εις την ειρήνην του θανάτου, εις το Νιρβάνα και όχι ο Καθέτως επί του Σταυρού Κρεμάμενος Υιός του Θεού, είναι δια τον Ινδόν η συμβολική εικών της λυτρώσεως. Ο Ινδός, ήρεμος και απραγής εις την ακίνητον σημαντικήν στάσιν της θέσεως του Βούδα, αναμένει την πλήρη απελευθέρωσιν εκ του κόσμου, ενώ ο άνθρωπος της Δύσεως, ευρισκόμενος εις ενεργόν αφύπνισιν, είναι έτοιμος προς επίθεσιν ή προάσπισιν εκείνου, δια το οποίον έλαβε την εντολήν της Κυριαρχικής του Εξουσίας επί της γης».38 «Ο Χριστιανός μελετά τον θάνατο για να απαλλαγεί από αυτόν. Στόχος του είναι η ανάσταση του όλου ανθρώπου, η αναγεννημένη και ολο­κληρωμένη προσωπικότητα. Για τον Ινδουιστή, η ανάσταση θα σήμαινε φυλά­κιση του ανθρώπου σε μια νέα ύπαρξη, που υπόκειται στον δεινό κύκλο των μετενσαρκώσεων. Αυτοτέλεια, λοιπόν, ολοκλήρωση και οντολογική ανακαίνιση του όλου Προσώπου και αιώνια Κοινωνία με τον Θεό Πατέρα δια της συμμετοχής στην ένδοξη φύση του Θεανθρώπου Χριστού, είναι το ιδεώδες του Χριστιανού. Χαμός στη μακαριότητα της άπειρης ακοσμικής θεότητας είναι το ιδεώδες του Ινδουιστή».39

Μόνον εκείνοι που προσελκύονται από το ξένο, το ασυνήθιστο, έχουν κορεστεί από τους παραδοσιακούς τρόπους σκέψεως, δεν αισθάνονται άνετα μέσα στον εκκλησιαστικό τους οργανισμό από καθαρή περιέργεια κινούμενοι, παρασυρόμενοι από την «μόδα» ότι θα βρουν θεραπεία για τα πάντα μέσω της Γιόγκα. Ο σύγχρονος άνθρωπος πάσχει από ψυχολογικά και υπαρξιακά προ­βλήματα, αναζητά την εσωτερική ηρεμία και ελευθερία, και γι’ αυτό είναι ανάγκη να προσέξει την διδασκαλία των αγίων πατέρων της Εκκλησίας μας, και κυρίως, του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος οδηγεί τον άνθρωπο στην ουσιαστική επίλυση αυτών των προβλημάτων.

Ο χριστιανισμός είναι θεραπευτική επιστήμη, διότι θεραπεύει τον άρρω­στο άνθρωπο. Και αυτή η ασθένεια συγκεκριμενοποιείται στον νου. Η Εκκλη­σία με την διδασκαλία της, τη λατρεία, την άσκηση, τα Μυστήρια, ελευθερώνει τον νου και τον καθιστά ναό του Αγίου Πνεύματος. Αυτή η θε­ραπευτική αγωγή εφαρμόσθηκε και επιβεβαιώθηκε από όλους τους αγίους. Είναι η μόνη οδός που οδηγεί στον Θεό.40 Αυτό έχει ανάγκη ο σύγχρονος άνθρωπος που υποφέρει από την τραγική τριάδα, όπως θα έλεγε ο Βίκτωρ Φράνκλ, ήτοι τον πόνο, τις ενοχές και τον θάνατο, που αισθάνεται την ζωή του ως μία προθανάτεια εμπειρία, ενός υπαρξιακού και αιωνίου θανάτου και αναζητά όχι απλώς την βίωση της ηδονής, αλλά ίσως και μέσα από αυτήν, την επιβίωση της ψυχής.41

ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΑΝΤΙΑΙΡΕΤΙΚΟΝ ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ

Από το περιοδικό «ΚΟΙΝΩΝΙΑ» ΔΕΛΤΙΟ ΤΗΣ «ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΕΝΩΣΕΩΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ»

ΕΤΟΣ ΝΒ’ · ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ – ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 · ΤΕΥΧΟΣ 1

ΥποσημειώσειςMc Carney Yoga; Το κλειδί της ζωής, σ. 16.

Βεδική περίοδος (1500- 600 π.Χ.),Επική περίοδος (600 π.Χ-200 π.Χ.), Πε­ρίοδος των έξι συστημάτων (200 π.Χ. και πέρα). Τα έξι συστήματα της περιό­δου αυτής είναι: 1) Σύστημα Nyaya, 2) Σύστημα Vaisesik, 3) Σύστημα Sankhya, Σύστημα Yoga, Σύστημα Purva Mimansa και Σύστημα vendata.

Αναστασίου Γιαννουλάτου, (Αρχιεπισκόπου Αλβανίας), Όψεις Ινδουισμού- Βουδισμού, σσ 26-27.

Μπαγκαβάτ Γκιτά σημαίνει τραγούδι του αγαπημένου η «τραγούδι του Κυρίου». Είναι ένα από τα σημαντικότερα ιερά κείμενα του Ινδουισμού και θεωρείται το πιο δημοφιλές έργο της σανκριτικής λογοτεχνίας. Βλ. περισσ. στο Βαρώ Ζ., Μπαγκαβάτ Γκιτά. Μτφρ. Γ. Ζωγραφάκης, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1966.

ΓΙΟΓΚΑ, McCarney, σ.22.

ΓΙΟΓΚΑ, McCarney, σ.22. Τέτοιες μορφές Γιόγκα είναι: Χάθα Γιόγκα (Hatha Yoga) (ανάπτυξη φυσικής κατάστασης και υγείας), Κάρμα Γιόγκα (Karma Yoga) (Γιόγκα της αιτίας και του αποτελέσματος, της δράσης), Μπάκτι Γιόγκα (ΒΗΑΚΤΙ YOGA, θ) Γιόγκα της αφοσίωσης, Ράτζα Γιόγκα (Raja Yoga), εξέλιξη διανοητικών δυνάμεων.

1)Γιάμα (Yama), που αναφέρεται στην αυτοκυριαρχία, η οποία επιτυγχά­νεται μέσω 5 ηθικών κανόνων, 2) Νιγιάμα (Niyama) αναφέρεται και αυτή στην αυτοπειθαρχία και περιλαμβάνει πέντε (5 κανόνες. 3) Αζάνα (Asana) περι­λαμβάνει τον έλεγχο του σώματος με κατάλληλες στάσεις, προς εξουδετέρωση και επιβολή των ζωτικών ενεργειών του ανθρώπινου οργανισμού, 4) Πρανάγιαμα (Pranayama)αναφέρεται στην ρύθμιση της αναπνοής, 5) Πρατγιάχαρ (Pratyagara) αναφέρεται στην υποχώρηση αισθήσεων από τα πράγ­ματα του εξωτερικού κόσμου, ώστε να μην επηρεάζεται από τα εξωτερικά αντικείμενα, 6) Δάρανα (Dharana) αναφέρεται στην συγκέντρωση της προ­σοχής, εφ’ ενός αντικειμένου και στην προσήλωση του νου, τη σταθεροποί­ηση των ψυχικών και πνευματικών ικανοτήτων σ ένα ορισμένο τόπο η σημείο του σώματος, π.χ. ομφαλός, άκρη ρινός, καρδιά, άκρη γλώσσας κ.τλ., 7) Δγιάνα (Dhyana) αναφέρεται στην παθητική έμμονή και περισυλλογή, χωρίς διακοπή σ’ ένα αντικείμενο του διαλογισμού, 8) Σαμάδι (Samadi). Στο στάδιο αυτό συ- ντελείται η απελευθέρωση και ο πλήρης φωτισμός του ανθρώπου, όπως πι­στεύουν οι Ινδουιστές. Σ’ αυτή την κατάσταση ο Γιόγκι δεν αντιλαμβάνεται τίποτα, ούτε έχει εξωτερική αίσθηση, 9) Τζνάνα Γιόγκα (Jnana- Yoga). Σ αυτή καταφεύγουν όσοι ζητάνε την αλήθεια και τέλος 10) η Κουνταλίνι Γιόγκα (Kun- dalini-Yoga, που είναι η βασικότερη οδός λυτρώσεως του ατόμου.

McCarney Γιόγκα, το κλειδί της ζωής, σσ. 48-49.

π. Νικολάου, X. Ιωαννίδη: Σημειώσεις Εκκλησιαστικής Γραμματείας μετά τον ΙΑ’ αιώνα, Αθήνα 1994, σ. 18.

Νικοδήμου Αγιορείτου: Αόρατος Πόλεμος, έκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, Αθήνα 1985, σ. 17.

Νικοδήμου Αγιορείτου: ο.π., σ. 24

Αναστ. Γιαννουλάτου (νυν Αρχιεπ. Αλβανίας): Όψεις Ινδουισμού- Βουδι­σμού, Αθήνα 1985.

Διονυσίου Γ. Δακουρά: Συμβολική των Ινδικών Θρησκευμάτων, έκδ. Συμ­μετρία, Αθήνα 1995, σ. 47.

Δ. Βελισσαρόπουλου.· Ιστορία της Ινδικής Φιλοσοφίας, έκδ. ΔΩΔΩΝΗ, Αθήνα 1981, σ. 2.

Διονυσίου Γ. Δακουρά: Συμβολική των Ινδικών Θρησκευμάτων, έκδ. ΣΥΜ­ΜΕΤΡΙΑ, Αθήνα 1995.

ΓΙΟΓΚΑ το κλειδί της ζωής, έκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1977, σελ. 229, 275.

ΓΙΟΓΚΑ το κλειδί τής ζωής, ο.π. 27

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νυν Αρχιεπ. Αλβανίας): ό.π, σσ. 82, 83, 84.

π. Αντωνίου Γ. Αλεβιζόπουλου: Αποκρυφισμός – Γκουρουϊσμός, έκδ.Ν.ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 1993, σ. 13

Θ. Παντουβά: Ερμηνευτικό Λεξικό τής Ινδικής Φιλοσοφίας καί του Γιόγκα, έκδ. Καρδαμίτση, Αθήνα 1989, σ. 66.

π. Αντωνίου – Γ. Αλεβιζόπουλου: ό.π., σ. 33.

Θ. Παντουβά: ο.π., σ. 66.

Θ. Παντουβά: Ερμηνευτικό Λεξικό τής Ινδικής Φιλοσοφίας καί τοϋ Γιόγκα, έκδ. Καρδαμίτση, Αθήνα 1989, σελ.89,90.

π. Αντωνίου Γ. Αλεβιζόπουλου: ό.π., σ. 13.

π. Αντωνίου Γ. Αλεβιζόπουλου ο.π., σ. 180,184.

π. Νικολάου, Χ. Ιωαννίδη: ό.π., σ.26-28.

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νυν Αρχιεπ. Αλβανίας): ό.π., σ.93.

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νυν Αρχιεπ. Αλβανίας): δ.π., σ.93.

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νϋν Αρχιεπ. Αλβανίας): ό.π., σσ.91-92.

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νϋν Αρχιεπ. Αλβανίας): ο.π.,σ.91

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νϋν Αρχιεπ. Αλβανίας): δ.π., σ.92

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νϋν Αρχιεπ. Αλβανίας): δ.π., σσ.85-86.

Αναστασίου Γιαννουλάτου (νϋν Αρχιεπ. Αλβανίας): δ.π., σ. 86.

Βλάχου Ιεροθέου (Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Αγίου Βλασίου). Μιά βραδιά στήν έρημο τοϋ Αγίου Όρους, έκδ. Ι.Μ. Γενεθλίου Θεοτόκου (Πελαγίας), σελ. 44.

Δ. Δακουρα,Η προβολή τών Ασιατικών Θρησκευμάτων εις τήν Δύσιν, σ. 63.

Βλάχου Ιεροθέου ( Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Αγίου Βλασίου), ό.π., σ. 48.

ΚΑΑΛΙΣΤΟΥ WARE, Η δύναμη του ονόματος, έκδ. ΑΚΡΙΤΑΣ, σ. 66.

Δ. Δακουρα , ό.π., σ. 63.

Γρηγ. Ζιάκα: Γιόγκα, αλήθεια καί πλάνες, σ. 273.

Μητρ. Ναυπάκτου καί Αγίου Βλασίου κ.Ιεροθέου Βλάχου, Ορθόδοξη Ψυ­χοθεραπεία, Πατερική ψυχοθεραπεία, Ι.Μ. Γενεσίου Θεοτόκου (Πελαγίας).

Μητροπ. Ναυπάκτου καί Αγίου Βλασίου κ. Ιεροθέου Βλάχου, Η αρρώστια τής θρησκείας, εφημ. Ελευθεροτυπία, 23/12/2001.

entaksis.gr

https://aktines.blogspot.com/2024/07/blog-post_24.html#more