Απόπειρες αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού

του Πρωτοπρ. Βασιλείου Γεωργοπούλου Δρ. Θ.
(α’ μέρος)
 

Ο άγιος Γρηγόριος, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Παλαμάς, ανήκει στις κορυφαίες πατερικές προσωπικότητες της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Το πρόσωπό του συναριθμείται στους κορυφαίους προμάχους και εκφραστές της Ορθοδόξου Πίστεως, στους απλανείς διδασκάλους της αληθινής θεολογίας και θεογνωσίας, αλλά και της προφητικής, αποστολικής και αγιοπατερικής διδασκαλίας και εμπειρίας του τρόπου θεραπείας της ανθρωπίνης ύπαρξης.

Ο ιερός Πατέρας υπερασπίστηκε και διατύπωσε με ακρίβεια και σαφήνεια το αποστολοπαράδοτο φρόνημα και τρόπο με τον οποίο είναι δυνατή η αληθής θεογνωσία και κοινωνία του ανθρώπου μετά του Τριαδικού Θεού, έχοντας απέναντι του εκπροσώπους του ανθρωποκεντρικού ουμανισμού, τους λατινόφρονες και λατίνους της εποχής του, οι οποίοι πολέμησαν τόσο το πρόσωπο του αγ. Γρηγορίου όσο και την ησυχαστική μέθοδο, ως εκκλησιαστική και αγιοπατερική πρακτική, που είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις θέσεις του ιερού Πατέρα.

Οι πολέμιοι του, όπως ο Βαρλαάμ, ως γνωστόν, θέλησαν να ταυτίσουν τις θέσεις του με τις αιρετικές διδασκαλίες, των «Μασσαλιανών» και επινόησαν τους απαξιωτικούς και δυσφημιστικούς όρους «ομφαλοψυχία» και «ομφαλοσκόποι». Στα νεότερα χρόνια οι Ρωμαιοκαθολικοί και οι Προτεστάντες υιοθέτησαν τον απαράδεκτο όρο «Παλαμισμός»  για να παρουσιάσουν τη διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου ως δήθεν μία ατομική και ιδιόρρυθμου χαρακτήρα διδασκαλία χωρίς να παραιτηθούν της πολεμικής ή και της κριτικής τους κατά του ιερού πατέρα .

Προσπάθησαν ακόμη να συσχετίσουν τον Ησυχασμό με θρησκευτικές πρακτικές του Ινδουισμού, όπως τη Γιόγκα.

Σχετικά όμως με το πρόσωπο του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά και την ησυχαστική μέθοδο, στα νεότερα χρόνια, επιχειρήθηκαν και διάφορες απόπειρες αποκρυφιστικής προσέγγισης, παρουσίας και ερμηνείας τους, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό που δεν είναι ευρύτερα γνωστές.

Στα πλαίσια του άρθρου μας αυτού, και έχοντας ως σκοπό μόνο την ενημέρωση, θα επισημάνουμε βασικά σημεία αυτής της απόπειρας αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού, με αναφορά σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα. Εν προκειμένω είναι αυτονόητο, ότι η συστηματική αναίρεση των αποκρυφιστικών θέσεων ξεφεύγει από τα πλαίσια ενός άρθρου.

Το πρώτο παράδειγμα προέρχεται από το εξωτερικό. Όπως ήδη αναφέραμε η απόπειρα αποκρυφιστικής ερμηνείας του ησυχασμού δεν είναι γνώρισμα ή πρακτική μόνο ελληνικών αποκρυφιστικών κύκλων. Στα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα ανήκει το έργο του Pierre A. Riffard, L' Ésoterisme, ένα έργο το οποίο αποτελεί για το χώρο του βασικό έργο αναφοράς (Standardwerk) . Στο έργο αυτό ο Ησυχασμός αφ' ενός μεν θεωρείται κεφάλαιο της δυτικής εσωτεριστικής παραδόσεως, αφ' ετέρου δε, χαρακτηρίζεται ως χριστιανική Γιόγκα  και επιχειρείται η επισήμανση αναλογιών μεταξύ διαφόρων εκπροσώπων της ησυχαστικής παράδοσης και Ινδουιστικών πρακτικών.

Στο ίδιο έργο διάφορα φιλοκαλικά κείμενα μέσα από ένα παραμορφωτικό πρίσμα προσέγγισής τους συγκαταλέγονται στα αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας ακόμη μορφής εσωτερισμού, μεταξύ των πολλών, στις διάφορες μορφές της χωροχρονικής του έκφρασης και εξέλιξής του.

Σε αντίστοιχα πλαίσια και θέσεις, παρουσίαζε τον Ησυχασμό ως κεφάλαιο του δυτικού εσωτερισμού στην χριστιανική του εκδοχή, τη δεκαετία του 1960 και ο Luc Benoist, στο πολύ μικρότερο ως προς τον όγκο της ύλης έργο του, L' Ésotérisme, που είχε εκδοθεί το 1963 στη σειρά que sais-je?, Les Presses Universitaires de France.

Το δεύτερο παράδειγμα προέρχεται από έναν σημαντικό εκπρόσωπο του ελληνικού αποκρυφισμού τον Νικόλαο Μαργιωρή (1913 - 1993). Ο Ν. Μαργιωρής υιοθετεί ανεπιφύλακτα τον υποτιμητικό όρο ομφαλοσκόποι, ταυτίζει το άκτιστο φως με το Άγιο Πνεύμα και το χαρακτηρίζει «κυλιόμενο πύρινο ρεύμα». Στη συνέχεια αναφέρεται εκτενώς στην στάση του σώματος, τονίζοντας ότι ο ομφαλός που εστίαζαν οι μοναχοί το βλέμμα τους, στον εσωτερισμό χαρακτηρίζεται ως περιοχή «Ηλιακού πλέγματος», όπου σύμφωνα με την εσωτεριστική ανθρωπολογία βρίσκεται «η έδρα του τέταρτου εγκεφάλου», και ότι μετά το διαλογισμό, που αυτός ανακαλύπτει ότι έκαναν οι μοναχοί, έπιπταν σ' έκσταση.

Η πίστη στο Χριστό, και η ευχή δεν είναι, κατά τον εν λόγω αποκρυφιστή, παρά μόνο «εκχύλισμα δονητικής συγκίνησης»  που αποβλέπει στην απελευθέρωση, «από τη φυλακή του σώματος της πνευματοψυχής, προς τα Ουράνια Βασίλεια». Στη συνέχεια παρουσιάζει πλήθος φαντασιών των εσωτεριστών ως ανάλογες θείες εμπειρίες, υποστηρίζει ότι οι Μασσαλιανοί έδωσαν πολλά στον αγ. Γρηγόριο τον Παλαμά, και επιχειρεί να παρουσιάσει αναλογίες και συσχετισμούς του ακτίστου φωτός με άλλα φώτα που βλέπουν οι διάφοροι μυστικιστές. Ομιλεί ιδιαίτερως θετικά για τη σημασία και τη λειτουργία της φαντασίας  και καταλήγει στο ότι ο αγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, είναι συν τοις άλλοις, υπερασπιστής των αληθινών μυστικιστών.

Το τρίτο παράδειγμα προέρχεται από εκπρόσωπο και οπαδό γκουρουϊστικής κίνησης στην Ελλάδα, η οποία είναι διεθνώς γνωστή ως «Επιστήμη της Πνευματικότητας» (Science of Spirituality) και ως «Sawan - Kipral Ruhani Mission» . Σε κείμενο του, αφού επισημάνει ότι πίστη του μυστικισμού είναι μεταξύ των άλλων και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος «αποτελεί μία σταγόνα από τον Ωκεανό της Θεότητας» που ως τελικό στόχο έχει να «ενωθεί με τη Θεότητα», θα συνδυάσει τον μυστικισμό τόσο με κοινές δοξασίες αμφοτέρων, του αποκρυφισμού δηλαδή και του γκουρουϊσμού, όπως, μετενσάρκωση, διαλογισμός, μαθητής, δάσκαλος, όσο και με ιδιαιτερότητες της γκουρουϊστικής κίνησης όπως «χορτοφαγία», ή την «ιδέα των φωτισμένων αγίων» .

Αφού, αρχικά, συσχετίσει το πρόσωπο του Χριστού και την υποτιθέμενη εσωτερική του διδασκαλία, που αυτός διαπιστώνει, με το πρόσωπο και τη διδασκαλία του Πυθαγόρα, το πρόσωπο του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά, όπως και άλλων νηπτικών πατέρων, το εντάσσει στα πλαίσια του χριστιανικού μυστικισμού. Να σημειωθεί όμως, ότι ο εν λόγω οπαδός της γκουρουϊστικής κίνησης, αφ' ενός μεν κατανοεί τον όρο μυστικισμό με σαφώς αποκρυφιστικό περιεχόμενο, αφ' ετέρου δε, τον λεγόμενο χριστιανικό μυστικισμό τον θεωρεί μετεξέλιξη του αρχαίου ελληνικού μυστικισμού. Στα πλαίσια αυτά θεωρεί τον αγ. Γρηγόριο ως ένα κρίκο στα πλαίσια μιας αλυσίδας προσώπων «που διέσωσαν μέχρι τις μέρες μας άσβεστη τη δάδα της μυστικιστικής γνώσης» .

Όπως προκύπτει αβίαστα και στις τρεις περιπτώσεις αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού που αναφέραμε, η διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά παρουσιάζεται πλήρως διαστρεβλωμένη και έξω από κάθε ιστορική, εκκλησιαστική και θεολογική βάση. Τα όσα αναφέρουν ως διδασκαλίες του αγίου είναι απολύτως αντίθετα με τα όσα όντως ο ιερός πατέρας διδάσκει. Γι' αυτούς θεωρείται ως ένας ακόμα εκπρόσωπος του μυστικισμού σε καθαρά αποκρυφιστική  εσωτεριστική βάση, που διατυπώνει προσωπικές του, εσωτεριστικού τύπου, εμπειρίες.

Συνεχίζοντας την αναφορά μας στις απόπειρες αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού, πρέπει να επισημάνουμε ότι τέτοιες απόπειρες δεν απουσιάζουν και από περιοδικά που κινούνται ξεκάθαρα στα πλαίσια του αντιχριστιανικού χώρου της λεγόμενης «Νέας Εποχής».

Σε αρθρογραφία αυτών των περιοδικών  ο Ησυχασμός παρουσιάζεται ουσιαστικά ως μορφή και κεφάλαιο του Εσωτερισμού. Σύμφωνα με την αρθρογραφία αυτή, ο Ησυχασμός χαρακτηρίζεται ως ο «μεγάλος άγνωστος του ελληνικού εσωτερισμού» .

Ως μέθοδος, ισχυρίζονται, είναι γνωστή προ της εμφανίσεως του χριστιανισμού, ανακαλύπτουν συγγένειες και ομοιότητες στις ησυχαστικές πρακτικές με ανάλογες πρακτικές τόσο της Γιόγκα, όσο και με πρακτικές βουδιστών μοναχών ή και των Σούφι, καθώς, κατά την αντίληψή τους, το συνεκτικό στοιχείο ανάμεσά τους, παρά τις διαφοροποιήσεις τους, είναι ο μυστικισμός.

Επιπλέον, οι ομοιότητες που αυτοί διαπιστώνουν δείχνουν, «όχι μια απλή σύμπτωση, αλλά δανεισμό της μιας παράδοσης από την άλλη» .

Η ορθόδοξη ησυχαστική παράδοση σε σχέση με τη νοερά προσευχή, υποστηρίζουν, «χρησιμοποιεί την ίδια μέθοδο με όλες τις έγκυρες παραδόσεις (σημ. Σ. τις εξωχριστιανικές εννοείται) και παρόμοιες τεχνικές»  και το μόνο που τη διαφοροποιεί είναι το πρόσωπο του Χριστού. Στα ίδια πλαίσια, σ' άλλη περίπτωση ο Ησυχασμός αξιολογείται ότι στην «ουσία πρόκειται για μια όψη της προαιώνιας Σοφίας ή της παγκόσμιας μυστικής παράδοσης, που στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο προηγήθηκε του επίσημου Χριστιανισμού κατά τουλάχιστον χίλια χρόνια» .

Στην αρθρογραφία των Νεοεποχίτικων αυτών περιοδικών σχετικά με τον Ησυχασμό συναντά επιπλέον κάποιος: α) μία αποσπασματική χρήση και αναφορά κειμένων παλαιότερων και νεότερων νηπτικών πατέρων, όχι ορθώς πάντα κατανοούμενων, εκτός της ευρύτερης νοηματικής τους συνάφειας και εξάπαντος εκτός της θεολογικής τους και εκκλησιαστικής τους νοηματοδότησης. Και β) δεν απουσιάζουν και ανιστόρητοι ισχυρισμοί όπως: «η σύγχρονη χριστιανική θρησκεία και η αυθεντική διδασκαλία του Ιησού, είναι μάλλον δύο πράγματα ασύμβατα, που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους», ή ότι «Ο Ησυχασμός, όπως και ο κυριότερος εκφραστής του, ο Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359), κάποια εποχή (19ος αι.) αμφισβητήθηκαν και θεωρήθηκαν έως και αιρετικοί από την επίσημη Εκκλησία» .

Ένα ακόμη παράδειγμα αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού προέρχεται από τον χώρο του Τεκτονισμού. Στην Εγκυκλοπαίδεια της Ελευθέρας Τεκτονικής υπάρχει λήμμα «Ομφαλοσκόποι» και η ησυχαστική πρακτική παρουσιάζεται μόνο ως μια μορφή ψυχοσωματικής στάσης. Στη συνέχεια παρουσιάζεται και περιγράφεται τόσο η εν λόγω στάση όσο και τα παραγόμενα αποτελέσματά της κατά τρόπο σαφώς επιφανειακό και ανακριβή.

Αναφέρονται χαρακτηριστικά, συν τοις άλλοις, στο εν λόγω λήμμα ότι ομφαλοσκόποι ονομάζονταν κατά τον 14ον αιώνα μοναχοί της Ανατολικής εκκλησίας, οι όποιοι «κλεισμένοι εις τα κελλία των εκάθηντο κατά γης με τα γόνατα διπλωμένα προς το στήθος και ητένιζον ακίνητοι τον ομφαλόν των. Εν αρχή κατελαμβάνοντο υπό σκοτοδίνης, αλλά κατόπιν ησθάνοντο ότι εκυκλούντο υπό ζωηρού φωτός εξερχομένου εκ των ένδον, το οποίον εθεώρουν ως θείον φως, ως αυτόν τον Θεόν και κατελαμβάνοντο από ευφροσύνην ».

Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας για τις απόπειρες αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού με τα διάφορα αντιπροσωπευτικά και όχι τα μοναδικά παραδείγματα που αναφέραμε, θα θέλαμε να επισημάνουμε ορισμένα βασικά σημεία που διαπιστώνει κάποιος σε όλες αυτές τις κινήσεις.

α) Η όλη επιχειρηματολογία των αποκρυφιστικών προσπαθειών επιχειρεί να παρουσιάσει τον Ησυχασμό εντός των εσωτεριστικών πλαισίων ως μία μυστική, απόρρητη διδασκαλία και τεχνική που απευθύνεται σε κάποιο στενό κύκλο μυημένων.

β) Η διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά κακοποιείται στην κυριολεξία, καθώς τις θεολογικές θέσεις του επιχειρούν να τις παρουσιάσουν και να τις νοηματοδοτήσουν με περιεχόμενο που συναντά κάποιος σε αποκρυφιστικά κείμενα και χώρους.

γ) Το πρόσωπο και η διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά παρουσιάζεται άλλοτε ως μια μορφή διδασκαλίας και τεχνικής εσωτεριστικού χαρακτήρα και άλλοτε επιχειρούν να εξισώσουν με πρακτικές εξωχριστιανικών θρησκευμάτων (Ινδουϊσμού-Βουδισμού).

δ) Η ησυχαστική διδασκαλία παρουσιάζεται έξω από κάθε ιστορική, εκκλησιαστική και θεολογική βάση. Συνέπεια αυτού, είναι το γεγονός, ο αγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς να παρουσιάζεται ως ένας εσωτεριστής που διατύπωσε την αντίστοιχη δική του προσωπικού τύπου εμπειρία στα πλαίσια της υποτιθέμενης εσωτερικής αναζήτησής του.

ε) Σύμπασα η ησυχαστική παράδοση, νηπτικοί Πατέρες και φιλοκαλικά κείμενα, αποτελούν στα πλαίσια της αποκρυφιστικής ερμηνείας του Ησυχασμού μια μορφή, μεταξύ των πολλών, της χωροχρονικής έκφρασης και εξέλιξης του εσωτερισμού.

Αν θέλαμε να χαρακτηρίσουμε όλες αυτές τις αποκρυφιστικές προσπάθειες ερμηνείας του Ησυχασμού, θα πρέπει να επαναλάβουμε μια επισήμανση που υπάρχει στο Μήνυμα της Συνόδου των εν ενεργεία Ιεραρχών του σεπτού Οικουμενικού Θρόνου το 1998 που ισχύει εν προκειμένω και στη δική μας περίπτωση, ότι όλες αυτές οι αποκρυφιστικές απόπειρες «κατά τη διδασκαλία των νηπτικών Πατέρων γέμουν αχυρολογίας».

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΛΟΓΟΣ
ΤΕΥΧΟΣ 55
http://www.impantokratoros.gr/hsyxasmos-apokryfismos-parermhneia.el.aspx