“Ἐγωιστὴς” ὁ Ἅγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικός;

“ΕΓΩΙΣΤΗΣ” Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΡΚΟΣ Ο ΕΥΓΕΝΙΚΟΣ; (Γ. Ν. Παπαθανασόπουλος)

Τοῦ Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

.           Ἡ ἐκ μέρους τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου ντὲ φάκτο ἀποδοχὴ τῆς Ὀρθόδοξης ἀντίληψης περὶ τοῦ Πρωτείου κατὰ τὴ σύναξη τῶν Προκαθημένων, τὴν Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας, δημιούργησε τὴν ἐντύπωση ὅτι ἔκλεισε τὸ θέμα ποὺ εἶχε ἀνοίξει ὁ Μητροπολίτης Προύσης κ. Ἐλπιδοφόρος. Ὅμως ὄχι, ὑπῆρξε συνέχεια. Ὁἀρχιμανδρίτης Παντελεήμων Μανουσάκης, ἐπίκ. Καθηγητὴς φιλοσοφίας στὸ Καθολικὸ Κολέγιο Τιμίου Σταυροῦ, στὴ Μασαχουσέτη τῶν ΗΠΑ, κολέγιο ποὺἔχουν ἱδρύσει ἰησουίτες μοναχοί, ὄχι μόνο δημοσίευσε ἄρθρο, μὲ τὸὁποῖο ὑποστηρίζει τὶς ἀπόψεις τοῦ κ. Ἐλπιδοφόρου, ἀλλὰ χαρακτηρίζει “ἐγωιστικὴ” τὴν ἄρνηση τοῦ Πρωτείου καὶ τῆς παπικῆς ἀντίληψης περὶ “Πρώτου χωρὶς ἴσον” (primus sine pares). Ἀπὸ τὶς δέκα παραπομπές του οἱὀκτὼ δὲν ὑποστηρίζουν τὴν ἐπιχειρηματολογία του, εἶναι ἁπλῶς ἀναφορὲς σὲἄρθρα του, στὸἄρθρο τοῦ κ. Ἐλπιδοφόρου καὶ μία στὴν ὕπαρξη περισσοτέρων Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων σὲ μία Ὀρθόδοξη ἐκκλησιαστικὴ περιφέρεια.
.          Ἀπὸ τὶς δύο ἀπομένουσες ὑποσημειώσεις στὸ ἄρθρο τοῦ π. Παντελεήμονα ἡ μία ἀναφέρεται στὴν ἀνύψωση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας σὲ Πατριαρχεῖο καὶ τὸ γραφόμενο ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Ἱερεμία Β´, ὅτι “κεφαλὴ ἔχει τὸν Ἀποστολικὸν Θρόνον τῆς Κωνσταντίνου πόλεως, ὡς καὶ οἱἄλλοι Πατριάρχαι”. Κατὰ τὴν ἄποψη τοῦἀρθρογράφου ἀπὸ τὴ φράση αὐτὴ “διαφαίνεται ἡὕπαρξη πρώτου στὰ πρεσβυγενῆ πατριαρχεῖα”. Ἡ δεύτερη ἀφορᾶ ἐπιστολὴ τοῦ Πατριάρχου Γαβριὴλ πρὸς τὸν Ἀλεξανδρείας Γεράσιμο μὲ τὴν ὁποία τοῦὑπενθυμίζει ὅτι “κέκτηται προνόμιον διευθετεῖν καὶ ρυθμίζειν τὸ ἁπανταχοῦ χριστιανικὸν πλήρωμα εἰς τὰὀρθὰ τῆς Ἐκκλησίας δόγματά τε καὶ διατάγματα καὶ τὰς ἐξ ἀρχῆς παραδόσεις καὶ ἐπιβλέπειν δριμύτερον ἐπὶ τοὺς παρεκτρεπομένους τῶν ἐκκλησιαστικῶν διατάξεων τε καὶ παραδόσεων”.
.           Οἱ δύο παραπομπὲς οὐδὲν ἀναφέρουν περὶ τοῦ Πρωτείου, ὅπως τὸ ἐννοεῖ ὁ Μητροπολίτης Προύσης. Ἁπλῶς ἀποτελοῦν ἀπόψεις ἢἐπιδιώξεις, ποὺ δὲν ἔγιναν ποτὲἀποδεκτές. Νὰ ἀναφέρουμε ὅτι καὶ Πατριάρχες Ἀλεξανδρείας ἔχουν ἐπιτιμήσει Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, ὅταν ξέφευγαν ἀπὸ τοὺς Κανόνες καὶ τὰ Δόγματα τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Ἅγιος Κύριλλος, Ἀλεξανδρείας, ἦρθε σὲ ὀξύτατη ἀντίθεση μὲ τὸν αἱρετικὸ Κωνσταντινουπόλεως Νεστόριο καὶ προκάλεσε τὴν Γ´ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, ποὺ τὸν καταδίκασε. [1] ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Μελέτιος Πηγᾶς δριμύτατα ψέγει τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη Ἱερεμία Β´, γιατί στὸ θέμα τῆς ἀνυψώσεως τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας σὲ Πατριαρχεῖο παρέβλεψε τὴν ἐκκλησιαστικὴ καὶ κανονικὴ τάξη. Τοῦ γράφει: “Οἶδα, χαλεπήσας ἐπὶ τῇ ἀναγωγῇ εἰς Πατριαρχεῖον τῆς Μοσκόβου Μητροπόλεως, οὐ γάρ σε διαλανθάνει οὐχ ἑνὸς εἶναι τοῦτο Πατριάρχου (εἰ μὴ τῇ Παλαιᾷ Ρώμῃ ἐπακολουθεῖν ἔγνωκεν ἡ Νέα) ἀλλὰ Συνόδου καὶ Συνόδου Οἰκουμενικῆς (τῶν Ὀρθοδόξων δηλαδή). Τοῦτον γὰρ τρόπον καὶ τὰ μέχρι σήμερον Πατριαρχεῖα κατέστη, διὰ τοῦτο ἔδει σου τὴν ἱερὰν ψυχὴν καὶ τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν συμπαραλαβεῖν τὴν ψῆφον. Δεῖ γὰρ πάντας εἰδέναι (ὡς κατὰ τὴν Γ΄ Σύνοδον οἱ Πατέρες διορίζονται) τὸ πραττόμενον ὅτι περὶ κοινοῦ τινὸς πράγματος ἐστὶν σκέψις. Φανερὸν δὲ ὅτι θρόνος οὐδεὶς Πατριαρχικὸς ἑτέρῳ ὑπόκειται, ἀλλὰ τῇ Καθολικῇ συνδέδεται Ἐκκλησίᾳ” (2). (Σημ. Οἱ ὑπογραμμίσεις τοῦ γράφοντος). Προφητικὸς ὁ λόγος τοῦ Μελετίου Πηγᾶ γιὰ τὰ ὅσα σήμερα συμβαίνουν.
.         Ἐπὶ τῆς οὐσίας τοῦἄρθρου τοῦἈρχιμ. Παντελεήμονος Μανουσάκη μὲ τὸ νὰ χαρακτηρίζει “ἐγωιστικὴ” τὴν ἄρνηση τοῦ Πρωτείου στὸν Ρώμης καί, κατ᾽ ἐπέκταση, στὸν Κωνσταντινουπόλεως κατηγορεῖὡς “ἐγωιστὴ” τὸν Ἅγιο Μάρκο τὸν Εὐγενικό, ὁὁποῖος δὲν ἐδέχθη καὶ δὲν ὑπέγραψε τὰ περὶ τοῦ Πρωτείου καὶ τῶν ἄλλων πλανῶν τοῦ Πάπα στὴ Σύνοδο Φεράρας – Φλωρεντίας, παρὰ τὰ βάσανα ποὺὑπέστη. Ὁἱστορικός τοῦ Βατικανοῦ Joseph Gill γράφει πὼς γιὰ νὰ προωθηθεῖἡ “Ἕνωση”, δηλαδὴἡὑποταγὴ τῶν Ὀρθοδόξων στὸν Πάπα “ἔπρεπε ὁ Αὐτοκράτορας καὶ οἱ ἐκκλησιαστικὲς ἀρχὲς τῆς Κωνσταντινουπόλεως νὰ εἶχαν ἀφορίσει τὸν Μητροπολίτη Ἐφέσου καὶ νὰ τὸν εἶχαν ἀποτελεσματικὰἐμποδίσει νὰ διαδίδει τὶς ἀνατρεπτικές του ἀπόψεις” [3]. Δηλαδὴ κατὰ τὸν ἱστορικὸ τοῦ Βατικανοῦ θὰ ἔπρεπε νὰ ἐξοντωθεῖ ὁἍγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικός, ὅ,τι ἀργότερα ἔκαναν οἱ Ἰησουίτες στὸν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο Λούκαρη. Πιστεύουμε ὅτι μὲ βδελυγμία ἀπορρίπτει ὁ π. Παντελεήμων αὐτὲς τὶς προθέσεις τοῦ Βατικανοῦ.
.         “Ἐγωιστικὴ” εἶναι ἐπίσης ἡ θαρραλέα στάση τῶν 13 μοναχῶν της Μονῆς Καντάρας, στὴν Κύπρο. Προτίμησαν τὸ μαρτύριο καὶ νὰ καοῦν ζωντανοί, παρὰ νὰὑποκύψουν στὸ Πρωτεῖο καὶ τὶς ἄλλες κακοδοξίες τοῦ Πάπα. [4]. “Ἐγωιστικὴ” εἶναι καὶ ἡ ἄποψη τοῦ καθηγητοῦ Σπυρίδωνος Κ. Παπαγεωργίου, ὁ ὁποῖος στὴν “Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια Κωνσταντινουπόλεως” ἀναφέρει: “ …Τουναντίον εἴδομεν ἐν τῇὀρθῇἑρμηνείᾳ τῶν γραφικῶν λόγων, ἐν τῇἀνοθεύτῳ ἀναγνώσει τῶν Πατέρων καὶἐν τῇἀμετατρέπτῳ ἱστορίᾳ ὅτι ὁἐπίσκοπος Ρώμης καὶ ἐλέγετο καὶ ἐθεωρεῖτο καὶ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ προσηγορεύετο ἀδελφὸς ἐπίσκοπος (Σημ. Ὑπογράμμιση στὸ πρωτότυπο), ἴσος πρὸς τοὺς ἄλλους… Τὰς ἐσφαλμένας δοξασίας καὶ τοὺς ἐσφαλμένους θεσμοὺς αὐτοῦ πολλάκις καὶἐν τῇ Ἀνατολῇ καὶ ἐν τῇ Δύσει ἤλεγξαν ἄνδρες, παρ᾽ αὐτῶν τῶν παπῶν κατατασσόμενοι μεταξὺ τῶν Πατέρων καὶ ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων. Τέλος ὁμοφώνως ἡ γεραρὰ ἀρχαιότης τὰ γραφικὰ ρητὰ περὶ ἑνότητος, περὶ ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας, ἐφήρμοσε καὶ ἐνόησεν ἐπὶ τῆς ἑνότητος τῆς πίστεως, τῶν δογμάτων, τῆς ἀγάπης, τῆς διδασκαλίας, τῆς εἰρήνης τῆς Ἐκκλησίας, τῆς ὁποίας ποιμὴν μόνος ἐστὶν ὁ Χριστός. Ἄλλην ἑνότητα ἐκκλησιαστικῶν οὔτε παρεδέχθη ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία ἐπὶ δέκα καὶἐννέα ὅλους αἰώνας, οὔτε θὰ παραδεχθῆ. Ἐάν ποτε τοιαύτην νοήσῃ τὴν ἑνότητα καὶ ὁ ἐπίσκοπος Ρώμης, τότε καὶ ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία προθύμως θέλει συζητήσει ἐν τοῖς καθέκαστα καὶ θέλει ἀποδείξη ποῖα εἰσὶ τὰ ὀρθὰ δόγματα καὶ ποία ἐστὶν ἡ ὀρθὴ καὶ συνάδουσα τῷ Εὐαγγελίῳ διδασκαλία” [5].
.       Τὸ σημαντικότερο καὶ σοβαρότερο εἶναι ὅτι ὁἐν λόγῳ Ἀρχιμανδρίτης καταγγέλλει ὡς “ἐγωιστικὴ” τὴ στάση τῆς Συνόδου τοῦ Πατριαρχείου τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Σὲ Πατριαρχικὴ καὶ ΣυνοδικὴἘγκύκλιο Ἐπιστολή, τὸν Αὔγουστο τοῦ 1895, “πρὸς τοὺς Ἱερωτάτους καὶ Θεοφιλεστάτους ἐν Χριστῷἀδελφοὺς Μητροπολίτας καὶ ἐπισκόπους καὶ τὸν περὶ αὐτοὺς ἱερὸν καὶ εὐαγῆ κλῆρον καὶἅπαν τὸ εὐσεβὲς καὶὀρθόδοξον πλήρωμα τοῦ ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Πατριαρχικοῦ Θρόνου Κωνσταντινουπόλεως” ἐκφράζει τὴ βαθιά της θλίψη καὶ τὴν ὀδύνη της γιὰ τὴν ἐγκύκλιο ἐπιστολὴ τοῦ Πάπα Λέοντος ΙΓ´, μὲ τὴν ὁποία κάλεσε τοὺς Ὀρθοδόξους νὰὑποταγοῦν σ᾽ αὐτόν. Στὸ ἐπίσημο κείμενο τοῦ Πατριαρχείου τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ποὺἀποτελεῖ ἀπόφαση τῆς Συνόδου του καὶ ἑπομένως, κατὰ τὴ λογική τοῦ σημερινοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου, “ἱερὸ κείμενο” ἀναφέρονται μεταξὺ τῶν ἄλλων τὰ ἑξῆς ἀξιοπρόσεκτα, ποὺ προφανῶς ἀγνοεῖ – δὲν μποροῦμε νὰ σκεφθοῦμε κάτι ἄλλο – ὁ Ἀρχ. Παντ. Μανουσάκης:

.       “Οἱ θεῖοι Πατέρες τιμῶντες τὸν ἐπίσκοπον Ρώμης μόνον ὡς ἐπίσκοπον τῆς πρωτευούσης πόλεως τοῦ κράτους, ἀπέδωκαν αὐτῷ προεδρείας πρεσβεῖα τιμητικά, θεωρήσαντες αὐτὸν ἁπλῶς ὡς πρῶτον τῇ τάξει ἐπίσκοπον, τουτ᾽ ἔστι πρῶτον ἐν ἴσοις,ἅπερ πρεσβεῖα καὶ τῷ Κωνσταντινουπόλεως ἀπένειμαν κατόπιν, ὅτε ἡ πόλις αὕτη ἐγένετο πρωτεύουσα τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους….Ἐκ τοῦ 28ου κανόνος τῆς ἐν Χαλκηδόνι Δ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου καταφαίνεται ὅτι ὁ Ρώμης ἐστὶν ἐπίσκοπος ἰσότιμος τῷἐπισκόπῳ τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως καὶ τοῖς τῶν ἄλλων Ἐκκλησιῶν, ἐν οὐδενὶ δὲ κανόνι καὶ παρ᾽ οὐδενὶ τῶν πατέρων ὑπαινιγμός τις γίνεται, ὅτι ποτὲὁ Ρώμης μόνος ἐστὶν ὁἀρχηγὸς τῆς καθόλου Ἐκκλησίας καὶὁἀλάθητος κριτὴς τῶν ἐπισκόπων καὶ τῶν ἄλλων ἀνεξαρτήτων καὶ αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν…
.           Ἑκάστη κατὰ μέρος αὐτοκέφαλος Ἐκκλησία ἔν τεἈνατολῇ καὶ τῇ Δύσει ἦν ὅλως ἀνεξάρτητος καὶ αὐτοδιοίκητος κατὰ τοὺς χρόνους τῶν ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Ὅπως δὲ οἱἐπίσκοποι τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν τῆς Ἀνατολῆς, οὕτω καὶ οἱ τῆς Ἀφρικῆς, τῆς Ἱσπανίας, τῶν Γαλλιῶν, τῆς Γερμανίας καὶ τῆς Βρετανίας ἐκυβέρνων τὰ τῶν Ἐκκλησιῶν αὐτῶν ἕκαστοι διὰ τῶν ἰδίων τοπικῶν Συνόδων, οὐδὲν ἀναμίξεως δικαίωμα ἔχοντος τοῦἐπισκόπου Ρώμης, ὅστις καὶ αὐτὸς ἐπίσης ὑπήγετο καὶὑπεῖκεν εἰς τὰς συνοδικὰς ἀποφάσεις….Τοιοῦτον ὑπῆρχε τὸἀρχαῖον τῆς Ἐκκλησίας πολίτευμα, οἱ δὲἐπίσκοποι ἦσαν ἀνεξάρτητοι ἀπ᾽ ἀλλήλων καὶἐλεύθεροι ὅλως ἐν τοῖς ἰδίοις ἕκαστος ὁρίοις, μόνον ταῖς συνοδικαῖς διατάξεσιν ὑπείκοντες, καὶ παρεκάθηντο ἴσοι πρὸς ἀλλήλους ἐν ταῖς συνόδοις, οὐδεὶς δὲἐξ αὐτῶν διεξεδίκει ποτὲ μοναρχικὰ δικαιώματα ἐπὶ τῆς καθόλου Ἐκκλησίας….”. (6). (Σημ. Ἡ ὑπογράμμιση τοῦ γράφοντος).

.       “Ἐγωιστικὴ” εἶναι καὶ ἡ θεολογικὴ ἄποψη τοῦ Μητροπολίτου Περγάμου Ἰωάννου Ζηζιούλα, ὁ ὁποῖος στὴν ἐπὶ διδακτορίᾳ διατριβή του ἐπιλέγει μὲ τὰ ἑξῆς: «Ἕκαστος Ἐπίσκοπος ἐνοεῖτο ὡς διάδοχος πάντων (Σημ. Ἡ ὑπογράμμιση στὸ πρωτότυπο) τῶν Ἀποστόλων – καὶ τοῦ Πέτρου. Δὲν ἦτο συνεπῶς ἡ ἑνότης τῶν Ἐπισκόπων “συλλογικὴ” ἐν τῇ ἐννοίᾳ τῆς ἀθροιστικῆς συνθέσεως μίας ἐπιμεμερισμένης εἰς τοὺς διαφόρους Ἐπισκόπους ἀποστολικῆς διαδοχῆς. Ἕκαστος τῶν Ἐπισκόπων ἐκάθητο ἐπὶ τῆς καθέδρας τοῦ Πέτρου, τῆς Ἐκκλησίας του θεωρουμένης πλήρως ἀποστολικῆς καὶ στηριζομένης ἐπὶ τοῦ θεμελίου πάντων τῶν Ἀποστόλων (Σημ. Ἡ ὑπογράμμιση στὸ πρωτότυπο). Ἐντεῦθεν καὶἐπιστεύετο ὅτι ὄχι μόνον οἱοσδήποτε ἐκ τῶν Ἐπισκόπων τούτων δὲν ἠδύνατο νὰ κατέχῃ Ἱερωσύνην καὶ οἱασδήποτε ἐκκλησιολογικῶς βεβαιουμένας δικαιοδοσίας κατὰ τρόπον πληρέστερον οἱουδήποτε ἄλλου Ἐπισκόπου, ἀλλὰ καὶ πάντες ὁμοῦἡνωμένοι δὲν ἠδύναντο νὰ συνιστοῦν ἄθροισμα συμπληρούντων ἄλληλα μερῶν, ἀλλ᾽ ἑνότητα ὀργανικὴν (Σημ. Ἡὑπογράμμιση στὸ πρωτότυπο), στηριζομένην ἐπὶ τῆς πλήρους ταυτότητος τῶν πρὸς ἀλλήλους καὶ πρὸς τὸἓν σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Ἀπὸ τὸ καίριον τοῦτο σημεῖον, τὸὁποῖον ἐκφράζει τὴν πληρότητα τοῦ ἐπισκοπικοῦ βαθμοῦ, ἐξακολουθεῖ καὶ παρὰ τὴν ἐμφάνισιν τῆς περὶ συλλογικότητος τῶν Ἐπισκόπων θεωρίαν, νὰἐκπηγάζη πᾶσα οὐσιαστικὴ διαφωνία πρὸς τὴν οὐσίαν τῆς ὅλης Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησιολογίας ὑπὸ τὸ φῶς τῆς συνειδήσεως τῶν τριῶν πρώτων αἰώνων [7]. Ὁ Μητρ. Περγάμου σὲ ἄλλο σημεῖο τῆς διατριβῆς τουὑποστηρίζει κάτι ἀκόμη πιὸ σοβαρό: “Ἐπίσκοπος μὴἀποτελῶν τὸ κέντρον τῆς ἑνότητος ὡρισμένης Ἐκκλησίας ἢἐξαρτώμενος ἐξ ἄλλου Ἐπισκόπου θὰἀπετέλει ἀτελῆ Ἐπίσκοπον”. [8] (Σημ. Ὑπογράμμισις τοῦ γράφοντος). Τὸ ἐντυπωσιακὸ εἶναι ὅτι ὁ κ. Ἰωάννης ἀπὸ τὴ συνάντηση τῆς Ραβέννας καὶ μετὰ φαίνεται νὰἔχει ἀλλάξει ἄποψη. Ἀσφαλῶς ἔχει τοὺς λόγους του γιὰ τὴν ἀλλαγὴ καὶ ποὺ δὲν προβαίνει σὲ διόρθωση τῶν ὅσων ὑποστηρίζουν οἱ νεότεροί του κληρικοὶ τοῦ Πατριαρχείου.

.       Ἡ συνέχιση τῆς προώθησης τῆς παπικῆς ἀντίληψης περὶ τοῦ Πρωτείου, ὅτι δηλαδὴ ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως εἶναι “Πρῶτος ἄνευ ἴσου” εἶναι ζήτημα σοβαρό, γιατί οἱἐκτιθέμενες ἀπόψεις εἶναι ὑπὸ τὴν ἔγκριση τοῦ Φαναρίου, ἀφοῦ τίποτε δὲν τελοῦν τὰ στελέχη του χωρὶς τὴν ἔγκρισή του. Ἡ προσχώρηση Ὀρθοδόξων κληρικῶν καὶ μάλιστα Ἐπισκόπων στὴν περὶ τοῦ Πρωτείου λογική τοῦ Πάπα προκαλεῖὀδύνη καὶ πρέπει ἐκ μέρους τους νὰ ἐπανεκτιμηθεῖ, μὲ βάση τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση καὶ Ἐκκλησιολογία καὶ μὲ γνώση τῆς Ἱστορίας γιὰ τοὺς ποταμοὺς αἱμάτων ποὺἔχυσαν οἱὈρθόδοξοι Χριστιανοὶ γιὰ νὰ ἀντισταθοῦν στὶς ἐπιδιώξεις τῶν Λατίνων καὶ βεβαίως χωρὶς προκατάληψη καὶ χωρὶς τὸν πειρασμὸ τῆς ἐκκοσμίκευσης καὶ τοῦ ὠφελιμισμοῦ.-

Σημειώσεις

1. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἂρχ/ποὺἈθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος “Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἀλεξανδρείας (62-1934)”, Ἀθῆναι, 1985, σελ. 30-368.  
2. Μεθοδίου Φούγια, Μητροπολίτου Πισιδίας “Ἐπιστολαὶ Μελετίου Πηγᾶ, Πάπα καὶ Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας”, Ἀθῆναι, 1998, σελ. 19-21.
3. Joseph Gill “ Ἡ Σύνοδος τῆς Φλωρεντίας”, Ἔκδ. “Καλοῦ Τύπου”, Ἀθῆναι, 1962, σέλ. 460.
4. Ἀνδρέα Μιτσίδη “Σύντομη ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου”, Λευκωσία, 1994, σελ. 36.
5. “ἘκκλησιαστικὴἈλήθεια Κωνσταντινουπόλεως”, Σύγγραμμα περιοδικόν, ἐκδιδόμενον κατὰ Παρασκευήν”, Ἔτος Δέκατον Ἕκτον, 1 Μαρτίου 1896-28 Φεβρουαρίου 1897, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, 1897, Ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου, σελ. 264.
6. “ἘκκλησιαστικὴἈλήθεια Κωνσταντινουπόλεως”, Ἔτος Δέκατον Πέμπτον, 1 Μαρτίου 1895- 29 Φεβρουαρίου 1896, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1896, σέλ. 241-249.
7. Ἰωάννου Ζηζιούλα, Μητροπολίτου Περγάμου καὶ καθηγητοῦ Πανεπιστημίου “ Ἡἑνότης τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ καὶ τῷἘπισκόπῳ κατὰ τοὺς τρεῖς πρώτους αἰώνας”, Δευτέρα Ἔκδοσις, Ἔκδ. Γρηγόρη, Ἐν Ἀθήναις, 1990,σελ. 202.
8. Ἔνθ᾽ ἀνωτ. σελ. 192.

http://christianvivliografia.wordpress.com