Ο ΙΕΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ
ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΤΗΣ ΓΕΣΘΗΜΑΝΗ
[Μέρος δεύτερο: υπομνηματισμός των εδαφίων Ματθ. 26, 51-66]
«Καὶ ἰδοὺ εἷς τῶν μετὰ ᾿Ιησοῦ ἐκτείνας τὴν χεῖρα ἀπέσπασε τὴν μάχαιραν αὐτοῦ, καὶ πατάξας τὸν δοῦλον τοῦ ἀρχιερέως ἀφεῖλεν αὐτοῦ τὸ ὠτίον(:Και ξαφνικά, ένας από εκείνους που ήταν μαζί με τον Ιησού άπλωσε το χέρι του και έβγαλε το μαχαίρι του. Και αφού χτύπησε τον δούλο του αρχιερέα, του έκοψε το αυτί) τότε λέγει αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· ἀπόστρεψόν σου τὴν μάχαιραν εἰς τὸν τόπον αὐτῆς· πάντες γὰρ οἱ λαβόντες μάχαιραν ἐν μαχαίρᾳ ἀποθανοῦνται (:Τότε του είπε ο Ιησούς: ‘’Βάλε το μαχαίρι ξανά πίσω στη θήκη του˙ διότι όλοι όσοι πήραν μαχαίρι για να το χρησιμοποιήσουν εναντίον του συνανθρώπου τους, με μαχαίρι θα πεθάνουν’’)· ἢ δοκεῖς ὅτι οὐ δύναμαι ἄρτι παρακαλέσαι τὸν πατέρα μου, καὶ παραστήσει μοι πλείους ἢ δώδεκα λεγεῶνας ἀγγέλων; (:Ή νομίζεις ότι δεν μπορώ τώρα να παρακαλέσω τον Πατέρα μου και να παρατάξει στο πλευρό μου περισσότερες από δώδεκα λεγεώνες αγγέλων;)· πῶς οὖν πληρωθῶσιν αἱ γραφαὶ ὅτι οὕτω δεῖ γενέσθαι;(:Αλλά εάν ζητήσω τη βοήθεια των αγγέλων, πώς λοιπόν θα εκπληρωθούν και θα επαληθευτούν οι προφητείες των Γραφών; Διότι αυτές λένε ότι έτσι πρέπει να γίνει και έτσι πρέπει ο Μεσσίας να θανατωθεί)»[Ματθ.26,51-54].
Ποιος ήταν αυτός ο ένας ο οποίος έκοψε το αυτί; Ο Ιωάννης λέει ότι ήταν ο Πέτρος: «Σίμων οὖν Πέτρος ἔχων μάχαιραν εἵλκυσεν αὐτήν, καὶ ἔπαισε τὸν τοῦ ἀρχιερέως δοῦλον καὶ ἀπέκοψεν αὐτοῦ τὸ ὠτίον τὸ δεξιόν· ἦν δὲ ὄνομα τῷ δούλῳ Μάλχος (:Όταν λοιπόν εκείνοι πήραν θάρρος από τα λόγια αυτά του Ιησού και προχωρούσαν να τον συλλάβουν, ο Σίμων Πέτρος, ο οποίος συνέβη τη στιγμή εκείνη να έχει πάνω του ένα μαχαίρι, το έσυρε και χτύπησε με αυτό τον δούλο του αρχιερέα και του έκοψε το δεξί αυτί. Ο δούλος αυτός ονομαζόταν Μάλχος)»[Ιω. 18,10],διότι αυτή ήταν ενέργεια της ιδιοσυγκρασίας του.
Εκείνο όμως που πρέπει να ερευνήσουμε είναι γιατί κρατούσαν μαχαίρια· διότι το ότι κρατούσαν φαίνεται όχι μόνο από εδώ, αλλά και από εκείνα που είπαν όταν ρωτήθηκαν, ότι δηλαδή είπαν τότε: «Κύριε, ἰδοὺ μάχαιραι ὧδε δύο (:Κύριε, να, εδώ υπάρχουν δύο μαχαίρια)»[Λουκά 22,38]. Γιατί όμως τους επέτρεψε ο Χριστός να έχουν; Διότι αυτό το αναφέρει ο Λουκάς, ότι «εἶπεν αὐτοῖς· ὅτε ἀπέστειλα ὑμᾶς ἄτερ βαλλαντίου καὶ πήρας καὶ ὑποδημάτων, μή τινος ὑστερήθητε; οἱ δὲ εἶπον· οὐθενός(:προαναγγέλλοντας στους μαθητές ότι στο μέλλον η πίστη όλων θα δοκιμαζόταν, τους είπε: ‘’Όταν στην πρώτη σας περιοδεία σάς έστειλα χωρίς χρήματα και χωρίς ταξιδιωτικό σάκο και υποδήματα, μήπως στερηθήκατε τίποτε;’’.
Κι αυτοί απάντησαν: ‘’Όχι,δεν στερηθήκαμε τίποτε’’)»[Λουκά 22,35] και όταν απάντησαν ότι δε στερήθηκαν τίποτε, τους είπε: «ἀλλὰ νῦν ὁ ἔχων βαλλάντιον ἀράτω, ὁμοίως καὶ πήραν, καὶ ὁ μὴ ἔχων πωλήσει τὸ ἱμάτιον αὐτοῦ καὶ ἀγοράσει μάχαιραν(:Τώρα όμως τα πράγματα άλλαξαν. Και πρέπει να οπλιστείτε με σύνεση και να έχετε πάντοτε στο νου σας ότι περικυκλώνεστε από εχθρούς. Τώρα εκείνος που έχει πορτοφόλι ας το πάρει μαζί του, για να έχει χρήματα να αγοράσει τα αναγκαία για τη συντήρησή του. Το ίδιο ας κάνει κι αυτός που έχει σάκο˙ ας τον πάρει μαζί του γεμάτο με τρόφιμα. Δεν θα βρείτε πλέον την πρόθυμη φιλοξενία και υποδοχή που συναντήσατε στην πρώτη περιοδεία σας. Κι εκείνος που δεν έχει μαχαίρι, ας πουλήσει και το ίδιο το ρούχο του κι ας αγοράσει. Δεν θέλω να πω με αυτό ότι σας επιτρέπω να αντιτάσσετε βία στη βία˙ ούτε ότι έχετε δικαίωμα με το μαχαίρι να επιδιώξετε τη διάδοση του Ευαγγελίου. Απλώς με ζωηρή εικόνα θέλω να σας παραστήσω ότι ο καιρός αυτός είναι καιρός διωγμού και ότι θα αντιμετωπίσετε θανατηφόρες επιβουλές και εχθρότητες)» [Λουκά, 22,36]. Και όταν Του απάντησαν ότι ««Κύριε, ἰδοὺ μάχαιραι ὧδε δύο (:Κύριε, να, εδώ υπάρχουν δύο μαχαίρια)»[Λουκά 22,38]», τους είπε: «ἱκανόν ἐστι(:Δεν καταλαβαίνετε τι σας λέω. Φτάνει λοιπόν. Ας μην εκτεινόμαστε σε περισσότερη συζήτηση)»[Λουκά, 22,38].
Γιατί λοιπόν τους επέτρεψε να έχουν; Για να τους βεβαιώσει ότι θα παραδοθεί. Και γι΄ αυτό τους λέει «εκείνος που δεν έχει μαχαίρι, ας αγοράσει», όχι για να οπλιστούν, αλίμονο, αλλά θέλοντας με αυτό να φανερώσει την επικείμενη παράδοσή Του. Και γιατί τους λέει να έχουν και σάκο; Τους συνήθιζε να είναι ψύχραιμοι και να αγρυπνούν και να είναι πλέον έτοιμοι να καταβάλλουν πολλή και δική τους προσπάθεια. Διότι στην αρχή μεν επειδή ήταν άπειροι, τους περιέβαλλε με πολλή δύναμη, τώρα όμως, σαν μικρά πτηνά που τα έβγαλε από την φωλιά, τους προτρέπει να χρησιμοποιήσουν και τα δικά τους φτερά.
Έπειτα για να μην νομίζουν ότι από αδυναμία τους αφήνει, τους προτρέπει και αυτούς να κάνουν ό,τι μπορούν, τους υπενθυμίζει τα προηγούμενα, λέγοντας: «ὅτε ἀπέστειλα ὑμᾶς ἄτερ βαλλαντίου καὶ πήρας καὶ ὑποδημάτων, μή τινος ὑστερήθητε;(: Όταν στην πρώτη σας περιοδεία σάς έστειλα χωρίς χρήματα και χωρίς ταξιδιωτικό σάκο και υποδήματα, μήπως στερηθήκατε τίποτε;)». Με αυτόν τον λόγο θέλει να μάθουν την δύναμη Του και σε αυτά στα οποία ήταν επικεφαλής, και σε αυτά τώρα που τους εγκαταλείπει σιγά-σιγά.
Αλλά πού βρέθηκαν εκεί μαχαίρια; Από δείπνο και από τράπεζα είχαν εξέλθει. Ήταν φυσικό να υπάρχουν και μαχαίρια εκεί για το αρνί, κι έτσι αυτοί, όταν άκουσαν ότι θα έλθουν κάποιοι εναντίον Του, τα πήραν ως βοηθητικά για να πολεμήσουν υπέρ του Διδασκάλου· πράγμα το οποίο αποτελεί δική τους μόνο σκέψη. Γι’ αυτό και επικρίνεται ο Πέτρος, ο οποίος το χρησιμοποίησε και μάλιστα με μεγάλη απειλή. Διότι απέκρουσε τον υπηρέτη όταν ήρθε με ορμή, αλλά όχι για υπερασπιστεί τον εαυτό του, αλλά το έκανε αυτό χάριν του Διδασκάλου.
Αλλά δεν άφησε ο Χριστός να γίνει καμία βλάβη. Διότι τον θεράπευσε και έκανε μεγάλο θαύμα, το οποίο ήταν αρκετό να φανερώσει και την δική Του επιείκεια και δύναμη και του μαθητή την αγάπη και την ηπιότητα, αφού και εκείνο το έκανε από στοργή και σε αυτό έδειξε πειθαρχία. Διότι όταν άκουσε «εἶπεν οὖν ὁ Ἰησοῦς τῷ Πέτρῳ· βάλε τὴν μάχαιραν εἰς τὴν θήκην· τὸ ποτήριον ὃ δέδωκέ μοι ὁ πατήρ, οὐ μὴ πίω αὐτό;(:Αμέσως λοιπόν μετά από το συμβάν αυτό, είπε ο Ιησούς στον Πέτρο: ‘’Βάλε το μαχαίρι στη θήκη του. Θέλεις να μην πιω το ποτήρι του Πάθους μου, που μου έδωσε ο Πατέρας μου να πιω, και να το αποφύγω, παρακούοντας έτσι τον Πατέρα μου;’’)»[Ιω. 18,11], αμέσως πείστηκε και μετά από αυτό δεν το επανέλαβε πουθενά.
Άλλος μάλιστα ευαγγελιστής, ο Λουκάς, λέει ότι εκείνοι που ήταν γύρω από τον Ιησού και είδαν αυτό που γινόταν, ότι δηλαδή σκόπευαν να Τον συλλάβουν και να Τον πάρουν μαζί τους, Τον ρώτησαν: «Κύριε, εἰ πατάξομεν ἐν μαχαίρᾳ; (: ‘’Κύριε, μας επιτρέπεις να τους χτυπήσουμε με μαχαίρι;’’)» [Λουκά 22,49], Εκείνος τους εμπόδισε και θεράπευσε τον δούλο[«ἐᾶτε ἕως τούτου· καὶ ἁψάμενος τοῦ ὠτίου αὐτοῦ ἰάσατο αὐτόν(: ’’Αφήστε. Φτάνει, έως εδώ. Μην αντιστέκεστε περισσότερο’’. Ύστερα άγγιξε το αυτί του δούλου και τον θεράπευσε)»] και επέκρινε τον μαθητή και τον απείλησε για να τον πείσει, λέγοντας : «ἀπόστρεψόν σου τὴν μάχαιραν εἰς τὸν τόπον αὐτῆς· πάντες γὰρ οἱ λαβόντες μάχαιραν ἐν μαχαίρᾳ ἀποθανοῦνται(:Τότε του είπε ο Ιησούς: ‘’Βάλε το μαχαίρι ξανά πίσω στη θήκη του˙ διότι όλοι όσοι πήραν μαχαίρι για να το χρησιμοποιήσουν εναντίον του συνανθρώπου τους, με μαχαίρι θα πεθάνουν’’)». Και πρόσθεσε και τον εξής συλλογισμό «ἢ δοκεῖς ὅτι οὐ δύναμαι ἄρτι παρακαλέσαι τὸν πατέρα μου, καὶ παραστήσει μοι πλείους ἢ δώδεκα λεγεῶνας ἀγγέλων;(:Ή νομίζεις ότι δεν μπορώ τώρα να παρακαλέσω τον Πατέρα μου και να παρατάξει στο πλευρό μου περισσότερες από δώδεκα λεγεώνες αγγέλων;) πῶς οὖν πληρωθῶσιν αἱ γραφαὶ ὅτι οὕτω δεῖ γενέσθαι; (: Αλλά, εάν ζητήσω τη βοήθεια των αγγέλων, πώς λοιπόν θα εκπληρωθούν και θα επαληθευθούν οι προφητείες των Γραφών; Διότι αυτές λένε ότι έτσι πρέπει να γίνει κι έτσι πρέπει ο Μεσσίας να θανατωθεί)».
Με αυτά καταπράυνε τον θυμό τους, δείχνοντας ότι αυτό είναι σύμφωνο και με τις Γραφές. Γι’ αυτό και προσευχήθηκε εκεί για να αντιμετωπίσουν το γεγονός με πραότητα, αφού πληροφορήθηκαν ότι αυτό γίνεται με τη σύμφωνη γνώμη του Θεού. Και με τα δύο αυτά τους παρηγόρησε, και με την επικείμενη τιμωρία εκείνων που μελετούν το κακό, διότι «όλοι όσοι πήραν μαχαίρι για να το χρησιμοποιήσουν εναντίον του συνανθρώπου τους» είπε, «με μαχαίρι θα πεθάνουν)» και με το ότι δεν τα υφίσταται αυτά χωρίς την θέληση Του· διότι λέει: «Ή νομίζεις ότι δεν μπορώ τώρα να παρακαλέσω τον Πατέρα μου και να παρατάξει στο πλευρό μου περισσότερες από δώδεκα λεγεώνες αγγέλων;)».
Και γιατί δεν είπε «ή νομίζετε ότι δεν μπορώ εγώ να τους αφανίσω όλους;». Διότι λέγοντας αυτό, γινόταν μάλιστα πιο πιστευτός, διότι δεν είχαν ακόμη την γνώμη που έπρεπε περί Αυτού. Άλλωστε και πριν από λίγο είχε πει ότι «περίλυπός ἐστιν ἡ ψυχή μου ἕως θανάτου(:Η ψυχή μου είναι τόσο πολύ λυπημένη, ώστε να κινδυνεύω να πεθάνω απ’ τη λύπη)»[Ματθ. 26,38] και «πάτερ μου, εἰ δυνατόν ἐστι, παρελθέτω ἀπ᾿ ἐμοῦ τὸ ποτήριον τοῦτο(:Πατέρα μου, ας φύγει από μένα το ποτήρι αυτό του μαρτυρικού θανάτου, εάν είναι δυνατόν να συμβιβαστεί αυτό με το σχέδιό Σου για τη σωτηρία των ανθρώπων)»[Ματθ.26,39] και φάνηκε να αγωνιά και να ιδρώνει και να ενισχύεται από τον άγγελο. Επειδή λοιπόν είχε δείξει πολλά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, δεν θα φαίνονταν ότι λέγει πράγματα πιστευτά, εάν βεβαίως έλεγε: «νομίζετε ότι δεν μπορώ να τους αφανίσω;».
Γι΄ αυτό και λέει στον Πέτρο: «Ή νομίζεις ότι δεν μπορώ τώρα να παρακαλέσω τον Πατέρα μου και να παρατάξει στο πλευρό μου περισσότερες από δώδεκα λεγεώνες αγγέλων;». Και αυτό πάλι το αναφέρει με μετριοφροσύνη, όταν λέει: «καὶ παραστήσει μοι πλείους ἢ δώδεκα λεγεῶνας ἀγγέλων(:και να παρατάξει στο πλευρό μου περισσότερες από δώδεκα λεγεώνες αγγέλων)». Διότι εάν ένας άγγελος και μόνο φόνευσε κάποτε εκατόν ογδόντα πέντε χιλιάδες οπλισμένους Ασσυρίους: «Καὶ ἐγένετο ἕως νυκτὸς καὶ ἐξῆλθεν ἄγγελος Κυρίου καὶ ἐπάταξεν ἐν τῇ παρεμβολῇ Ἀσσυρίων ἑκατὸν ὀγδοηκονταπέντε χιλιάδας· καὶ ὤρθρισαν τὸ πρωΐ, καὶ ἰδοὺ πάντες σώματα νεκρά(: Και έτσι ακριβώς και έγινε, διότι κατά τη νύκτα εκείνη εξήλθε από τον Θεό τιμωρός άγγελος, ο οποίος θανάτωσε από το στρατόπεδο των Ασσυρίων εκατόν ογδόντα πέντε χιλιάδες άντρες. Οι υπόλοιποι ξύπνησαν το πρωί και είδαν όλα τα νεκρά σώματα)» [Δ΄Βασιλ. 19,35], γιατί να χρειάζονταν δώδεκα λεγεώνες για χίλιους μόλις ανθρώπους; Το κάνει όμως αυτό προσαρμόζοντας τον λόγο Του στον φόβο και τις αδυναμίες τους, διότι διαφορετικά θα πέθαιναν από τον φόβο. Γι’ αυτό προβάλλει και τις Γραφές λέγοντας «πῶς οὖν πληρωθῶσιν αἱ γραφαὶ ὅτι οὕτω δεῖ γενέσθαι;(:Αλλά, εάν ζητήσω τη βοήθεια των αγγέλων, πώς λοιπόν θα εκπληρωθούν και θα επαληθευθούν οι προφητείες των Γραφών; Διότι αυτές λένε ότι έτσι πρέπει να γίνει κι έτσι πρέπει ο Μεσσίας να θανατωθεί)», φοβίζοντας αυτούς και με αυτό. Διότι «εάν αυτό είναι σύμφωνο με εκείνες, εσείς γιατί εναντιώνεστε πολεμώντας να το αποτρέψετε;».
Και προς μεν τους μαθητές Του αυτά είπε. Προς εκείνους όμως που είχαν έρθει για να Τον συλλάβουν, λέει: «᾿Εν ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ εἶπεν ὁ ᾿Ιησοῦς τοῖς ὄχλοις· ὡς ἐπὶ λῃστὴν ἐξήλθετε μετὰ μαχαιρῶν καὶ ξύλων συλλαβεῖν με· καθ᾿ ἡμέραν πρὸς ὑμᾶς ἐκαθεζόμην διδάσκων ἐν τῷ ἱερῷ, καὶ οὐκ ἐκρατήσατέ με(:Εκείνη την ώρα στράφηκε ο Ιησούς προς τους όχλους και τους είπε: ‘’Σαν να ήμουν ληστής, βγήκατε με μαχαίρια και με ρόπαλα να με πιάσετε. Κάθε μέρα καθόμουν κοντά σας διδάσκοντας μέσα στο ιερό και δεν με συλλάβατε’’)».Κοίταξε πόσα κάνει τα οποία μπορεί να τους συνεφέρουν ώστε να μετανοήσουν και να μη χάσουν την ψυχή τους: τους έριξε κάτω υπτίους, θεράπευσε το αυτί του υπηρέτη, τους απείλησε με σφαγή όταν τους είπε ότι «όλοι όσοι πήραν μαχαίρι για να το χρησιμοποιήσουν εναντίον του συνανθρώπου τους, με μαχαίρι θα πεθάνουν», με την θεραπεία του αυτιού τα βεβαίωσε αυτά, από παντού με τα παρόντα και με τα μέλλοντα εμφανίζει τη δύναμη Του και δείχνει ότι η σύλληψη Του δεν ήταν έργο της δικής τους δύναμης.
Γι΄ αυτό και προσθέτει «Κάθε μέρα καθόμουν κοντά σας διδάσκοντας μέσα στο ιερό και δεν με συλλάβατε» και με αυτό δηλώνει ότι η σύλληψη Του ήταν αποτέλεσμα της δικής Του παραχώρησης. Παρασιωπώντας τα θαύματα αναφέρει την διδασκαλία, για να μην δώσει την εντύπωση ότι καυχιέται. «Όταν δίδασκα δεν με συλλάβατε, τώρα που σιώπησα ήρθατε εναντίον μου; Ήμουν στο ιερό και κανείς δεν με συνέλαβε, τώρα όμως τόσο αργά και μέσα στην νύχτα ήρθατε με μαχαίρια και ξύλα; Τι χρειάζονται αυτά τα όπλα εναντίον Εκείνου που ήταν συνεχώς μαζί σας;». Με αυτά διδάσκει ότι εάν δεν παραδιδόταν με την θέλησή Του, ούτε τότε θα μπορούσαν να Τον συλλάβουν. Ούτε ήταν δυνατό εκείνοι που δεν μπόρεσαν να συλλάβουν Αυτόν που ήταν καθημερινά μέσα στα χέρια τους και να Τον πάρουν από το μέσο και να υπερισχύσουν, και τώρα να μπορέσουν να το κάνουν αυτό, εάν Εκείνος δεν το ήθελε.
Έπειτα λύνει και την απορία, γιατί τότε θέλησε. Διότι «τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν ἵνα πληρωθῶσιν αἱ γραφαὶ τῶν προφητῶν(:Όμως όλο αυτό έγινε για να εκπληρωθούν και να επαληθευτούν όσα προφητικώς έγραψαν οι προφήτες)». Είδες με ποιο τρόπο ακόμα και την τελευταία στιγμή, ακόμα και κατά την παράδοση Του, έκανε τα πάντα για την διόρθωση εκείνων, θεραπεύοντας, προφητεύοντας, απειλώντας ( διότι λέει: «με μαχαίρι θα πεθάνουν κι αυτοί») δείχνοντας ότι υποφέρει με την θέληση Του (διότι λέει: «κάθε μέρα ήμουν μαζί σας διδάσκοντας»), δείχνοντας την συμμόρφωσή Του προς το θέλημα του Πατρός Του, με το «για να εκπληρωθούν και να επαληθευτούν όσα προφητικώς έγραψαν οι προφήτες».
Γιατί όμως δεν Τον συνέλαβαν όταν ήταν στο ιερό; Διότι δεν τολμούσαν στο ιερό εξαιτίας του όχλου. Γι’ αυτό εξήλθε έξω, δίνοντας την ευκαιρία σε αυτούς και με τον τόπο και με τον καιρό, και μέχρι τελευταίας στιγμής ανατρέποντας τις δικαιολογίες τους. Διότι Αυτός ο οποίος για να πειθαρχήσει στους προφήτες, παραδίδει και τον εαυτό Του, πώς θα δίδασκε τα αντίθετα;
«Τότε οἱ μαθηταὶ πάντες ἀφέντες αὐτὸν ἔφυγον(:Τότε όλοι οι μαθητές Τον άφησαν κι έφυγαν)»· διότι όταν μεν συνελήφθη έμειναν κοντά Του, όταν όμως είπε αυτά προς το πλήθος, έφυγαν, διότι είδαν ότι δεν υπήρχε δυνατότητα να διαφύγει, αφού με την θέληση Του παρέδωσε σε αυτούς τον εαυτό Του και έλεγε ότι αυτό γίνεται σύμφωνα με τις Γραφές.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
- http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/John%20Chrysostom_PG%2047-64/In%20Matthaeum.pdf
- Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΠΔ΄, πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 12, σελίδες 246-255.
- Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Άπαντα των αγίων Πατέρων, Ιωάννου Χρυσοστόμου έργα, τόμος 69,ομιλία ΠΔ΄, σελ. 111-116.
- Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
- Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
- Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
- Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016
- http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
- http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
- http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου