«Ἐγώ φῶς εἰς τόν κόσμον ἐλήλυθα»[1]. Ὁ Κύριος εἶναι ἡ Σοφία, ἡ αὐτοσοφία, ἡ τοῦ Θεοῦ Σοφία. Ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ καί πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησε καί ποιεῖ. Ἐν σοφίᾳ ἐδημιούργησε τό σύμπαν, ἐν σοφίᾳ ἔπλασε τόν ἄνθρωπο, ἐν σοφίᾳ ἀνέπλασε τόν ἄνθρωπο, ἐν σοφίᾳ οἰκονόμησε τήν σωτηρία μας. Μᾶς ἐδίδαξε, ἀφοῦ πῆρε τήν ἀνθρώπινη φύση καί ἔγινε ἕνας ἀπό μᾶς, ἔπαθε ἀπό ἐμᾶς, ἐσταυρώθη δι' ἡμᾶς, ἐτάφη δι' ἡμᾶς καί ἀνέστη δι' ἡμᾶς. Πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησε γιά τήν ἀνάπλαση καί τήν αἰώνια ζωή καί σωτηρία μας. Θά πρέπει νά μελετοῦμε συνεχῶς τό ἔργο τοῦ Θεοῦ, τήν σωτήρια οἰκονομία Του, τίς Ἅγιες Γραφές καί τούς Ἁγίους Πατέρες καί τά τροπάρια καί τούς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας μας, γιατί ὅλα αὐτά μᾶς φανερώνουν τόν Χριστό, ὁ ὁποῖος εἶναι ἡ Σοφία, ἡ αὐτοσοφία, ἡ μόνη ἀληθινή Σοφία, τήν ὁποία πρέπει νά ἐγκολπωθοῦμε, νά ἐπιδιώξουμε καί μέ ὅλες μας τίς δυνάμεις νά τήν ἀναζητήσουμε.
«Μέ τήν ἴδια ὄρεξη», λέει ὁ Ἅγιος Πορφύριος, «πού θά διαβάζετε τά τροπάρια καί τούς κανόνες, νά διαβάζετε καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά πρῶτα τήν Ἁγία Γραφή. Διαβάζετε τό Ψαλτήρι, τό Εὐαγγέλιο, τήν Παλαιά Διαθήκη. Εἶναι πλοῦτος, ἀφοῦ ἐκεῖ στηρίχθηκαν ὅλοι τους»[2]. Ὅλοι δηλαδή οἱ Ἅγιοι Πατέρες στηρίχθηκαν ἐπάνω εἰς τίς Ἅγιες Γραφές, στήν Παλαιά καί στήν Καινή Διαθήκη, στό Ψαλτήριον, καί σέ ὅλα τά βιβλία τά θεόπνευστα.
«Πρέπει», ἔλεγε καί ὁ Ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ Μπριαντσιανίνωφ, «νά διαβάζουμε τούς Ἁγίους Πατέρες μέ προθυμία, μέ προσοχή ἀλλά καί μέ ἐμμονή, μέ ἐπιμονή, γιατί ὁ ἀόρατος ἐχθρός μας, ὁ διάβολος, ὁ ὁποῖος «μισεῖ ἦχον ἀσφαλείας»[3] ὅπως λέει στίς Παροιμίες, «ἐχθρεύεται τόν ἦχο αὐτό», δηλαδή τήν φωνή καί τά κείμενα τῶν Ἁγίων Πατέρων τά ὁποῖα, ὅπως μᾶς εἶπε καί ὁ Ἅγιος Πορφύριος προηγουμένως, βασίζονται στίς Ἅγιες Γραφές καί ἑρμηνεύουν τίς Ἅγιες Γραφές καί ὁ ἄνθρωπος προετοιμάζεται καί ταπεινώνεται, ἔτσι ὥστε νά κατανοήσει σέ βάθος τά νοήματα τῶν Ἁγίων Γραφῶν, τά νοήματα τῶν λόγων τῆς αὐτοσοφίας τοῦ Κυρίου μας, τά νοήματα τοῦ Εὐαγγελίου. Ὁ διάβολος «μισεῖ ἦχον ἀσφαλείας». Ἐχθρεύεται τόν ἦχο αὐτό, τήν φωνή τῶν Ἁγίων Πατέρων. Κυρίως ὅταν αὐτή ἡ φωνή, λέει ὁ Ἅγιος Ἰγνάτιος, ἔρχεται μέσα ἀπό τούς Ἁγίους Πατέρες, αὐτούς οἱ ὁποῖοι ἐδόξασαν τήν Ἐκκλησία, ἐδόξασαν τόν Θεό. Καί βεβαίως μισεῖ καί κάθε ἄλλον ἦχο ἀνθρώπων ἱεροκηρύκων πού μιλοῦν γιά τόν Θεό. Ἀλλά κυρίως μισεῖ τούς Ἁγίους Πατέρες, διότι ὁ «ἦχος», ἡ φωνή αὐτή τῶν Ἁγίων Πατέρων, φανερώνει τά τεχνάσματα τοῦ ἐχθροῦ μας, φανερώνει τήν πονηρία τοῦ διαβόλου, μᾶς ἀποκαλύπτει τίς παγίδες του κι ὅλες τίς μεθόδους του. «Ἀκριβῶς γιά τόν λόγο αὐτό ὁ ἐχθρός μας ὁπλίζεται ἐνάντια στό ἀνάγνωσμα τῶν Ἁγίων Πατέρων μέ διάφορες ἀλαζονικές καί συκοφαντικές σκέψεις. Προσπαθεῖ μάλιστα νά ρίξει τόν ἀγωνιζόμενο στήν δίνη τῶν ματαίων μεριμνῶν, γιά νά τόν ἀποτρέψει ἀπό τό σωτήριο ἀνάγνωσμα. Τόν πολεμᾶ μέ τήν τεμπελιά, μέ την ἀνία, μέ τό νά μήν θυμᾶται αὐτά πού διαβάζει. Ἀκριβῶς ἀπό τόν πόλεμο αὐτό κατά τῆς ἀνάγνωσης τῶν συγγραμμάτων τῶν Ἁγίων Πατέρων μποροῦμε νά καταλάβουμε πόσο μεγάλο ὅπλο εἶναι αὐτά γιά ἐμᾶς καί πόσο τά μισεῖ ὁ ἐχθρός μας»[4].
Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός μιλάει μέσα ἀπό τίς Ἅγιες Γραφές ἀλλά καί μέσα ἀπό τούς Ἅγιους Πατέρες. «Ποτέ δέν χορταίνεται. Ἀσφαλῶς», λέει ὁ Ἅγιος Πορφύριος, θά νιώσετε καί ἐσεῖς, ὅταν μελετᾶτε τίς Ἅγιες Γραφές καί τά λόγια τῶν Ἁγίων Πατέρων, θά νιώσετε, θά αἰσθανθεῖτε αὐτό πού λέει ὁ Ψαλμωδός: «ὡς γλυκέα τῷ λάρυγγί μου τά λόγιά σου, ὑπέρ μέλι τῷ στόματί μου»[5]»[6]. Πόσο γλυκά εἶναι εἰς τόν λάρυγγά μου τά λόγια Σου, Θεέ μου! Παραπάνω ἀπό τό μέλι εἶναι τό στόμα μου. Δέν λέει σάν μέλι, ἀλλά «ὑπέρ μέλι τῷ στόματί μου», παραπάνω ἀπό τήν γλυκύτητα τοῦ μελιοῦ εἶναι ἡ γλυκύτητα τῶν ἁγίων γραφῶν τῶν Ἁγίων Πατέρων! Γιά νά δείξει μέ αὐτό τόν λόγο του ὁ Δαβίδ, τήν ἐξαιρετικά μεγάλη γλυκύτητα πού ἔχουν τά λόγια τοῦ Θεοῦ.
«Νά διαβάζετε», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Πορφύριος. Καί ταπεινά σάν μικρό παιδάκι συμπλήρωνε, «ὅταν βρίσκετε κάτι καλό, νά μοῦ τό λέτε κι ἐμένα. Κάντε μιά ἐλεημοσύνη σ' ἐμένα τόν διψασμένο καί πεινασμένο». Βλέπουμε πῶς ὁ Ἅγιος καί ὅλοι οἱ Ἅγιοι διψοῦσαν γιά νά ἀκοῦν λόγο Θεοῦ, λόγο Ἁγίων Πατέρων. «Ἐλᾶτε τώρα, πᾶρτε τίς Παροιμίες, ἀνοῖξτε καί διαβάστε μου: «ἡ σοφία ᾠκοδόμησεν ἑαυτῇ οἶκον», λέγει στό ἔνατο κεφάλαιο, «καί ὑπήρεισε στύλους ἑπτά, ἔσφαξε τά ἑαυτῆς θύματα, ἐκέρασεν εἰς κρατῆρα τόν ἑαυτῆς οἶνον καί ἡτοιμάσατο τήν ἑαυτῆς τράπεζαν· ἀπέστειλε τούς ἑαυτῆς δούλους συγκαλοῦσα μετά ὑψηλοῦ κηρύγματος ἐπί κρατῆρα λέγουσα· ὅς ἐστιν ἄφρων, ἐκκλινάτω πρός με· καί τοῖς ἐνδεέσι φρενῶν εἶπεν· ἔλθετε φάγετε τῶν ἐμῶν ἄρτων καί πίετε οἶνον, ὅν ἐκέρασα ὑμῖν»[7]»[8]. Δηλαδή, ἡ Σοφία ἔχτισε γιά τόν ἑαυτό της σπίτι, καί τό στήριξε σέ ἑπτά στύλους. Ἡ Σοφία δέν εἶναι ἄλλη, ὅπως εἴπαμε, ἀπό τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ἔφτιαξε τήν Ἁγία μας Ἐκκλησία, καί τήν στήριξε σέ ἑπτά στύλους, πού δέν εἶναι παρά τά ἑπτά μυστήρια. Ἔσφαξε τά ζῶα της, ἔριξε σέ δοχεῖο τό κρασί της καί ἑτοίμασε τό τραπέζι της. Ἔστειλε τούς δούλους τῆς νά προσκαλέσουν στό συμπόσιο, λέγοντας μέ δυνατό κήρυγμα: «ὅποιος εἶναι ἀμαθής, ἄς ἔρθει σέ μένα»∙ καί σέ αὐτούς πού στεροῦνται φρόνηση εἶπε: «ἐλᾶτε, φᾶτε ἀπό τά δικά μου φαγητά καί πιεῖτε τό κρασί πού ἑτοίμασα γιά σᾶς». Ποιό εἶναι τό τραπέζι πού μᾶς ἑτοίμασε ἡ Σοφία; Κατεξοχήν εἶναι ἡ Θεία Λειτουργία, ἡ Θεία Εὐχαριστία, τό τραπέζι τοῦ Θεοῦ πού προσφέρεται ὁ Ἴδιος εἰς βρῶσιν καί πόσιν, τό σῶμα Του καί τό αἷμα Του.
«Θησαυρό ηὕραμε!», ἀναφωνεῖ ὁ Ἅγιος Πορφύριος. «Σοφία εἶναι ὁ Χριστός. Ἐδῶ», σ’ αὐτή τήν περικοπή, στήν Παλαιά Διαθήκη, τό Πνεῦμα τό Ἅγιο «μιλάει ξεκάθαρα γιά τήν Ἐκκλησία, γιά τά ἑπτά μυστήρια καί κυρίως γιά τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Τά ἔχω χωνεμένα καί τά βγάζω τώρα. Ἔτσι μοῦ ἔρχονται ἀπό μέσα μου»[9], ἀναφωνεῖ ὁ Ἅγιος. Βλέπουμε πῶς τόν φώτιζε τό Πνεῦμα τό Ἅγιο καί ἐνῶ ἤτανε ἀγράμματος, ὅμως ἑρμήνευε αὐθεντικά τά λόγια τοῦ Θεοῦ, γιατί εἶχε ἀκριβῶς τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, μέ τό ὁποῖο γράφτηκαν αὐτά τά λόγια.
«Ἀλλά πῶς θά ἀγαπήσομε τήν σοφία, γιά νά μᾶς ἀγαπήσει κι ἐκείνη;». Πῶς θά ἀγαπήσουμε τόν ἀναστημένο Χριστό πού εἶναι ἡ πηγή τῆς ἀληθινῆς σοφίας, εἶναι ἡ αὐτοσοφία; «Πῶς θά ἀναπτυχθεῖ αὐτή ἡ σχέση, ὅταν ζεῖ κανείς ἀκόμη μέ τά πάθη;». Τά πάθη εἶναι οἱ κακές συνήθειες, οἱ ἁμαρτωλές συνήθειες, εἶναι ἡ ἁμαρτία πού χρόνισε καί εἶναι βεβαίως αὐτό πού μᾶς χωρίζει ἀπό τόν Θεό. «Ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν ἀρχή, πρίν νά τόν πλημμυρίσει ἡ Χάρις, ἔλεγε: «Ταλαίπωρος ἐγώ ἄνθρωπος! τίς μέ ρύσεται ἐκ τοῦ σώματος τοῦ θανάτου τούτου;»[10]. Ποιός θά μέ γλυτώσει ἀπό τό σῶμα αὐτό πού φέρνει τόν θάνατο, καί ἐννοεῖ τόν παλαιό ἄνθρωπο, ὅλη αὐτή τήν κατάσταση τῆς ἀμαρτωλότητος πού ἔχουμε ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ὅσο εἴμαστε ἀβάφτιστοι καί ἀμετανόητοι. Μετά, ὅμως, πού ζοῦσε μέσα του τόν Χριστό, συνεχῶς ἔλεγε: «ζῶ δέ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δέ ἐν ἐμοί Χριστός»[11], «Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε»[12]. Καί ὁ Ἅγιος Ἀπόστολος μέ τήν μεταστροφή του δέν ζοῦσε πλέον γιά τόν ἑαυτό του, ἀλλά ὁ Χριστός ζοῦσε μέσα του καί αὐτός γιά τόν Χριστό. Καί πάλι ἔλεγε: «συνέχομαι ἐκ τῶν δύο, τήν ἐπιθυμίαν ἔχων εἰς τό ἀναλῦσαι καί σύν Χριστῷ εἶναι»[13]. Δύο πράγματα εἶναι πού μέ συνέχουν, πού κατά κάποιο τρόπο μέ πιέζουν∙ ἔχω ἐπιθυμία νά φύγω καί νά εἶμαι μέ τόν Χριστό. Ἀπό τήν ἄλλη βέβαια, πρέπει νά εἶμαι καί μαζί σας, γιατί αἰσθάνομαι ὅτι ἀκόμα μέ χρειάζεστε. Ἀλλά μοῦ φαίνεται πολύ καλύτερο τό νά φύγω. «Πολλῷ γάρ μᾶλλον κρεῖσσον»[14]. Ἔρχεται τό πνεῦμα τοῦ κακοῦ νά τόν ἐκτρέψει ἀπό τήν προσπάθειά του. Ἔρχεται καί τόν φοβίζει, λέγοντας: «Θά ἀποθάνεις». Ὅμως ἀπό τά βάθη τῶν αἰώνων ὁ Δαβιδ φωνάζει: «οὐκ ἀποθανοῦμαι, ἀλλά ζήσομαι καί διηγήσομαι τά ἔργα τοῦ Κυρίου»[15]. Δέν θά πεθάνω, ἀλλά θά ζήσω καί θά φανερώσω τά ἔργα τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ὁ Ἅγιος Κύριός μας μᾶς βεβαιώνει, ὅτι δέν ὑπάρχει θάνατος γι' αὐτόν πού πιστεύει στόν Κύριο.
Εἴδατε, λέει ὁ Ἅγιος Πορφύριος, οὔτε θάνατος, οὔτε κόλασις, οὔτε διάβολος! «Ἐμοί γάρ τό ζῆν Χριστός καί τό ἀποθανεῖν κέρδος»[16]. Γιά μένα τό νά ζῶ εἶναι ὁ Χριστός καί τό νά πεθάνω εἶναι κέρδος. Δέν εἶναι ἐξαφάνιση, δέν εἶναι ἀπώλεια, ἀλλά εἶναι ἡ πληρέστερη βίωση αὐτοῦ πού ἀγαπῶ, τοῦ Χριστοῦ. Γι' αὐτό λέει, καί τό νά πεθάνω γιά μένα εἶναι κέρδος καί τό νά ζῶ εἶναι καί αὐτό Χριστός. Δέν ζῶ πλέον ἐγώ, ἀλλά ὁ Χριστός μέσα σέ μένα.
«Στό βιβλίο τῶν Παροιμιῶν παρουσιάζεται ὅλο τό μεγαλεῖο, ἡ πηγή καί οἱ δωρεές τῆς σοφίας. Συγκεκριμένα στό ὄγδοο κεφάλαιο λέγει: «Σύ τήν σοφίαν κηρύξεις, ἶνα φρόνησις σοί ὑπακούση· ἐπί γάρ τῶν ὑψηλῶν ἄκρων ἐστιν, ἀνά μέσον δέ τῶν τρίβων ἕστηκε· παρά γάρ πύλαις δυναστῶν παρεδρεύει, ἐν δέ εἰσόδοις ὑμνεῖται. Ὑμᾶς, ὦ ἄνθρωποι, παρακαλῶ καί προΐεμαι ἐμήν φωνήν υἱοῖς ἀνθρώπων»[17]»[18]. Δηλαδή Ἐσύ (υἱέ μου), θά κηρύξεις τήν σοφία, γιά νά σέ ὑπακούσει ἡ φρόνησις. Ἡ σοφία βρίσκεται στίς ὑψηλές κορυφές καί στέκεται μέσα στούς δρόμους. Εἶναι ἐγκατεστημένη στίς πύλες τῶν ἀρχόντων καί ὑμνεῖται στίς εἰσόδους τῶν πόλεων. «Ἐσᾶς, ἄνθρωποι, προσκαλῶ καί φωνάζω δυνατά, προΐεμαι, στούς υἱούς τῶν ἀνθρώπων.
«Λάβετε παιδείαν καί μή ἀργύριον, καί γνῶσιν ὑπέρ χρυσίον δεδοκιμασμένον· κρείσσων γάρ σοφία λίθων πολυτελῶν, πᾶν δέ τίμιον οὐκ ἄξιον αὐτῆς. ἐγώ ἡ σοφία κατεσκήνωσα βουλήν, καί γνῶσιν καί ἔννοιαν ἐγώ ἐπεκαλεσάμην. φόβος Κυρίου μισεῖ ἀδικίαν, ὕβριν τε καί ὑπερηφανίαν καί ὁδούς πονηρῶν· μεμίσηκα δέ ἐγώ διεστραμμένας ὁδούς κακῶν»[19]. Δηλαδή, προτιμῆστε τήν παιδεία ἀπό τά χρήματα καί τήν γνώση, ἀπό τό καθαρό χρυσάφι. Πάνω ἀπό τά χρήματα εἶναι ἡ παιδεία τοῦ Θεοῦ, καί πάνω ἀπό τό καθαρό χρυσάφι εἶναι ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ, γιατί ἡ Σοφία εἶναι ἀνώτερη ἀπό τούς πολυτίμους λίθους καί τίποτε τό ἀξιόλογο γιά τούς κοσμικούς ἀνθρώπους δέν εἶναι ἀντάξιο τῆς Σοφίας τοῦ Θεοῦ. Ἐγώ, ἡ Σοφία, ἐγκατέστησα τήν σύνεση, ἐγώ ἔφερα τήν γνώση καί τήν φρόνηση. Ἐκεῖνος πού ἔχει φόβο Κυρίου, μισεῖ τήν ἀδικία, τήν ἀλαζονεία, τήν ὑπερηφάνεια, καί τόν τρόπο ζωῆς τῶν διεστραμμένων ἀνθρώπων.
«Ἐμή βουλή καί ἀσφάλεια, ἐμή φρόνησις, ἐμή δέ ἰσχύς· δι᾿ ἐμοῦ βασιλεῖς βασιλεύουσι καί οἱ δυνάσται γράφουσι δικαιοσύνην· δι᾿ ἐμοῦ μεγιστᾶνες μεγαλύνονται, καί τύραννοι δι᾿ ἐμοῦ κρατοῦσι γῆς»[20]. Δηλαδή λέγει ὁ Θεός, δική Μου εἶναι ἡ σύνεση καί ἡ ἀσφάλεια, δική Μου ἡ σωφροσύνη. Δική Μου ἡ δύναμη, μέ τήν δική Μου βοήθεια οἱ βασιλεῖς βασιλεύουν καί οἱ δυνάστες ἀποδίδουν δικαιοσύνη· μέ τή βοήθειά Μου οἱ ἰσχυροί δοξάζονται καί οἱ κυβερνῆτες μέ τή βοήθειά Μου ἐξουσιάζουν.
«Ἐγώ τούς ἐμέ φιλοῦντας ἀγαπῶ, οἱ δέ ἐμέ ζητοῦντες εὑρήσουσι χάριν...»[21]. Ἐγώ ἀγαπῶ ἐκείνους πού μέ ἀγαποῦν καί ἐκεῖνοι πού μέ ζητοῦν θά βροῦν Χάρη. Ὅποιος εἶναι ἀληθινά συνετός, θά ἀναζητήσει τήν Θεία Σοφία, θά ἀναζητήσει τόν Κύριο πού εἶναι ἡ αὐτοσοφία καί μέσα ἀπό τήν μελέτη τῶν Ἁγίων Γραφῶν καί μέσα ἀπό τήν μελέτη τῶν Ἁγίων Πατέρων θά δεῖ τά μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ, θά δεῖ τί ἔκανε ὁ Θεός γιά μᾶς, θά δεῖ πῶς ὁ Θεός ἔπαθε καί ἀνεστήθη καί διά τοῦ Θεοῦ κι ἐμεῖς θά νικήσουμε τόν θάνατο, ἐφόσον ἑνωθοῦμε μαζί του. Αὐτό εἶναι τό μήνυμα τοῦ Πάσχα, τό μήνυμα τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, ὅτι πλέον καί γιά μᾶς τούς ἀνθρώπους δέν ὑπάρχει θάνατος, ἐφόσον εἴμαστε ἑνωμένοι μέ τόν ἀναστημένο Λυτρωτή. Μέ Αὐτόν πού εἶναι ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ καί ἡ εἰρήνη καί ἡ δύναμις, ἡ χαρά καί ἡ εὐφροσύνη ὅλων τῶν Ἀγγέλων καί τῶν ἀνθρώπων.
Τῷ δέ Θεῷ ἡμῶν δόξα πάντοτε νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
Ἀρχ. Σάββας Ἁγιορείτης
[1] Ἰωάν. 12, 46.
[2] Βίος καί Λόγοι, Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Β΄ ἔκδοση, Ἱ.Μ. Χρυσοπηγῆς, (στό ἑξῆς: Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου).
[3] Παρ. 11, 15.
[4] Μετάφραση ἀπό τά Ρουμανικά, π. Ἠλίας Φρατσέας «ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Τεῦχος Αὐγούστου-Σεπτεμβρίου, ἀριθμ. τεύχους 110-111.
[5] Ψαλμ. 118, 103.
[6] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
[7] Παρ. 9, 1-15.
[8] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
[9] Ὅ.π.
[10] Ρωμ. 7, 24.
[11] Γαλ. 2, 20.
[12] Γαλ. 3, 27.
[13] Φιλ. 1, 23.
[14] Ὅ.π.
[15] Ψαλμ. 117, 17.
[16] Φιλ. 1, 21.
[17] Παρ. 8, 1-4.
[18] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
[19] Παρ. 8, 10-13.
[20] Παρ. 8, 14-16.
[21] Παρ. 8, 17.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου