Ὁ Ἅγιος Ἰσίδωρος καί ἡ Ἁγία Γραφή.Οἱ τηρητέοι κανόνες κατά τήν ἀνάγνωση καί μελέτη τῶν Ἁγίων Γραφῶν

Ἡ περί τῶν Ἁγίων Γραφῶν διδασκαλία

Ἁγίου Ἰσιδώρου τοῦ Πηλουσιώτη

Εἰρήνη Ἀρτέμη

Πτ. Θεολογίας, Μphil. Θεολογίας - πτ. Φιλολογίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ, ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

 

ΙΙΙ. Οι τηρητέοι κανόνες κατά την ανάγνωση και μελέτη των Αγίων Γραφών

            Οι Γραφές αποτελούν ένα μπαούλο με πολύτιμους θησαυρούς. Ερευνώντας το προσεχτικά ο αναγνώστης γίνεται μάρτυρας των όσων ο Τριαδικός Θεός απεκάλυψε στους ανθρώπους μέσα από την φυσική και την υπερφυσική αποκάλυψή Του η μέσα από τις διάφορες θεοφανείες Του στο πέρασμα της ιστορίας των ελλόγων δημιουργμάτων Του[80]. Ο εξερευνητής των θείων αληθειών μέσα από τα κείμενα των Γραφών καλείται να επιδοθεί στην ανάγνωσή τους χωρίς υστεροβουλία και εγωισμό. Η κατανόηση των θείων λόγων χρειάζεται αρχικά πίστη και επενέργεια της θείας χάριτος, για να μη προχωράει ο νους σε εσκεμμένη η μη διαστρέβλωση των λόγων του Θεού. Οι θείες αλήθειες καθώς και τα θεία δόγματα, «τα και τοις λίαν ευδοκιμωτάτοις μόλις ευθήρατα»[81], δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιπολαιότητα αλλά με σοβαρότητα, γιατί είναι να κατανοήσει κάποιος τα της απερίγραπτης και αμόλυντης φύσεως. Πάντοτε δε πρέπει ο αναγνώστης να μελετά τα των Γραφών έχοντας συνεχώς στη θύμησή του τη μέλλουσα κρίση[82], για να είναι προσεκτικός κατά τη μελέτη τους και να μην εκβιάζει τα θεία νοήματα τους.

            Μόνο με τη θεία χάρη μπορεί ο γήινος άνθρωπος να κατανοήσει όσα του απακαλύπτει μέσα από τις Γραφές «ο κατοικών τον ουρανόν»[83]. Για το λόγο αυτό οφείλει ο μελετητής να μελετά προσεκτικά τα θεόπνευστα κείμενα, για να ικανώνεται να γίνεται αποδέκτης των θείων μυστηρίων[84]. Αυτά τα κείμενα θα μπορεί να διαφωτίσουν τον αναγνώστη, αρκεί ο τελευταίος να ψάχνει τις Γραφές με διάθεση να μάθει[85]. Εκεί θα βρει εξηγήσεις στις απορίες του[86]. Η παραχάραξη της θείας διδασκαλίας, όπως έκαναν πολλοί αιρετικοί όπως ο Μάνης[87], ο Σίμων ο Μάγος[88], ο Μοντανός[89], ο Νοβατιανός[90], ο Άρειος[91], ο Μακεδόνιος και τόσοι άλλοι θα έχει ως συνέπεια φρικτές τιμωρίες για τον αναγνώστη των Γραφών, ο οποίος θα ερμηνεύσει το περιεχόμενό τους με βάση την εγωιστική του δοκησοφία, απορρίπτοντας τη βοήθεια του Πνεύματος[92]. Έτσι αντί η ανάγνωση των Γραφών να είναι «εφόδιον σωτηρίας»[93], γίνεται μέσο για να δεχθεί ο παραχαράκτης των θείων αληθειών την αιώνια τιμωρία.

            Ο Ισίδωρος συμβουλεύει ότι «πάντως νουνεχώς την Παλαιάν (Διαθήκην) αναπτύσσων, πάντα τα της Νέας εν αυτή κηρυχθέντα ευρήσεις»[94], σημειώνοντας έτσι πόσο σημαντική θεωρείται η ενδελεχής έρευνα των δύο Διαθηκών. Οι πνευματικοί κόποι, η νηστεία και οι προσευχές αποτελούν απαραίτητο εφόδιο για την επαρκή προετοιμασία του μελετητή των Γραφών, ώστε να προχωρήσει «επί την θήραν των νοημάτων της ιεράς Γραφής»[95] και να πετύχει «των την σύνεσιν εις πλείονα οξύτητα ακονώντων»[96]. Το αποτέλεσμα θα είναι με την ακριβή εξέταση των ιερών γραφομένων να γίνει κατανοητή η αλήθεια, η οποία κρύβεται στο περιεχόμενό τους[97]. Απαραίτητη προϋπόθεση της αναγνώσεως των Γραφών θεωρείται η πίστη ότι «αληθείς είναι»[98]. Η εντρύφηση στο βαθύτερο νόημά τους θα επιτευχθεί με τη μαθητεία του μελετητή τους στους «κατά Θεόν σοφούς»[99], δηλαδή σε εκείνους που είναι έμπλεοι της θείας χάριτος και η ζωή τους συνάδει με τη διδασκαλία του Χριστού. Μόνο αν προσηλωθεί στα ουράνια και κατανοήσει τη μηδαμινότητα των επίγειων αγαθών και φροντίδων• επικεντρωθεί στην ανάγνωση των Γραφών, τότε θα αισθάνεται συνεχώς τη θεία παρουσία και θα καταστήσει «τον της ψυχής οφθαλμόν διορατικότερον»[100]. Μόνο με τον τρόπο αυτό θα μπορέσει να καταλάβει τη διδασκαλία των Γραφών και να γίνει μέτοχος των όσων εκείνες αποκαλύπτουν για τον αέναο τρισήλιο φάρο, την Τριαδική Θεότητα.

            Όσα μελετά κανείς στη Γραφή, «τον κανόνα της αληθείας»[101], πρέπει να τα δέχεται σαν πολύτιμους σπόρους και πρέπει να στοχεύει στην «αναστοιχείωσιν»[102] τους. Με τον τρόπο αυτό, σημειώνει ο πηλουσιώτης Πατήρ, «μορφούται μεν ο Χριστός εν ημίν, και ημείς κατά Χριστόν μορφούμεθα. Δια γαρ τούτο και το σπέρμα καταβάλλεται, ίνα εξομοιώση τον άνθρωπον προς εαυτό»[103]. Η προσεκτική ανάγνωση της Γραφής σπέρνει μέσα στον αναγνώστη το σπόρο της θείας αποκαλύψεως και της αιώνιας αλήθειας, αν θα ευδοκιμήσει η όχι, οφείλεται καθαρά στην προσπάθεια που θα καταβληθεί από τον καθένα προσωπικά. Ο μελετητής των θεόπνευστων βιβλίων δεν πρέπει να παρερμηνεύει το περιεχόμενό τους, προσπαθώντας να παρουσιάσει το δικό του θέλημα ως θέλημα των Γραφών[104]. Έτσι μοιάζει με κάπηλο, ο οποίος αναμιγνύει το κρασί, δηλαδή την ανόθευτη και ειλικρινή διδασκαλία των Γραφών, με το άχρηστο και χαλασμένο νερό των δικών του θεωριών, τολμά έτσι «τα θεία καπηλεύειν»[105]. Με τον τρόπο αυτό νοθεύει τη θεία διδασκαλία, γιατί «τας γαρ ακραιφνείς και ειλικρινείς της ιεράς Γραφής εννοίας τοις εξιτήλοις εαυτών παρακιρνώντες δόγμασι»[106].

            Οι απορίες που δημιουργούνται από τη μελέτη των Γραφών, πρέπει να λύνονται μέσα από τη συστηματική εξέταση των θείων κειμένων, γιατί χωρίς ενδελεχή έρευνα οι διάφορες επιφανειακές ερμηνείες των αγιογραφικών χωρίων είναι ανυπόστατες και έωλες[107] και γίνονται αιτία προκλήσεως «απαιδευσίας και ανοίας γέλωτα»[108]. Εξάλλου πρέπει να γίνει απόλυτα κατανοητό ότι η Αγία Γραφή δεν αντιφάσκει, αφού η θεία αλήθεια είναι μία, αιώνια, αμετάβλητη και στην οποία δεν υπάρχει ίχνος αντιφάσεως[109].

            Ο Ισίδωρος επισημαίνει ότι κατά την ανάγνωση των Γραφών δεν πρέπει να επιχειρείται συσκότιση της αλήθειας του περιεχομένου των κειμένων της. Η παρερμηνεία των θείων λόγων εξαιτίας της πνευματικής ανικανότητας κάποιου δεν αποτελεί σοβαρό αμάρτημα. Αντίθετα όσοι νοθεύουν την αλήθεια από πανουργία και δόλο, «συγγνώμης αμαρτάνουσι μείζονα»[110]. Η ορθή ερμηνεία των Γραφών επιτυγχάνεται με το φωτισμό της διανοίας από το Άγιο Πνεύμα και όχι με τη νόθευσή της από αυθαίρετα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει κάποιος καθοδηγούμενος από τυχόν εγωιστική διάθεση η ημιμάθεια. Η ενασχόλησηση με τους λόγους του Κυρίου και των αποστόλων πρέπει να γίνεται με πολλή προσοχή, γιατί ελλοχεύει ο κίνδυνος κάποιος «εις αλογίαν εκπεπτωκέναι»[111]. Αυτό συμβαίνει σε όποιον δεν ερευνά με προσοχή το βάθος της σοφίας των Γραφών. Η μελέτη των θεόπνευστων κειμένων και η ερμηνεία τους είναι βαρύνουσας σημασίας[112], γιατί η διαστρέβλωση του νοήματός τους θα επισείει βαρύτατες ποινές κατά τη μέλλουσα κρίση για πρόκληση ηθικής βλάβης όχι μόνο στο δικό τους ψυχικό και νοητικό κόσμο αλλά και στην αμαύρωση της ψυχής και άλλων ανθρώπων, που τυχόν θα επηρεασθούν από τις όποιες απόψεις τους[113]. Εξάλλου: «Εντέταλται γαρ ο των όλων Θεός και Δεσπότης δια Γραφών αγίων αυτού• «Μη εκκλίνετε από της γεγραμμένης εις δεξιάν η εις ευώνυμον»»[114].

            Η ανάγνωση και η κατανόηση των βιβλικών κειμένων θα γίνεται ευκολότερη αν εξοικειωθεί ο μελετητής των Γραφών με τους διάφορους ιδιωματισμούς που υπάρχουν σε αυτές. Ο Ισίδωρος στο σημείο αυτό χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τις λέξεις «έδωκε» και «παρέδωκε» που στα θεόπνευστα κείμενα έχουν τη σημασία του «αφήκεν» και «συνεχώρησεν» καθώς και άλλες διάφορες λέξεις που έχουν μία συγκεκριμένη σημασία στις Γραφές. Αναφέρει διάφορα βιβλικά χωρία, για να δείξει ότι η λάθος σημασία των λέξεων θα δώσει άλλο νόημα στα κείμενα των Γραφών, παραποιώντας το πραγματικό τους[115]. Για να μην καταστρέφεται το νόημα των Γραφών αλλά να εδραιώνεται εκείνο το οποίο αληθώς αναφέρεται μέσα από τα γραφόμενά τους, ο πηλουσιώτης πατήρ συμβουλεύει «τοις εντευξομένοις παραινών άνευ φιλονεικίας συνιδείν»[116].

            Τονίζει ότι η έρευνα των Γραφών είναι θεμιτή, αρκεί να μην προσπαθήσει κάποιος με τη λογική να εξηγήσει την άρρητο και άχραντο θεία φύση και τα σχετικά με εκείνη, «τα και τοις λίαν ευδοκιμωτάτοις μόλις ευθήρατα»[117]. Χρέος του αναγνώστη είναι να κοπιάζει σύμφωνα με τη διδασκαλία που υπάρχει στα θεία κείμενα, να προσπαθεί να γίνεται καλύτερος, για να απαλλάσσεται από το φορτίο των αμαρτιών του με τη μετάνοια και τη μεταστροφή του βίου του σύμφωνα με το λόγο του Θεού[118]. Φυσικά εάν κάποιος θεωρεί τις Άγιες Γραφές παραμύθια, δεν οφελεί ούτε να τις μελετά ούτε να τις εξετάζει εξονυχιστικά αλλά πρέπει να σιωπά και να μην εκμεταλλεύεται το περιεχόμενο των λόγων τους για να παρουσιάζεται σοφός[119]. Αντίθετα εάν τις θεωρεί ουράνιους θεσμούς, έχει υποχρέωση πρώτα να τις εφαρμόζει στην καθημερινή βιωτή του και έπειτα να δημηγορεί μπροστά στα πλήθη σχετικά με αυτές[120].

          

Επίλογος

---

            Η μελέτη των Γραφών είναι επιτακτική ανάγκη για κάθε άνθρωπο που θέλει να μυηθεί στις αποκεκαλυμμένες θείες αλήθειες. Η ωφέλεια από τα θεόπνευστα κείμενά τους είναι μεγάλη, αρκεί να διαβάζονται με προσοχή και κατανοώντας τις πεπερασμένες νοητικές ικανότητες του ανθρώπινου νού. Αποτελούν τον ασφαλή οδηγό για ζήσει κάποιος μία επίγεια ζωή σύμφωνα με το θέλημα του Τριαδικού Θεού και να κερδίσει στην αιώνια ζωή το στεφάνι των πολιτών της Βασιλείας του Θεού.

            Η Γραφή είναι πολύτιμος θησαυρός ανέκτίμητης αξίας, η οποία δεν στηρίζει την αξία της σε πολύπλοκα ρητορικά σχήματα και σε ωραία δατυπωμένα καλολογικά στοιχεία των κειμένων της. Τα κείμενά της εκφράζουν τη μία και μοναδική θεία αλήθεια και είναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί να τα κατανοήσει ο οποιοσδήποτε τα μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις. Τίποτα δεν πρέπει να εμποδίζει κάποιον να εντρυφά στα θεία κείμενα, αλλά να επιζητά πάντα τη χάτη του Αγίου Πνεύματος, για να ανοίξουν τα μάτια της ψυχής του και να μπορεί να καταλάβει το περιεχόμενο των λόγων της Γραφής.

            Ο Ισίδωρος τονίζει σε ολόκληρο το έργο του ότι οι Γραφές είναι θεόπνευστες, ότι ο αναγνώστης πρέπει κατά τη μελέτη τους να εντρυφεί προσεκτικά στο περιεχόμενό τους, για να μη διαστρεβλώνονται η παραποιούνται τα γραφόμενά τους κατά το δοκείν του κάθε μελετητή η του κάθε ερμηνευτή. Τέλος θα μας επιστήσει την προσοχή στο να μη χρησιμοποιούνται χωρία των θείων Γραφών χωρίς να έχουν κατανοηθεί πλήρως, γιατί εκείνος, ο οποίος τα χρησιμοποιεί, δίνει τροφή σε εχθρούς της Εκκλησίας να βάλουν τη διδασκαλία του Χριστού. Τέλος ο τρόπος ζωής των χριστιανών πρέπει να συνάδει με τα κείμενα των Γραφών, γιατί αποτελούν την πυξίδα για να μπορέσουν οι πιστοί να φτάσουν στην άνω Ιερουσαλήμ.

Συντμήσεις

---

DHGE:            Dictionnaire d̉ Histoire et de Geographique ecclésiastiques.

JThS:                Journal of Theological Studies, London - Oxford.

Κ.Δ.:                Καινή Διαθήκη.

Π.Δ.:                Παλαιά Διαθήκη

PG:                  J. P. Migne, Patrologia Cursus Completus Graeca, Paris 1857-1866.

RHE:               Revue d histoire ecclésiastique.

ΘΗΕ:               Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Αθ. Μαρτίνου, Αθήναι 1962 - 1968.

VC:                  Vigiliae Christianae.

Βιβλιογραφία

---

•             Ισιδώρου Πηλουσιώτου, Επιστολαί I-V, PG 78, 177Α-1645C.

•             Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία εις την Γένεσιν, PG 53, 21-384.

•             Φούσκα, Κ. Μ., πρωτοπρ., Η Θεολογία Ισιδώρου του Πηλουσιώτου, Αθήνα 1967.

•             Του ιδίου, «St. Isidore of Pelusium and the New Testament», Θεολογία 38 (1967) 74-94.

•             Του ιδίου, Οι Πατέρες της Εκκλησίας εις την εποχήν μας, Αθήναι 1967.

•             Του ιδίου, St. Isidore of Pelusium - His life and works, Athens 1970.

•             Του ιδίου, Ο Άγιος Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης. Με ειδική αναφορά στη χρήση και ερμηνεία της Καινής Διαθήκης, Αθήνα 1994.

•             Θεοδώρου, ΑΗ ουσία της Ορθοδοξίας, Αθήνα 19982.

•             Λυράκη, Κ. Ν., αρχιμ., Ο Νόμος του Θεού και ο άνθρωπος, Αθήνα 2000.

•             Μπαμπινιώτη, Γ., Χριστιανική και Ελληνική Πνευματικότητα, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2007.

•             Ρωμανίδου, Ιω., Δογματική και Συμβολική θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, Α΄, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1973.

•             «Συναξάριον», Μηναίον Φεβρουαρίου, εκδ. Φως, Αθήναι 1985.

Σημειώσεις

________________________________________

[80] Ισιδώρου, Επιστ. ΙV, ΡΚϚ΄ - Ισιδώρω, PG 78, 1204ΒC.

[81] Αυτόθι, PG 78, 1204C.

[82] Του ιδίου,  Επιστ. ΙΙΙ, Β΄ - Μάρωνι, PG 78, 729Α.

[83] Του ιδίου,  Επιστ. Ι, Κ΄ - Ιέρακι Λαμπροτάτω, PG 78, 196Α. Πρβλ. Β΄ Κορ. 5,4.

[84] Ισιδώρου, Επιστ. Ι, ΚΔ΄ - Κρίσπω, PG 78, 197ΑΒ.

[85] Του ιδίου, Επιστ. Ι, ΥΙΘ΄ - Ερμογένει Επισκόπω, PG 78, 416C.

[86] Αυτόθι.

[87] Σχετικά με το Μάνη βλ. Παπαδοπούλου, Πατρολογία Β΄, σσ. 143-145, 464-45. Κ. Σκουτέρη, Ιστορία Α΄, Αθήνα 1998, σσ. 329-334. P. Alfaric, Les écritures Manichéennes, 1-2, Paris 1918-1919. F.C. Burkitt, The Religion of the Manichees, Cambridge 1925. F. Cumont, Recherches sur la manichéisme, Brussels 1912.

[88] Σχετικά με το Σίμωνα Μάγο βλ. Κ. Σκουτέρη, Ιστορία Α΄, Αθήνα 1998, σσ. 300-302

[89] Σχετικά με το Μοντανό βλ. Σ. Γ. Παπαδοπούλου, Πατρολογία Α΄, σσ. 254-256, 294. P. de Labriolle, Les sources de l' histoire du montanisme, Paris-Freiburg 1913. A. Hollard, Deux Hérétiques: Marcion et Montan, 1935. Κ. Β. Σκουτέρη, Ιστορία Α΄, σ. 339 κ.ε. G. Bardy, «Montanisme», DThC 10 (1928) 2355-2370. Π. Κ. Χρήστου, «Μοντανισμός», ΘΗΕ 9 (1966) 72-75. Α. Θεοδώρου,Θέματα Ιστορίας Δογμάτων, Αθήνα 1994, σσ. 201-211. Του ιδίου, Ιστορία των Δογμάτων Α1, εν Αθήναις 1963, σσ. 381-391. Βλ. Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Α΄, σσ. 142-149.

[90] Οι Νοβατιανοί κάνουν την εμφανισή τους ως σχισματικοί στο χώρο της Δυτικής Εκκλησίας, κατά τους χρόνους του διωγμού του Δεκίου (249-250 μ.Χ.). Ιδρυτής του κινήματος υπήρξε ο Νοβατιανός η Νοουτιανός, επίσκοπος Ρώμης. Στην περίοδο της χηρείας του ρωμαϊκού θρόνου (250/251) εμφανίζεται ως επικεφαλής του ρωμαϊκού κλήρου και ως εκπρόσωπός του γράφει προς τον Καρθαγένης Κυπριανό. Μαρτύρησε στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του διωγμού Βαλεριανού, το έτος 257 η 258. Σημαντικό έργο του είναι η τριαδολογική πραγματεία του De Trinitate (PL 3, 861-970), στο οποίο τονίζει τη θεότητα του Ιησού Χριστού και εξαίρει την προσωπική διάκριση μεταξύ Πατρός και Υιού. Η μελέτη του, που απαρτίζεται από 31 κεφάλαια, στρέφεται τόσο κατά των Μοναρχιανών, όσο και κατά των δυαρχικών συστημάτων.

     Η Τριαδολογία του Νοβατιανού, που προφανώς έχει στοιχεία από την αριστοτελική και στωική φιλοσοφία, αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τις θεολογικές αντιλήψεις της βόρειας Αφρικής και της Ρώμης, όπως αυτές είχαν καταγραφεί από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς του Γ΄ αιώνα και μάλιστα από τον Τερτυλιανό. Ακραία θέση ακολούθησε ο Νοβατιανός στο ζήτημα των πεπτωκότων (lapsi). Υποστήριξε ότι για τους πεπτωκότες δεν υπήρχε ελπίδα σωτηρίας, αλλά δεν έπρεπε να εγκαταλείπονται από την Εκκλησία. Όφειλαν να γνωρίζουν την κρισιμότητα της θέσεώς τους και να υποβάλλουν συνεχώς τον εαυτό τους σε μετάνοια. Όσοι από τους πεπτωκότες βρίσκονταν στα πρόθυρα του θανάτου, γίνονταν δεκτοί στην Εκκλησία, εάν φυσικά είχαν δώσει επαρκή δείγματα μετανοίας τους. Η στάση αυτή του Νοβατιανού έγινε αφορμή για τη δημιουργία της αιρέσεως των Καθαρών η Εκλεκτών. Οι απόψεις του αυτές τον έφεραν σε ρήξη με τον επίσκοπο Ρώμης Κορνήλιο (251-253). Η αίρεση των Καθαρών καταδικάστηκε από πολλές τοπικές συνόδους και από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο. Ο Σωκράτης (Εκκλησιαστική Ιστορία 4, 28) παρέχει την πληροφορία ότι ο Νοβατιανός μαρτύρησε κατά τον διωγμό του Ουαλεριανού (253-260), πράγμα το οποίο δε φαίνεται απίθανο, αν λάβει κανείς υπ όψιν τον ανακαλυφθέντα τάφο το 1932 σε ένα νέο ανώνυμο κοιμητήριο πλησίον του Αγίου Λαυρεντίου στη Ρώμη. Στον τάφο αυτό, ο οποίος είναι πλούσια διακοσμημένος υπάρχει επιγραφή, υπό του διακόνου Γαουδεντίου χαραγμένη προς τον «μακαριώτατον μάρτυραν Νοουάτον»: «Novatiano beatissimo martyri Gaudentius Diac.». Πρβλ. Σκουτέρη, Ιστορία Α΄, σσ. 335-338. Φειδά, Εκκλησιαστική ΙστορίαΑ΄, σσ. 296-298. Παπαδοπούλου, Πατρολογία Α΄, σσ. 423-426. Α. Θεοδώρου,Ιστορία των Δογμάτων, τ. Α2, εν Αθήναις 1978, σσ. 431-455 και 471-483. N. Cathelinaud, L Église novatienne de Rome, Paris 1960. Κ. Μ. Φούσκα, Στόματατού Λόγου. Οι Πατέρες και Εκκλησιαστικοί Συγγραφείς μέχρι του 325 μ.Χ., Αθήνα 1974, σσ.167-170. D. V. de Eynde, «L inscription sépulcrale de Novatien», RHE33(1937) 792-4. C. Mohrmann, «Les origines de Latinité Chrétienne à Rome»,VC 3(1949) 67-106.

[91] «Ο Άρειος επηρεάστηκε σταθερά από τον ιουδαϊκό μονοθεϊσμό, τη φιλοσοφική αντίληψη περί απόλυτης υπερβατικότητας και περί ακινήτου του Θεού, από τις κοσμολογικές δυαλιστικές αντιλήψεις και προπαντός από τη διδασκαλία του Φίλωνα περί του κτιστού Λόγου, δια του οποίου ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο», Παπαδοπούλου, Πατρολογία Β´, σ. 114. Κ. Σκουτέρη, Ιστορία Α΄,Αθήνα 1998, σσ. 95-120. R. Aigrain, «Arius», DHGE 4, σσ. 208-215. R. C. Gregg,Arianism: Historical and theological reassessments, Patristic Monograph Series, II, Philadelphia 1985.

[92] Ισιδώρου, Επιστ. Ι, ΡΞΘ΄ - Ζωίλω Πρεσβυτέρω, PG 78, 293BC.

[93] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙ, ΟΓ΄ - Παύλω Πρεσβυτέρω, PG 78, 516D.

[94] Του ιδίου, Επιστ. Ι, ΡΖ΄ - Τιμοθέω Αναγνώστη, PG 78, 256A.

[95] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙ, ΡϚ΄ - Παύλω, PG 78, 548C.

[96] Αυτόθι.

[97] «Μάλιστα μεν ακριβούς ταύτα βασάνου δείται, έως αν η κεκρυμμένη εν αυτοίς αλήθεια σαφώς υποπέση», του ιδίου, Επιστ. ΙΙ, ΡΛΗ΄ - Αφροδισίω Πρεσβυτέρω, PG 78, 580C.

[98] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙ, ΡΝΓ΄ - Μαρτινιανώ, Ζωσίμω, Μάρωνι, Ευσταθίω, PG 78, 608C.

[99] Αυτόθι.

[100] Αυτόθι, PG 78, 608D.

[101] Του ιδίου, Επιστ. IV, ΡΙΔ΄ - Ήρωνι Πρεσβυτέρω, PG 78, 1185B.

[102] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, ΡΖ΄ - Ευτονίω Διακόνω, PG 78, 813Α.

[103] Αυτόθι, PG 78, 813ΑΒ.

[104] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, ΡΚΕ΄ - Ισιδώρω Διακόνω, PG 78, 825CD.

[105] Αυτόθι, PG 78, 825D, 828A. Πρβλ. Ησ. 1,21.

[106] Ισιδώρου, Επιστ. ΙΙΙ, ΡΚΕ΄ - Ισιδώρω Διακόνω, PG 78, 828A.

[107] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, ΡΛϚ΄ - Ωρίωνι, PG 78, 836A.

[108] Αυτόθι.

[109] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, ΡΛ΄ - Ερμογένει Επισκόπω, PG 78, 829C.

[110] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, ΣΙΕ΄ - Ήρωνι Σχολαστικώ, PG 78, 893CD.

[111] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, ΣΙϚ΄ - Παλλαδίω Διακόνω, PG 78, 896Α.

[112] Αυτόθι, PG 78, 896ΑΒ.

[113] Του ιδίου, Επιστ. ΙΙΙ, Σ±Β΄ - Δανιήλ Πρεσβυτέρω, PG 78, 965D: «Τον λαμπράς απτόμενον υποθέσεως και τον νουν των ιερών Γραφών ερμηνεύσαι πειρώμενον, χρή την μεν γλώτταν έχειν σεμνήν τε και τρανήν, την δε γνώμην ευσεβή τε και ευαγή, ακολουθείν τε αυταίς και μη ηγείσθαι, μηδέ προς το οικείον βούλημα τον εκείνων νουν εκβιάζεσθαι. Τοις γαρ παραποιείν και παρερμηνεύειν τολμώσι, κίνδυνος επήρτηται μέγιστος, εις αυτήν την ψυχήν βλέπων».

[114] Του ιδίου, Επιστ. ΙV, ΡΜΔ΄ - Ανεπίγραφος, PG 78, 1225C. Πρβλ. Δευτ. 5,32.

[115] Ισιδώρου, Επιστ. ΙV, ΡΑ΄ - Μαρτυρίω Πρεσβυτέρω, PG 78, 1165CD-1169A. Πρβλ. Ρωμ. 11,8, 1,26-29, Ρωμ. 13,7, Ιω. 19,34,  Σοφ. Σειράχ 14,1, Β΄ Κορ. 2,7, Άσμα Άσμάτων 4,9, Ψαλμ. 29,13, 117,27, Γεν. 34,1ε. Πρβλ. Ισιδώρου, Επιστ. ΙV, ΡΙΗ΄ - Αλυπίω, PG 78, 1193A.

[116] Ισιδώρου, Επιστ. ΙV, ΡΙΒ΄ - Ωρίωνι, PG 78, 1184Β.

[117] Του ιδίου,  Επιστ. ΙV, ΡΚϚ΄ - Ισιδώρω, PG 78, 1204C.

[118] Αυτόθι.

[119] Του ιδίου,  Επιστ. V, ΡΚϚ΄ -Φιλητρίω, PG 78, 1397C..

[120] Αυτόθι.

Πηγή: http://www.egolpion.com/?parent=4FBEB2E9&window=2135331494#_ftn38

 http://www.oodegr.com/oode/grafi/genika/pilousiwtis_1.htm