Γράφει ὁ Γεώργιος Μαντζαρίδης, Ὁμότιμος Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Τὰ δύο κινήματα.
Δύο μεγάλα πνευματικὰ κινήματα τοῦ ὀρθόδοξου μοναχισμοῦ, ποὺ εἶχαν βαρυσήμαντες ἐπιπτώσεις στὴ ζωὴ καὶ τὴν πορεία, ὄχι μόνο τοῦ μοναχισμοῦ ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρης τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἦταν τὸ ἡσυχαστικὸ καὶ τὸ φιλοκαλικό. Ἀξίζει μάλιστα νὰ σημειωθεῖ, ὅτι καὶ τὰ δύο αὐτὰ κινήματα ξεκίνησαν ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὅρος καὶ εἶχαν τὴν ἀναφορά τους σὲ αὐτό.
Τὸ ἡσυχαστικὸ κίνημα.
Τὸ πρῶτο κίνημα, τὸ ἡσυχαστικό, ἐκδηλώθηκε τὸν δέκατο τέταρτο αἰῶνα. Κατὰ τὴν κρίσιμη αὐτὴ ἱστορικὴ καμπὴ τῆς ἀκμῆς τοῦ λογοκρατικοῦ πνεύματος καὶ τῆς διαδόσεως τοῦ σχολαστικισμοῦ τῆς Δύσεως, τὸ ἡσυχαστικὸ κίνημα διέσωσε καὶ πρόβαλε τὴν ταυτότητα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ τῶν ὀρθόδοξων λαῶν. Μὲ κύριο ἐκφραστή του τὸν ἁγιορείτη μοναχὸ καὶ στὴ συνέχεια ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, τὸ ἡσυχαστικὸ κίνημα πρόβαλε τὸν ἐμπειρικὸ χαρακτῆρα τῆς χριστιανικῆς πίστεως καὶ ἀντέκρουσε τὴ νοησιαρχικὴ διδασκαλία τοῦ Βαρλαάμ τοῦ Καλαβροῦ καὶ τῶν ὁμοφρόνων του...
Ἡ ἐπικράτηση τοῦ ἡσυχαστικοῦ κινήματος ἔδωσε νέες δυνάμεις στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Τὸ ἡσυχαστικὸ πνεῦμα διαδόθηκε γρήγορα, ὄχι μόνο μέσα στὴν περιοχὴ τῆς περιορισμένης ἤδη κατὰ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας ἀλλὰ καὶ σὲ ὁλόκληρο τὸν ὀρθόδοξο κόσμο. Ἔδωσε νέα πνοὴ στὴν ἐκκλησιαστικὴ διακυβέρνησή καὶ ζωή, τοποθέτησε σὲ δευτερεύουσα μοῖρα ἐθνικὲς διεκδικήσεις καὶ πρόσφερε στοὺς πιστοὺς ἰσχυρὰ πνευματικὰ στηρίγματα γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῶν δεινῶν καὶ τῶν κινδύνων, ποὺ ἀπειλοῦσαν τὴν αὐτοκρατορία.
Ἤδη ἀπὸ τὸ 1325, πρὶν ξεσπάσει ἡ διαμάχη μεταξὺ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ τοῦ Βαρλαάμ, ὁ ὅσιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης μετέφερε τὸν ἡσυχασμὸ στὴν Βουλγαρία, ἐνῶ ὁ μαθητὴς καὶ συνεχιστὴς τῆς παραδόσεως τοῦ ὁσίου Γρηγορίου, Βούλγαρος μοναχὸς Θεοδόσιος, ἑδραίωσε τὸν ἡσυχασμὸ στὸ βουλγαρικὸ χῶρο. Τὸ ἔργο του συνέχισε ὁ μαθητὴς του Εὐθύμιος, μετέπειτα πατριάρχης Τυρνόβου (1375-1393). Κατὰ τὴν πατριαρχία τοῦ Εὐθυμίου, τὸ Τύρνοβο ἔγινε κέντρο μεταδόσεως τοῦ ἡσυχασμοῦ στὶς σλαβικὲς χῶρες.
Στὴν Σερβία.
Μεγάλη, ἐπίσης, ἐξάπλωση εἶχε ὁ ἡσυχασμὸς καὶ στὴν Σερβία. Εἶναι χαρακτηριστικὸ, ὅτι πρῶτοι οἱ Σέρβοι μετέφρασαν ἔργα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ τίμησαν τὸν ἴδιο ὡς ἅγιο ἤδη πρὶν τὴν ἐπίσημη ἀναγνώρισή του. Ἡ ἐξάπλωση τοῦ ἡσυχασμοῦ εἶχε σαφῆ ἐπίδραση καὶ στὴν τέχνη καὶ τὸν πολιτισμό τῆς Σερβίας, ὅπως καὶ ὁλόκληρου τοῦ βαλκανικοῦ χώρου.
Στὴν Ρουμανία.
Στὴν Ρουμανία τὸ ἡσυχαστικὸ πνεῦμα διαδόθηκε γρήγορα σὲ ὅλα τὰ κοινωνικὰ στρώματα. Σὲ αὐτὸ συνέβαλε πολὺ ὁ γνωστὸς ἡσυχαστὴς Νεῖλος, μητροπολίτης Βλαχίας καὶ πρώην πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ ἡγεμόνας τῆς Βλαχίας Νeagos Basarab (1512-1521), μαθητὴς τοῦ Νείλου, συνέταξε τὴ Διδασκαλία πρὸς τὸν υἱόν του Θεοδόσιον, ποὺ θεωρεῖται μνημειῶδες ἐθνικὸ ἀλλὰ καὶ ἡσυχαστικὸ ἔργο τῆς Ρουμανίας. Ἔχοντας ὑπόψιν του προηγούμενα παραδείγματα βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων (Βασιλείου Μακεδόνος, Μανουὴλ Β’ κ.ά.), ποὺ ἔγραψαν συμβουλὲς γιὰ τοὺς διαδόχους τους, παρουσίασε τὸν τύπο τοῦ ἡσυχαστῆ ἡγέτη, ξεκινῶντας ἀπὸ τὸ μονάρχη καὶ ἐπεκτεινόμενος στοὺς πατριάρχες, τοὺς ἐπισκόπους, τοὺς ἡγουμένους, τοὺς πλουσίους καὶ τοὺς φτωχούς. Ἔτσι, παράλληλα πρὸς τὸν Ἡγεμόνα τοῦ Μακιαβέλη (1469-1527), παρουσιάζεται ὁ ἡσυχαστὴς ἡγεμόνας, φιλοτεχνημένος μὲ τὸ πνεῦμα τῆς ὀρθόδοξης παραδόσεως. Πεποίθηση τοῦ συγγραφέα εἶναι, ὅτι ἡ χριστιανικὴ τελειότητα μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ καὶ χωρὶς τὴ φυγὴ ἀπὸ τὸν κόσμο.
Στὴν Ρωσία.
Ἐντυπωσιακὲς, ὅμως, ἦταν καὶ οἱ ἐπιπτώσεις τοῦ ἡσυχασμοῦ στὴν Ρωσία. Ἐκτός ἀπὸ τὶς σημαντικὲς ἐπιδράσεις, ποὺ ἄσκησε στὴν ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τῆς Ρωσίας, ἐνέπνευσε καὶ ἰδιαίτερα πνευματικὰ κινήματα μὲ οὐσιαστικὲς ἐπιπτώσεις στὴν κοινωνικὴ ζωή. Ὁ ὅσιος Νεῖλος τῆς Σόρας, ποὺ ἄρχισε τὴ μοναχικὴ ζωή του στὴν Ρωσία, ἀνικανοποίητος ἀπὸ τὴν ἐκεῖ πνευματικὴ κατάσταση, ἐπισκέφθηκε τὸ Ἅγιον Ὅρος, ὅπου καὶ παρέμεινε πολλὰ ἔτη. Φρόντισε ἰδιαίτερα νὰ γνωρίσει καὶ νὰ ζήσει τὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση, τὴν ὁποία καὶ θέλησε νὰ μεταφέρει ἀκολούθως στὴν πατρίδα του. Συγκεντρώνοντας τὸ ἐνδιαφέρον τῆς μοναχικῆς ζωῆς στὸν ἔσω ἄνθρωπο καὶ προσπαθῶντας νὰ διατηρήσει πιστὰ τὴν ἁπλότητα καὶ τὴν ἀκτημοσύνη τῆς ἀποστολικῆς περιόδου, προκάλεσε τὴν ἔντονη ἀντίδραση τῶν Ἰωσηφιτῶν μοναχῶν, ποὺ ἐπικρατοῦσαν στὴν Ρωσία. Ὁ Ὅσιος Ἰωσήφ τοῦ Βολώκ, προβάλλοντας τὸ κοινοτικὸ πνεῦμα τῆς μοναχικῆς ζωῆς καὶ προσέχοντας ἰδιαίτερα τὴν ἐξωτερικὴ συμπεριφορὰ τῶν μοναχῶν, ἔβλεπε τὰ μοναστήρια ὡς κέντρα προετοιμασίας γιὰ τὴ μέλλουσα ἐκκλησιαστικὴ ἡγεσία. Ὁ Ἰωσὴφ καὶ οἱ ὀπαδοί του ὑποστήριζαν τὴν ἀνάγκη ὑπάρξεως περιουσίας στὶς μονὲς γιὰ τὴν πραγματοποίηση κοινωνικοῦ ἔργου. Ὁ Νεῖλος καὶ οἱ ὀπαδοί του ἦταν ὑπέρμαχοι τῆς ἀκτημοσύνης. Τὸ 1515, ἄρχισε μεταξὺ τῶν δύο μερίδων διαμάχη, ποὺ διήρκεσε περισσότερο ἀπὸ πενῆντα χρόνια, μὲ τελικὴ ἐπικράτηση τῶν Ἰωσηφιτῶν. Μὲ τὴν ἔκβαση αὐτὴ παραμερίστηκε στὴν Ρωσία ἡ ἡσυχαστικὴ παράδοση, παρήκμασε βαθμηδὸν ὁ μοναχισμὸς καὶ ἄνοιξε ὁ δρόμος γιὰ τὴν εἴσοδο τοῦ δυτικοῦ πνεύματος καὶ τὴν ἐκκοσμίκευση τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ κοινωνικῆς ζωῆς.
Τὸ φιλοκαλικὸ κίνημα.
Τὸ φιλοκαλικὸ κίνημα, γνωστὸ καὶ ὡς κίνημα τῶν Κολλυβάδων, ποὺ ξεκίνησε πάλι ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὅρος στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ δέκατου ὄγδοου αἰῶνα, ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα πνευματικὰ γεγονότα τῆς περιόδου τῆς τουρκοκρατίας. Τὸ κίνημα αὐτὸ ἔφερε τὴν ἀνανέωση τοῦ ἡσυχαστικοῦ πνεύματος καὶ ἄσκησε βαθειὰ ἐπίδραση σὲ ὁλόκληρο τὸν ὀρθόδοξο κόσμο. Σκοπός τοῦ φιλοκαλικοῦ κινήματος ἦταν ἡ πνευματικὴ στήριξη τῶν Ὀρθοδόξων μὲ τὴν ἀξιοποίηση τῆς πατερικῆς παραδόσεως καὶ τῆς λειτουργικῆς ζωῆς. Οἱ ἅγιοι Μακάριος Κορίνθου (1731-1805) καὶ Νικόδημος Ἁγιορείτης (1749-1809) ἐξέδωσαν τὴ Φιλοκαλία γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1782. Οἱ ἴδιοι ἐξέδωσαν τὴ Συναγωγὴ τοῦ Παύλου Εὐεργετηνοῦ, ἐνῶ ἰδιαιτέρως ὁ ἅγιος Νικόδημος πολλὰ ἄλλα συγγράμματα. Ἐπιχείρησε μάλιστα νὰ ἐκδώσει καὶ τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἀλλὰ τὰ χειρόγραφα, ποὺ στάλθηκαν στὴν Βιέννη γιὰ νὰ τυπωθοῦν χάθηκαν. Τὸ φιλοκαλικὸ κίνημα συνέβαλε οὐσιαστικὰ στὴν ἀνανέωση τῆς θρησκευτικῆς ζωῆς καὶ τὴν ἀνασύνδεση τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ μὲ τὶς πνευματικές του ρίζες. Στὸ πνεῦμα τοῦ κινήματος αὐτοῦ βρίσκονται καὶ οἱ δύο σπουδαῖοι λογοτέχνες Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης καὶ Ἀλέξανδρος Μωραϊτίδης.
Ἡ διάδοσή του στὸν ὀρθόδοξο κόσμο.
Τὴ διάδοση τοῦ φιλοκαλικοῦ πνεύματος στὴν Μολδαβία καὶ τὴν Ρωσία ἀνέλαβε ὁ Παΐσιος Βελιτσκόφσκι (1722-1794). Μετὰ σύντομη ἐγκαταβίωση σὲ μονὲς τῆς πατρίδας του καὶ τῆς Μολδαβίας ὁ Παΐσιος, μὲ τὸ ὄνομα Πλάτων, ἐπισκέφθηκε τὸ Ἅγιον Ὅρος. Ἐκεῖ ἔζησε ὡς ἐρημίτης καὶ ὡς γέροντας ἀδελφότητα στὴ Σκήτη τοῦ Προφήτη Ἠλία κοντὰ στὴ μονὴ Παντοκράτορος. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς παραμονῆς του στὸ Ἅγιον Ὅρος ἦρθε σὲ ἐπαφὴ μὲ πρωτεργάτες τοῦ φιλοκαλικοῦ κινήματος καὶ ἄρχισε νὰ ἐργάζεται γιὰ τὴ συλλογὴ καὶ τὴ μετάφραση ἀσκητικῶν κειμένων. Τὸ 1763 ἐπέστρεψε μὲ τὴ συνοδεία του στὴν Μολδαβία, ὅπου συγκρότησε μεγάλες μοναστικὲς ἀδελφότητες, καὶ παράλληλα πρὸς τὰ μοναχικά του καθήκοντα φρόντισε γιὰ τὴ μετάφραση τῆς Φιλοκαλίας. Αὐτὴ δημοσιεύθηκε στὰ σλαβονικὰ στὴν Μόσχα τὸ 1793, ἕνδεκα χρόνια μετὰ τὴ δημοσίευση τῆς ἑλληνικῆς στὴν Βενετία τὸ 1782 ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, καὶ διαδόθηκε εὐρύτατα ὄχι μόνο μεταξὺ τῶν μοναχῶν, ἀλλὰ καὶ μεταξὺ τῶν λαϊκῶν.
Τὸ φιλοκαλικὸ κίνημα ἐπηρέασε βαθύτατα τὴ θρησκευτικὴ καὶ κοινωνικὴ ζωὴ στὴν Ρωσία. Στὸ κλίμα αὐτὸ, καλλιεργήθηκε ὁ θεσμὸς τῶν πνευματικῶν Γερόντων (Στάρετς) καὶ ἀναδείχθηκαν πολλὰ μοναστικὰ κέντρα, ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα διακρίθηκαν ἰδιαίτερα τὸ Σάρωφ καὶ ἡ Ὄπτινα. Ἡ προσευχὴ τοῦ Ἰησοῦ διαδόθηκε σὲ ὅλα τὰ στρώματα τοῦ ρωσικοῦ λαοῦ καὶ ἀναπτύχθηκε βαθύτατη λαϊκὴ εὐσέβεια. Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ βιβλίο «Οἱ περιπέτειες ἑνὸς προσκυνητοῦ», ποὺ ἔχει γραφεῖ κατὰ τὸ 1853, πρωτοτύπως στὰ ρωσικὰ ἀπὸ ἄγνωστο συγγραφέα καὶ κυκλοφόρησε εὐρύτατα σὲ ὅλο τὸν ὀρθόδοξο κόσμο. Ἔτσι, μετὰ τὴν κρίση ποὺ ὑπέστη ἡ ὀρθόδοξη παράδοση κατὰ τὸν δέκατο ἕκτο καὶ τὸν δέκατο ἕβδομο αἰῶνα μὲ τὶς ἔντονες δυτικὲς ἐπιδράσεις, καὶ μετὰ τὴν ἀναζήτηση νέων προσανατολισμῶν κατὰ τὸν αἰῶνα ποὺ ἀκολούθησε, διαμορφώθηκε νέα κατάσταση. Δίπλα στοὺς λογοκράτες καὶ τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ παρουσιάσθηκαν οἱ σλαβόφιλοι, ποὺ ἀνασυνδέθηκαν μὲ τὶς βυζαντινὲς πηγὲς τῆς σλαβικῆς Ὀρθοδοξίας. Ἀπὸ τὸν κύκλο τῶν σλαβοφίλων προῆλθε καὶ πλειάδα ρώσων λογοτεχνῶν καὶ φιλοσόφων, ὅπως ὁ Ντοστογιέφσκι καὶ ὁ Μπερδιάγιεφ, ποὺ σφράγισαν μὲ τὴν παρουσία τους τὴν πνευματικὴ καὶ τὴν κοινωνικὴ ζωὴ τῆς Ρωσίας ἀλλὰ καὶ γενικότερα τῆς Εὐρώπης κατὰ τοὺς νεώτερους χρόνους. Ἀξιόλογη, τέλος, ἦταν ἡ ἐπίδραση τοῦ φιλοκαλικοῦ κινήματος στὴν Ρουμανία, ὅπως καὶ στὸν ὑπόλοιπο ὀρθόδοξο κόσμο, ὅπου ὅμως οἱ σχετικοὶ καρποὶ φάνηκαν ἀργότερα.
http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2023/10/blog-post_65.html#more
Γράφει ὁ Γεώργιος Μαντζαρίδης, Ὁμότιμος Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
.jpg)
