Μελέτες στήν Φιλοκαλία
Ποιὰ εἶναι ἡ ἱστορία τῆς «Φιλοκαλίας»;
«Ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸ βίο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου», γράφει ὁ π. Θεόκλητος Διονυσιάτης, «ὕστερα ἀπὸ διετή παραμονὴ στὴ μονὴ τοῦ ἁγίου Διονυσίου (ὁ ἅγιος Νικόδημος), ἀναχώρησε τὸ 1777 γιὰ τὶς Καρυὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὅπου συναντήθηκε μὲ τὸν ἅγιο Μακάριο ἐπίσκοπο Κορίνθου, ἐκθρονισθέντα ἀπὸ τοὺς Τούρκους γιὰ τὴ συμμετοχὴ τῆς βυζαντινῆς προελεύσεως οἰκογενείας του τῶν Νοταράδων, στὴν ἐξέγερση τοῦ 1770. Ἐκεῖ τοῦ παρέδωσε χειρόγραφα ἀπὸ ἀνθολογίες πατερικῶν κειμένων (μοναστικῶν, ἀσκητικῶν, ἡσυχαστικῶν, θεολογικῶν) γιὰ νὰ τὰ ἐπεξεργαστεῖ πρὸς ἔκδοση.
Τὰ κείμενα ἀντεγράφησαν προφανῶς ἀπὸ χειρόγραφους κώδικες τῶν μοναστηριῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, ἀλλὰ δὲν ὑπάρχουν στοιχεῖα ποὺ νὰ διαφωτίζουν, ἂν ἀπὸ τὰ ἐπιλεγέντα ἀφαιρέθησαν ἢ προσετέθησαν ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδημο. Πάντως, ὁ θεῖος Νικόδημος, ἀφοῦ διόρθωσε φιλολογικῶς τὰ κείμενα, τὰ παρέβαλλε κριτικῶς μὲ ἄλλους κώδικες, παρέθεσε στὰ παρασέλιδα μερικὲς παρατηρήσεις του, ἔγραψε τὸ Προοίμιο καὶ τὶς σύντομες βιογραφίες τῶν συγγραφέων καὶ παρέδωσε τὸ ὅλο ἔργο ὕστερα ἀπὸ μία διετία στὸν ἅγιο Μακάριο. Αὐτὸς στὴν συνέχεια, κατέφυγε στὸν γνωστὸ «καλὸ κἀγαθὸν» πρίγκιπα τῆς Μολδοβλοχίας Ἰωάννη Μαυρογορδάτο, ποὺ συνάντησε στὴν Σμύρνη, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε τὶς δαπάνες τῆς ἐκδόσεως.
Στὰ κείμενα αὐτά, ποὺ στὸ σύνολό τους ἐκφράζουν τὴν ἀγάπη τοῦ καλοῦ μὲ πνευματικὴ ἔννοια, ποὺ ταυτίζεται μὲ τὸ ἀγαθό, δόθηκε ὁ τίτλος «Φιλοκαλία», μὲ τὴν ἐπεξηγηματικὴ δήλωση, ὅτι ἡ φιλία αὐτὴ τοῦ καλοῦ, εἰς αὐτὰ τὰ ὑψηλὰ πνευματικὰ ἐπίπεδα, ἀνήκει στοὺς «Ἱεροὺς Νηπτικούς», δηλαδὴ στοὺς ἀσκητικοὺς ἐκείνους ἁγίους Πατέρες, ποὺ ἔφτασαν στὴν θεία κατάσταση τῆς ἀδιάλειπτης νήψεως καὶ ἐγρηγόρσεως τοῦ θεωθέντος νοῦ τους. Καὶ σὲ ἕνα τόμο μεγάλου σχήματος εἶδε ἡ Φιλοκαλία τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος στὴν Βενετία τὸ 1782, ποὺ ἔλαμψε σὰν τηλαυγὴς πνευματικὸς φάρος σὲ ὅλη τὴν ἑλληνόφωνη Ὀρθοδοξία»[1].
Ἡ Φιλοκαλία «ἐπανεκδίδεται τὸ 1893 στὴν Ἀθήνα. Τὸ 1793, ἕνδεκα χρόνια μετὰ τὴν πρώτη ἔντυπη ἐμφάνισή της, ἐκδίδεται καὶ σὲ σλαβονικὴ μετάφραση»[2] ἀπὸ τὸν ὅσιο μοναχὸ Παΐσιο Βελιτσκόφσκι (1722-1794). Ἡ σλαβονικὴ μετάφραση τῆς Φιλοκαλίας δημιούργησε στή Ρωσία τήν «Φιλοκαλική ἀναγέννηση» καί τήν ἀναζωπύρωση τοῦ ἡσυχασμοῦ. Ὁ ἀπόηχος τῆς «Φιλοκαλικῆς ἀναγέννησης ἔφθασε καί στήν Δύση μέσῳ τῶν Ρώσων τῆς διασπορᾶς ἰδιαίτερα μετά τήν ἐπικράτηση τῶν Μπολσεβίκων τό 1917 στή Ρωσία.
«Τρίτη ἔκδοση τῆς Φιλοκαλίας γίνεται στὴν Ἑλλάδα τὸ 1957, πεντάτομη[3], μὲ ἐπανειλημμένες ἐπανεκτυπώσεις.
Ρουμανικὴ μετάφραση, ἀπὸ τὸν καθηγητὴ π. Dimitru Staniloae, ἀρχίζει νὰ ἐκδίδεται τὸ 1946 καὶ ὁλοκληρώνεται σὲ δέκα τόμους τὸ 1981. Ἀλλὰ ἡ μεγάλη ἔκπληξη ἀρχίζει μὲ τὴν πρώτη ἐκδοτικὴ ἐμφάνιση τῆς Φιλοκαλίας στὶς δυτικὲς κοινωνίες καὶ τὴν ἐνθουσιώδη ὑποδοχή της ἀπὸ εὐρύτατο ἀναγνωστικὸ κοινὸ κάθε χριστιανικῆς «ὁμολογίας»: Πραγματικά, τὸ 1951 ὁ ἔγκυρος στὴν Ἀγγλία Ἐκδοτικὸς Οἶκος Faber and Faber ἐκδίδει δίτομη ἀνθολόγηση τῆς Φιλοκαλίας σὲ μετάφραση τῶν E. Kadloubovsky καὶ G.E.H. Palmer... Ἔγκαιρα συμπληρώνεται ἡ μετάφραση καὶ τῶν ὑπόλοιπων τόμων τοῦ ἑλληνικοῦ πρωτοτύπου σὲ συνεργασία τοῦ G.E.H. Palmer μὲ τοὺς Philip Sherrard καὶ Kallistos Ware καὶ ἐκδίδεται σὲ εὐπώλητη ἔκδοση (Paperback).
Μὲ δύο χρόνων διαφορά, τὸ 1953, ἐκδίδεται καὶ ἡ πρώτη γαλλικὴ μετάφραση τῆς Φιλοκαλίας: ἀνθολογημένη ἐπιλογὴ σὲ μικρὸ τομίδιο «τσέπης», ἀπὸ τὸν καθηγητὴ Jean Gouillard, μὲ τίτλο Petite Philocalie de la prière du coeur...Ἡ κυκλοφοριακὴ ἐπιτυχία καὶ οἱ ἐπανειλημμένες ἐπὶ χρόνια ἐκδόσεις ἦταν καὶ στὴν περίπτωση αὐτὴ ἔκπληξη»[4].
Γι’ αὐτήν τήν ἔκδοση τῆς Μικρῆς Φιλοκαλίας τῆς καρδιακῆς προσευχῆς ὁ Ἀρχιμ. Πλακίδας Deseille ἀναφέρει ὅτι «ἡ ἐκλογή τῶν κειμένων ἦταν ἐξαιρετική καί ἀποτελοῦσε μία καλή εἰσαγωγή στόν ἡσυχασμό. Ἡ εἰσαγωγή θύμιζε ἀκριβῶς ὅτι ἡ διδασκαλία τῆς Φιλοκαλίας ὀφείλει νά μήν εἶναι ἀπομονωμένη ἀπό τό σύνολο τῆς πατερικῆς φιλολογίας καί δέν μπορεῖ φυσιολογικά νά ἐφαρμοσθεῖ παρά μόνο μέσα σ’ ἕνα πλαίσιο ἐκκλησιαστικό καί μυστηριακό»[5].
Ἄν αὐτό τό κατάλαβε ἕνας πρώην ἑτερόδοξος, ὁ π. Πλακίδας Deseille, ὅπως καί ὁ καθηγητὴς Jean Gouillard, πράγματι προκαλεῖ ἔκπληξη, πῶς μπορεῖ ἕνας ὀρθόδοξος καθηγητής νά ἰσχυρίζεται, ἀναφερόμενος στήν ἐκδοτική ἐπιτυχία τῶν δυτικῶν μεταφράσεων τῆς Φιλοκαλίας, ὅτι «θὰ μποροῦσε ἴσως νὰ ἀποδώσει κανεὶς αὐτὸ τὸ γεγονὸς στὸ γενικότερο ἐνδιαφέρον, ποὺ ἔχει ὁ ἄνθρωπος τῆς δυτικῆς Νεωτερικότητας (κορεσμένος ἀπὸ τὴ νομικὴ καὶ νοησιαρχικὴ θρησκευτικότητα) γιὰ ποικίλα εἴδη «ἐσωτερισμοῦ», ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν Ἀνατολὴ (κυρίως τὴν Ἄπω). Ἢ θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδοθεῖ τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ Φιλοκαλία σὲ κάποιο εἶδος ἀνταπόκρισης ἢ συγγένειας τῶν κειμένων της μὲ τοὺς μακραίωνους ἐθισμοὺς τοῦ δυτικοῦ ἀνθρώπου στὸν ἀτομοκεντρικὸ «εὐσεβισμὸ» καὶ ψυχολογισμὸ (pietismus, quietismus), ποὺ κυριάρχησαν στὴ Δύση»[6].
Ὁ π. Πλακίδας ἀποδεικνύει μέ πλεῖστα ὅσα παραδείγματα ὅτι στήν Δύση ἀπό τήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Κασσιανοῦ, σ΄ὅλο τό Μεσαίωνα, ἀλλά καί μέχρι σήμερα ὑπάρχει τό ἡσυχαστικό ρεῦμα[7]. Ἄλλωστε μέχρι τήν εἰσβολή τῶν Φράγκων, ἀλλά καί μετά, γιά ἀρκετά ἔτη, σχεδόν ὅλη ἡ Δυτική Εὐρώπη ἦταν ὀρθόδοξη, μέ τόν Πατερικό ἡσυχασμό ὡς θεμέλιο τῆς ζωῆς τόσο τῶν μοναχῶν, ὅσο καί τῶν λαϊκῶν πού ζοῦσαν στόν κόσμο.
Μέχρι καί σήμερα ἔχουμε στίς εὐρωπαϊκές χῶρες δύο πληθυσμικές ὁμάδες:
α)τούς ἀπογόνους τῶν Ρωμηῶν, δηλαδή τῶν ὀρθοδόξων εὐρωπαίων, οἱ ὁποῖοι μεθοδικά καί κάποιοι βίαια ἐκλατινίστικαν καί
β) τούς ἀπογόνους τῶν Φράγκων τοῦ Καρλομάγνου, πού βίαια ἐπέβαλλαν τίς αἱρετικές τους ἀπόψεις ἑδραιώνοντας τό φεουδαρχικό σύστημα καί καταλαμβάνοντας αὐθαίρετα τό ὀρθόδοξο Πατριαρχεῖο τῆς Ρώμης[8].
«Ὅπου κι’ ἄν σκάψη κανείς στήν Εὐρώπη», σημειώνει ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ἱερόθεος, «στήν γῆ, στίς μνῆμες τῶν λαῶν, στά τραγούδια, στά ἤθη καί τά ἔθιμα θά διακρίνη τόν ἀληθινό Ρωμαίικο τρόπο ζωῆς. Ἑπομένως, ὅταν σήμερα μιλᾶμε γιά Ρωμηοσύνη ἐννοοῦμε ὁλόκληρη τήν Εὐρώπη, καθώς ἐπίσης καί τόν τρόπο ζωῆς, πού ἐμπνέεται ἀπό τήν ζωή πού ἐπικρατοῦσε στήν Ρωμαϊκή αὐτοκρατορία, πρίν καταληφθῆ ἀπό τούς Φράγκους»[9].
Ἡ Δύση δέν δέχθηκε μόνο τήν Φιλοκαλία μέ ἐνθουσιασμό[10], ἀλλά ὅπως ἀποδεικνύει ὁ π. Πλακίδας, μία γενικότερη στροφή πρός τούς Ὀρθόδοξους Πατέρες ἔλαβε χώρα τόν 20ο αἰῶνα[11] στήν Εὐρώπη.
Ἑπομένως ὁ ἰσχυρισμός ὅτι ὑπάρχει «θρησκευτικός ἀτομοκεντρισμός τοῦ Ὀρθοδοξισμοῦ»[12] στή Φιλοκαλία καί γι’ αὐτό ἔγινε ἀποδεκτή στή Δύση, δέν μπορεῖ νά σταθεῖ, διότι θά ἔπρεπε νά ἀποδοθεῖ αὐτή ἡ κατηγορία σ’ ὅλους τούς Ἁγίους Πατέρες, στή ὀρθόδοξη εἰκόνα, στήν ὀρθόδοξη θεία Λειτουργία, πού ἐπίσης «ἐπανανακαλύφθηκαν» ἀπό τούς Δυτικούς τοῦ 20ου αἰώνα. Ἡ ἐκ νέου ἐπαφή μέ τήν ὀρθόδοξη Παράδοση ὀφείλεται στήν διασπορά ὀρθοδόξων Ρώσων καί Ἑλλήνων στή Δύση μετά τήν ἐπικράτηση τοῦ κομμουνισμοῦ στή Ρωσία τό 1917 καί τήν Μικρασιατική καταστροφή τῆς Ἑλλάδος τό 1922[13] ἀντίστοιχα.
Ἑπομένως δέν εἶναι ὀρθή ἡ θέση ὅτι «ἡ περίπτωση τῆς Φιλοκαλίας μᾶλλον καταδείχνει ὅτι ἡ Δύση εἶναι «μέσα μας»»[14], σ’ ἐμᾶς τούς Ὀρθοδόξους τῆς Ἀνατολῆς.
Ἰσχύει ἀκριβῶς τό ἀντίθετο: Ἡ Δύση ἔχει «μέσα της» τήν Ἀνατολή, γι’ αὐτό καί δέχθηκε μέ ἐνθουσιασμό τήν Φιλοκαλία καί τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, πού ὑπάρχει κατατεθειμένη στό DNA καί στίς ψυχές τῶν κατοίκων της-ἀπογόνων τῶν ὀρθόδοξων Ρωμηῶν τῆς προκαρλομάγνειας ὀρθόδοξης Εὐρώπης.
«Στό δυτικό χῶρο», σημειώνει ὁ Σεβ. Ναυπάκτου κ. Ἱερόθεος Βλάχος, «ὑπάρχουν ἄνθρωποι πού ἔχουν βαθειά στήν ὕπαρξή τους ὀρθόδοξη Ρωμαίϊκη ὑποδομή. Μπορεῖ νά ἀνήκουν σέ διάφορες χριστιανικές ὁμολογίες, ἀλλά κάποτε ἀνακαλύπτουν τό βαθύτερο αὐθεντικό «εἶναι» τους. Αὐτό φαίνεται στήν ἀναζήτηση τῆς ὀρθόδοξης ζωῆς, ἀλλά καί στή χαρά τους ὅταν τήν ἀνακαλύπτουν, ὄντες βέβαιοι ὅτι ἀνακάλυψαν τήν ζωή τῶν προγόνων τους»[15].
Συνεχίζοντας τήν ἀναφορά μας στήν ἱστορία τῆς Φιλοκαλίας σημειώνουμε ὅτι «τὸ 1979 ἄρχισε ἡ ἔκδοση νέας γαλλικῆς μετάφρασης ὁλόκληρου τοῦ (πεντάτομου) ἑλληνικοῦ πρωτοτύπου τῆς Φιλοκαλίας, ἀπὸ τὸ Abbaye de Bellefontaine, ποὺ ὁλοκληρώθηκε τὸ 1986. Τὴ μετάφραση ἔκανε ὁ Γάλλος ποιητής, ὀρθόδοξος, Jacques Touraille καὶ τὴ θεολογικὴ ἐποπτεία τῆς ἔκδοσης εἶχε ὁ πρωτοπρεσβύτερος καθηγητὴς Boris Bobrinskoy. Τὸ ἔργο κυκλοφόρησε ἀρχικὰ σὲ ἕνδεκα τομίδια (fascicules), ποὺ τὸ 1995 ἀποτέλεσαν δύο τόμους στὶς Ἐκδόσεις Desclée de Brouwer.
Συνεπτυγμένες ἐκδόσεις τῆς Φιλοκαλίας, σὲ ἕναν τόμο, κυκλοφοροῦν καὶ στὰ ἰταλικά (Filokalia – Amore della bellezza, μετάφραση Giovanni Vannucci, Ἐκδότης: Libreria Editrice Fiorentina, 1998), στὰ ἱσπανικὰ (Filokalia – Las enseñanzas de los Santos Padres, Salamanca, Ἐκδότης: «Sigueme», 72004 καὶ Barcelona, Ἐκδότης: Claret D.L., 21987) καὶ στὰ πορτογαλλικά (Pequena Filocalia – Antologia de Textos de Mestres Espirituais Bizantinos Igreja Oriental, μετάφραση José Comblin, Carlos Mesters, Maria Emilia Ferreira, Ἐκδότης: Edicoes Paulinas – Brazil 1984)»[16]. Δυστυχῶς οἱ μεταφράσεις στά Ἰσπανικά καί Πορτογαλλικά, σύμφωνα μέ πληροφόρηση πού ἔχω ἀπό Ἱσπανόφωνο, ὀρθόδοξο Ρωμηό, ζηλωτή ἱεραπόστολο, εἶναι πολύ κακές μέ πολλά λάθη, λόγῳ ἀγνωσίας τοῦ ἀντικειμένου ἀπό τούς μεταφραστές.
Ἀρχ. Σάββας Ἁγιορείτης
[1] Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, Μετάφραση Ἀντώνιος Γ. Γαλίτης, Ἐκδόσεις Τό Περιβόλι τῆς Παναγίας, στ΄ ἔκδοση 2004, Τόμος Α΄ Εἰσαγωγή Γέροντος Θεοκλήτου Διονυσιάτου, σελ. 11-12.
[2] Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἐνάντια στὴ θρησκεία, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἑταιρία, Γ΄ ἔκδοση 2006-2007, σελ. 294.
[3] Ἀπό τόν ἐκδοτικό οἶκο «Ἀστήρ» μέ ἐπιμέλεια τοῦ ἀρχιμανδρίτου Ἐπιφάνιου Θεοδωρόπουλου.
[4] Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἐνάντια στὴ θρησκεία, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἑταιρία, Γ΄ ἔκδοση 2006-2007, σελ. 295-296.
[5] Ἀρχιμ. Πλακίδα Deseille, Φιλοκαλία Ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καί ἡ ἀκτινοβολία της στόν κόσμο, ἐκδόσεις Ἀκρίτας, α΄ ἀνατύπωση 2004, Μεταφρ. Ἄννα Κωστάκου-Μαρίνη, σελ. 288.
[6] Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἐνάντια στὴ θρησκεία, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἑταιρία, Γ΄ ἔκδοση 2006-2007, σελ. 297-298.
[7] Ἀρχιμ. Πλακίδα Deseille, Φιλοκαλία Ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καί ἡ ἀκτινοβολία της στόν κόσμο, ἐκδόσεις Ἀκρίτας, α΄ ἀνατύπωση 2004, Μεταφρ. Ἄννα Κωστάκου-Μαρίνη, Κεφάλαιο 4: Ἡ Φιλοκαλία καί ἡ Δύση καί ἰδιαίτερα βλ. στίς σελ. 267-286.
[8] Βλ. Ἀναστασίου Φιλιππίδη, Ρωμηοσύνη ἤ βαρβαρότητα, Γ΄ ἔκδοση, Ὁ Καρλομάγνος καί ἡ αὐτονόμηση τῆς Δύσης, σελ. 163 καί ἐπίλογος σελ. 177-183. Βλ. ἐπίσης: Πρωτ. Ἰω. Ρωμανίδη, Ρωμηοσύνη, ἐκδ. Πουρνάρα, 2002 καί Μητροπ. Ναυπάκτου Ἱεροθέου, Γέννημα καί θρέμμα Ρωμηοί, ἐκδ. Ἱ. Μ. Πελαγίας, 2000 καί Ἱερομ. Σάββα Ἁγιορείτου, Τά ἀσκητικά τῆς ἐνορίας, ἔκδ. 2013, σελ. 155-157.
[9] Ἀναστασίου Φιλιππίδη, Ρωμηοσύνη ἤ βαρβαρότητα, Γ΄ ἔκδοση, Εἰσαγωγή, σελ. 13.
[10] Πρβλ. Ἐπισκόπου Διοκλείας Κάλλιστου Γουέαρ, Ἡ ἐσωτερική ἑνότητα καί ἡ ἐπίδραση τῆς Φιλοκαλίας σέ Ἀνατολή καί Δύση, Ἔκδ. Συνδέσμου ὑποτρόφων κοινοφελοῦς ἱδρύματος Ἀλέξανδρος Σ. Ὠνάσης στό: http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/kallistos_filokalia2.html (Προσβάθηκε στίς 16-1-2016). Ἐκεῖ μεταξύ τῶν ἄλλων γράφεται: «Ἐὰν ἡ ἐπίδραση τῆς Φιλοκαλίας στὴ Ρουμανὶα εἶναι ἀληθινὰ ἐντυπωσιακή, ἀκόμη πιὸ ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ εὐρύτατη ἐπιτυχία της στὸ δυτικὸ κόσμο στὴ διάρκεια τῶν τελευταίων πενήντα ἐτῶν».
[11] Ἀρχιμ. Πλακίδα Deseille, Φιλοκαλία Ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καί ἡ ἀκτινοβολία της στόν κόσμο, ἐκδόσεις Ἀκρίτας, α΄ ἀνατύπωση 2004, Μεταφρ. Ἄννα Κωστάκου-Μαρίνη, ὑποκεφάλαιο: Ἡ συνάντηση μέ τήν Ὀρθοδοξία, σελ. 286-290.
[12] Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἐνάντια στὴ θρησκεία, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἑταιρία, Γ΄ ἔκδοση 2006-2007, σελ. 298.
[13] Ἀρχιμ. Πλακίδα Deseille, Φιλοκαλία Ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καί ἡ ἀκτινοβολία της στόν κόσμο, ἐκδόσεις Ἀκρίτας, α΄ ἀνατύπωση 2004, Μεταφρ. Ἄννα Κωστάκου-Μαρίνη, ὑποκεφάλαιο: Ἡ συνάντηση μέ τήν Ὀρθοδοξία, σελ. 287.
[14] Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἐνάντια στὴ θρησκεία, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἑταιρία, Γ΄ ἔκδοση 2006-2007, σελ. 304.
[15] Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Γέννημα καί θρέμμα Ρωμηοί, β΄ ἔκδοση, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου Πελαγίας, Οἱ ρωμηοί τῆς Εὐρώπης, σελ. 57.
[16] Χρήστου Γιανναρᾶ, Ἐνάντια στὴ θρησκεία, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἑταιρία, Γ΄ ἔκδοση 2006-2007, σελ. 295-297.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου