Ἡ μετάνοια στήν Παλαιά Διαθήκη
Ἰλαρίωνος Φέλεα Ρουμάνου ἱερομάρτυρος (+1940)
Μέρος Β'
Στόν
37ον ψαλμό ἔχουμε τήν εἰκόνα καί τήν ἐξομολόγηση ἑνός ἀνθρώπου τοῦ
ὁποίου τό σῶμα ὑποφέρει ἀπό τίς συνέπειες τῶν ἁμαρτιῶν του «προσώζεσαν
καὶ ἐσάπησαν οἱ μώλωπές μου ἀπὸ προσώπου τῆς ἀφροσύνης μου· ἐταλαιπώρησα
καὶ κατεκάμφθην ἕως τέλους, ὅλην τὴν ἡμέραν σκυθρωπάζων ἐπορευόμην. Ὅτι
αἱ ψόαι μου ἐπλήσθησαν ἐμπαιγμάτων, καὶ οὐκ ἔστιν ἴασις ἐν τῇ σαρκί
μου» (στιχ. 6-8).
Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὅλος σάπιος. Δέν ἔχει οὔτε φίλους, οὔτε γνωστούς, οἱ ἐχθροί τόν κακολογοῦν καί καταφέρονται ἐναντίον του, ἔχει χάσει ὅλες τίς δυνάμεις του, ἀκόμα καί τό φῶς τῶν ὀφθαλμῶν του. Καί, σ᾿ αὐτή τήν ἀξιοθρήνητη κατάσταση τοῦ ἔμεινε μόνο μία ἐλπίδα καί ἀγαλλίαση, στήν ὁποία προστρέχει μέ ὅλη τήν καρδιά του.
Εἶναι ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος εἰσακούει τούς στεναγμούς καί τήν προσευχή του πού ἀνυψώνει μέ τήν φλόγα τῆς ψυχῆς του – «Κύριε· ὁ Θεός μου, μὴ ἀποστῇς ἀπ᾿ ἐμοῦ· πρόσχες εἰς τὴν βοήθειάν μου, Κύριε τῆς σωτηρίας μου» (στιχ. 22-23).
Τήν ὡραιότατη ἐξομολόγηση τῶν ἁμαρτιῶν τήν κάνει ὁ προφήτης Δαβίδ στό γνωστό 50ον ψαλμό. Μία ἄλλη κραυγή γιά βοήθεια τήν συναντοῦμε στόν 101ον ψαλμό.
Ἐδῶ βλέπουμέ τόν ἁμαρτωλό πού ὑποβάλλει τό σῶμα του σέ ὡρισμένες αὐστηρές ἀσκήσεις καθάρσης. Γιά τήν ἐξιλέωση τῶν ἁμαρτιῶν, τό σῶμα πρέπει νά ὑποφέρει θλίψεις καί πόνους «ὅτι ἐξέλιπον ὡσεὶ καπνὸς αἱ ἡμέραι μου, καὶ τὰ ὀστᾶ μου ὡσεὶ φρύγιον συνεφρύγησαν … ἀπὸ φωνῆς τοῦ στεναγμοῦ μου ἐκολλήθη τὸ ὀστοῦν μου τῇ σαρκί μου» (στιχ. 4 καί 6). Ἡ ἁμαρτωλή ζωή δέν ἔχει κανένα νόημα καί εἶναι καταστρεπτική. Ἀκόμη εἶναι περικυκλωμένη μέ θλίψεις, μέ ἐχθρούς κι ὁ θάνατος καιροφυλακτεῖ. Μόνο ὁ Κύριος, μέ τό ἔλεός του, μπορεῖ νά εὐλογεῖ τίς ψυχές.
Ὁ ἄνθρωπος ἀπομακρυσμένος ἀπό τόν Θεό, ζεῖ σέ μοναξιά καί ὕστερα ζητεῖ βοήθεια· «ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι, Κύριε· Κύριε, εἰσάκουσον τῆς φωνῆς μου» (Ψαλμός 129, 1-2). Ὅταν πλησιάσει τόν Θεό εἶναι πολύ εὐτυχής, ἐκφράζει τήν χαρά του μέ ἀλαλαγμούς καί ὠδές μέ ὅλες τίς φωνητικές καί ὀργανικές του δυνάμεις καί δυνατότητες.
Αὐτές εἶναι, πολύ σύντομα, οἱ κύριες ἰδέες οἱ ὁποῖες ὑπάρχουν στούς ψαλμούς τῆς μετανοίας. Παντοῦ οἱ Ψαλμοί ἀρχίζουν μακαρίζοντας τόν ἄνδρα πού ἀκολουθεῖ τον νόμο τοῦ Θεοῦ, συνεχίζουν μέ τήν εὐλογία τῶν πιστῶν, θυμίζουν τήν ἁγιότητα καί ὑμνολογοῦν τήν πρόνοια τοῦ Θεοῦ, δείχνουν τήν τιμωρία τῶν κακῶν καί καταλήγουν μέ μία κλήση πρός μετάνοια, ὥστε ὅλη ἡ πνοή κι ὅλα τά ὄντα νά κάνουν τό θέλημα τοῦ ἀγαθοῦ καί παντοδύναμου Θεοῦ «πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον» (Ψαλμός 150, 6)
Στούς προφῆτες Ἱερεμία καί Ἰεζεκιήλ ἡ διαβίωση σύμφωνα μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, σημαίνει μία καινούργια σκέψη καί ζωή, μία νέα καρδιά, ἡ ὁποία ὅμως θά εἶναι τό προνόμιο τῆς μεσσιανικῆς ἐποχῆς «δώσω αὐτοῖς καρδίαν ἑτέραν καὶ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν αὐτοῖς καὶ ἐκσπάσω τὴν καρδίαν τὴν λιθίνην ἐκ τῆς σαρκὸς αὐτῶν καὶ δώσω αὐτοῖς καρδίαν σαρκίνην» (Ἱεζ. 11, 19).
Τό ὡραιότατο κείμενο τῆς προφητείας τοῦ Ἰεζεκιήλ περί μετανοίας βρίσκεται στό 18ο κεφάλαιο. Κάθε ψυχή εἶναι στό χέρι τοῦ Θεοῦ. Ὅποιος ἀκολουθεῖ τήν δικαιοσύνη θά ζεῖ, ὅποιος πράττει τήν ἀνομία θά πεθάνει. Κάθε ἄνθρωπος ἀπαντᾶ προσωπικά ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ γιά τίς πράξεις του.
Τό θέλημα τοῦ Θεοῦ εἶναι κανένας νά μήν πεθάνει, ἀλλά ὅλοι νά ζήσουν (ἡ ψυχὴ ἡ ἁμαρτάνουσα ἀποθανεῖται·… δικαιοσύνη δικαίου ἐπ᾿ αὐτὸν ἔσται, καὶ ἀνομία ἀνόμου ἐπ᾿ αὐτὸν ἔσται. Καὶ ὁ ἄνομος ἐὰν ἀποστρέψῃ ἐκ πασῶν τῶν ἀνομιῶν αὐτοῦ, ὧν ἐποίησε, καὶ φυλάξηται πάσας τὰς ἐντολάς μου καὶ ποιήσῃ δικαίοσύνην καὶ ἔλεος, ζωῇ ζήσεται καὶ οὐ μὴ ἀποθάνῃ» (Ἰεζ. 18, 20-21).
Ὁ προφήτης Ὡσηέ ὄχι μόνο συμβουλεύει τόν λαό πρός μετάνοια, ἀλλά τοῦ δίνει χαρακτηριστικά κι ἕνα παράδειγμα προσευχῆς: «ἐπιστράφητε πρὸς Κύριον τὸν Θεὸν ὑμῶν· εἴπατε αὐτῷ, ὅπως μὴ λάβητε ἀδικίαν καὶ λάβητε ἀγαθά, καὶ ἀνταποδώσομεν καρπὸν χειλέων ἡμῶν» (Ὡσηέ 14, 3).
Ἐκτός ἀπό τό πλῆθος ἐσωτερικῶν προσκλήσεων γιά τήν μετάνοια, συναντοῦμε στήν Παλαιά Διαθήκη καί πολυάριθμες συμβολικές πράξεις, καθαρμούς καί θυσίες, οἱ ὁποῖες εἶχαν σκοπό ἀφ᾿ ἑνός νά ἐκφράζουν τήν στάση μετανοίας τοῦ ἀνθρώπου, ἀφ᾿ ἑτέρου νά μεσιτεύουν γιά τήν κάθαρση τῶν ἁμαρτιῶν του.
Ἔτσι συναντοῦμε συμβολικές πρακτικές μέ χαρακτῆρα μετανοίας, ὅπως τήν ἀπόσχιση τῶν ἐνδυμάτων, τήν ἔνδυση μέ σάκκο, τό πασπάλισμα μέ στάχτη ἐπάνω στό κεφάλι, τό ξεμάλλιασμα, τήν νηστεία, τήν προσευχή, τά δάκρυα τῆς μετανοίας κλπ–οἱ ὁποῖες ὑποδήλωναν μία πνευματική κατάσταση κατάθλιψης, ἀνάνηψης καί καθάρσης, ἡ ὁποία ἦταν χαρακτηριστική γιά τούς μετανοοῦντες.
Ἕνα σκοπό εἶχαν οἱ θυσίες νά βοηθήσουν γιά τήν συναίσθηση τῆς ἁμαρτίας, τήν ἀπαλλαγή ἀπό τήν ἄγνοια, ἀπό τίς διάφορες ἐνοχές. Ἰδιαίτερη σημασία εἶχε ἡ θυσία τήν «ἡμέρα τῆς συμφιλίωσης» μέ τόν Θεό, ὅταν θυσιάζονταν δύο ἐξιλαστήριοι τράγοι, ὥστε μέσῳ αὐτῶν ὁ ἐκλεκτός λαός νά καθαρίσει τίς ἁμαρτίες του.
Ὁ πρῶτος τράγος θυσιαζόταν ἐπάνω στό βῆμα καί μέ τό αἷμα του ραντιζόταν τότε, μία φορά τόν χρόνο, ἡ Κιβωτός τῆς Διαθήκης, ἐνῶ ὁ δεύτερος στελνόταν στήν ἔρημο γιά τήν ἐξιλέωση τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ. Ἔτσι γινόταν ἡ ἐξομολόγηση καί ὁ ἐξιλασμός τῶν ἁμαρτιῶν στήν Παλαιά Διαθήκη.
Μερικά παραδείγματα μετανοίας καί ἀμετανοησίας στήν Παλαιά Διαθήκη εἶναι τά ἑξῆς· τό πρῶτο εἶναι ἡ μετάνοια τοῦ Ἀδάμ. Ὕστερα ἔχουμε τό παράδειγμα τοῦ δικαίου Ἐνώχ, ὁ ὁποῖος «εὐηρέστησε Κυρίῳ καὶ μετετέθη, ὑπόδειγμα μετανοίας ταῖς γενεαῖς» (Σοφία Σειρ. 44, 16).
Ὁ Ἰώβ μετανοιώνει καί σκεπάζεται μέ χῶμα καί στάχτη. Στήν ἐποχή τῶν Κριτῶν οἱ Ἰσραηλίτες ζοῦν εἴτε βυθισμένοι στήν ἀπιστία εἴτε στήν μετάνοια. Στό τέλος αὐτῆς τῆς ἐποχῆς τά περισσότερα μέλη τοῦ ἐκλεκτοῦ λαοῦ ζοῦσαν σέ θρησκευτική, ἠθική καί ἐθνική κατάπτωση.
Ὁ Θεός ἔγειρε ἀπ᾿ αὐτούς τόν Σαμουήλ, ὁ ὁποῖος ἀναγέννησε πραγματικά τόν Ἰσραήλ. Αὐτός ἱδρύει στήν Ραμμᾶ τό σχολεῖο τῶν προφητῶν, κέντρο θρησκευτικοῦ, ἠθικοῦ καί ἐθνικοῦ συναγερμοῦ ἐν μέσῳ τοῦ λαοῦ. Ἕνεκα αὐτοῦ τοῦ σχολείου γρήγορα διωρθώθηκαν οἱ λανθασμένες ἐνέργειες τῆς ἰουδαϊκῆς νεολαίας, ἀναγέννησαν τήν ἠθική ζωή καί τήν ἑνότητα τῆς πίστεως τοῦ λαοῦ, ἀπαλλάχθηκαν ἀπό τόν ξενικό ζυγό καί ἐνισχύθηκαν τά σύνορα τῆς χώρας, ὅπου ρέει γάλα καί μέλι.
Ὅλα αὐτά εἶναι καρποί τοῦ σχολείου τοῦ Σαμουήλ, ὁ ὁποῖος ἔδωσε καί πάλι τήν πνευματική δύναμι στόν λαό του, τοῦ ἔδωσε τήν ρωμαλεότητα διά τῆς ὁποίας εἶχε μεγαλουργήσει στά δοξασμένα χρόνια τοῦ Δαβίδ καί τοῦ Σολομῶντος.
Ὁ σοφός Σολομών οἰκοδόμησε τόν Ναό τοῦ Κυρίου, ὥστε οἱ ἄνθρωποι νά ἐξιλεώνονται καί νά ἐξὁμολογοῦνται τίς ἁμαρτίες τους.
Ὁ Κύριος εἰσακούει τήν προσευχή του καί ὑπόσχεται στόν βασιλιᾶ, στά ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ, ὅτι ἄν μετανοήσει ὁ λαός εἰλικρινά, θά συγχωρεθεῖ «ἐὰν ἐντραπῇ ὁ λαός μου ἐφ᾿ οὓς ἐπικέκληται τὸ ὄνομά μου ἐπ᾿ αὐτούς … ἐγὼ εἰσακούσομαι ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καὶ ἵλεως ἔσομαι ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῶν καὶ ἰάσομαι τὴν γῆν αὐτῶν»
( Β΄Παραλειπομένων 7,14). Ὁ ἴδιος ὁ βασιλιᾶς γράφει καί τἀ ἀκόλουθα «ὁ ἐπικαλύπτων ἀσέβειαν ἑαυτοῦ οὐκ εὐοδωθήσεται, ὁ δὲ ἐξηγούμενος ἐλέγχους ἀγαπηθήσεται» (Παροιμίαι Σολομῶντος 28, 13)
Εἶναι περίφημη ἡ μετάνοια τῶν κατοίκων τῆς πόλεως Νινεϋῆ, διότι ὑποτάχθηκαν στήν συμβουλή καί στήν κραυγή τοῦ προφήτου Ἰωνᾶ «ἔτι τρεῖς ἡμέραι καὶ Νινεϋῆ καταστραφήσεται! (Ἰωνᾶ 3, 4). Αὐτά τά λόγια ἔπεσαν σάν κεραυνός στίς καρδιές τῶν κατοίκων τῆς πόλεως.
Τότε ὁλόκληρος ὁ λαός, μαζί μέ τόν αὐτοκράτορα-ἀκόμη τά μικρά καί τά μεγάλα ζῶα–ὑποβλήθηκαν στίς πιό αὐστηρές πράξεις μετανοίας· «οἱ ἄνθρωποι καὶ τὰ κτήνη καὶ οἱ βόες καὶ τὰ πρόβατα μὴ γευσάσθωσαν μηδὲ νεμέσθωσαν μηδὲ ὕδωρ πιέτωσαν. Καὶ περιεβάλλοντο σάκκους οἱ ἄνθρωποι καὶ τὰ κτήνη, καὶ ἀνεβόησαν πρὸς τὸν Θεὸν ἐκτενῶς (στιχ. 7-8). Ἔτσι μετανοεῖ ἡ ἄπιστη πόλη καί γλυτώνει τήν τιμωρία τοῦ ἀφανισμοῦ.
Ἀσφαλῶς στήν Παλαιά Διαθήκη ἡ μετάνοια δέν ἔχει τόν χαρακτῆρα ἑνός Μυστηρίου, ἐπειδή ἔλειπε τό κύριο καί οὐσιαστικό στοιχεῖο γιά τήν ἀποτελεσματικότητα μιᾶς ἱερῆς πράξεως, δηλαδή ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ. Δέν εἶναι ὅμως ἀλήθεια, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Ε. Amann, ὅτι δέν ὑπῆρχε ἐκείνη τήν ἐποχή οὔτε ἡ ἐσωτερική μετάνοια, οὔτε ἡ ἀρετή τῆς εἰλικρινοῦς ἀνάνηψης.
Ἄν ἦταν ὄντως ἔτσι, τότε ὅλη ἡ προφητική γραμματεία καί εἰδικά οἱ Ψαλμοί θά ἦταν ἄχρηστοι καί ἡ μετάνοια τοῦ Δαβίδ, τοῦ Μανασσῆ κτλ, τήν ὁποίαν ἐπαινοῦν τόσο πολύ οἱ Ἅγιοι Πατέρες, θά ἦταν ἁπλά ἕνα ψέμμα. Τό συναίσθημα καί ἡ ἀρετή τῆς μετανοίας ὑπῆρχαν, ἀλλά ἔλλειπε ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ. Ἡ μετάνοια στήν Παλαιά Διαθήκη καί στίς ἀρχαῖες θρησκεῖες ἦταν μία πρακτική τελετουργία καί ἕνα θρησκευτικό σύμβολο πού ἀνήγγειλε, ὅπως καί οἱ ἀκτῖνες τοῦ ἡλίου τά ξημερώματα, τήν ἐμφάνιση ὁλόκληρου τοῦ ἡλιακοῦ δίσκου.
Καί στήν περίπτωση τῆς μετανοίας ἐπιβεβαιώνονται τά περίφημα λόγια τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅτι ὁ νόμος τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἦταν «παιδαγωγὸς ἡμῶν εἰς Χριστόν (Γαλ. 3, 24).
Μέ τήν ἐμφάνιση τοῦ Χριστιανισμοῦ, τό ἀρχαῖο σύμβολο καί ἡ πρακτική τελετουργία ἀποκτοῦν μία μόνιμη καθιέρωση. Αὐτό πού μέχρι ἐδῶ εἶχε περισσότερο ἕνα ἐξωτερικό καί τυπικό χαρακτῆρα, τώρα γίνεται ἐσωτερικό καί ἱερό.
Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὅλος σάπιος. Δέν ἔχει οὔτε φίλους, οὔτε γνωστούς, οἱ ἐχθροί τόν κακολογοῦν καί καταφέρονται ἐναντίον του, ἔχει χάσει ὅλες τίς δυνάμεις του, ἀκόμα καί τό φῶς τῶν ὀφθαλμῶν του. Καί, σ᾿ αὐτή τήν ἀξιοθρήνητη κατάσταση τοῦ ἔμεινε μόνο μία ἐλπίδα καί ἀγαλλίαση, στήν ὁποία προστρέχει μέ ὅλη τήν καρδιά του.
Εἶναι ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος εἰσακούει τούς στεναγμούς καί τήν προσευχή του πού ἀνυψώνει μέ τήν φλόγα τῆς ψυχῆς του – «Κύριε· ὁ Θεός μου, μὴ ἀποστῇς ἀπ᾿ ἐμοῦ· πρόσχες εἰς τὴν βοήθειάν μου, Κύριε τῆς σωτηρίας μου» (στιχ. 22-23).
Τήν ὡραιότατη ἐξομολόγηση τῶν ἁμαρτιῶν τήν κάνει ὁ προφήτης Δαβίδ στό γνωστό 50ον ψαλμό. Μία ἄλλη κραυγή γιά βοήθεια τήν συναντοῦμε στόν 101ον ψαλμό.
Ἐδῶ βλέπουμέ τόν ἁμαρτωλό πού ὑποβάλλει τό σῶμα του σέ ὡρισμένες αὐστηρές ἀσκήσεις καθάρσης. Γιά τήν ἐξιλέωση τῶν ἁμαρτιῶν, τό σῶμα πρέπει νά ὑποφέρει θλίψεις καί πόνους «ὅτι ἐξέλιπον ὡσεὶ καπνὸς αἱ ἡμέραι μου, καὶ τὰ ὀστᾶ μου ὡσεὶ φρύγιον συνεφρύγησαν … ἀπὸ φωνῆς τοῦ στεναγμοῦ μου ἐκολλήθη τὸ ὀστοῦν μου τῇ σαρκί μου» (στιχ. 4 καί 6). Ἡ ἁμαρτωλή ζωή δέν ἔχει κανένα νόημα καί εἶναι καταστρεπτική. Ἀκόμη εἶναι περικυκλωμένη μέ θλίψεις, μέ ἐχθρούς κι ὁ θάνατος καιροφυλακτεῖ. Μόνο ὁ Κύριος, μέ τό ἔλεός του, μπορεῖ νά εὐλογεῖ τίς ψυχές.
Ὁ ἄνθρωπος ἀπομακρυσμένος ἀπό τόν Θεό, ζεῖ σέ μοναξιά καί ὕστερα ζητεῖ βοήθεια· «ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι, Κύριε· Κύριε, εἰσάκουσον τῆς φωνῆς μου» (Ψαλμός 129, 1-2). Ὅταν πλησιάσει τόν Θεό εἶναι πολύ εὐτυχής, ἐκφράζει τήν χαρά του μέ ἀλαλαγμούς καί ὠδές μέ ὅλες τίς φωνητικές καί ὀργανικές του δυνάμεις καί δυνατότητες.
Αὐτές εἶναι, πολύ σύντομα, οἱ κύριες ἰδέες οἱ ὁποῖες ὑπάρχουν στούς ψαλμούς τῆς μετανοίας. Παντοῦ οἱ Ψαλμοί ἀρχίζουν μακαρίζοντας τόν ἄνδρα πού ἀκολουθεῖ τον νόμο τοῦ Θεοῦ, συνεχίζουν μέ τήν εὐλογία τῶν πιστῶν, θυμίζουν τήν ἁγιότητα καί ὑμνολογοῦν τήν πρόνοια τοῦ Θεοῦ, δείχνουν τήν τιμωρία τῶν κακῶν καί καταλήγουν μέ μία κλήση πρός μετάνοια, ὥστε ὅλη ἡ πνοή κι ὅλα τά ὄντα νά κάνουν τό θέλημα τοῦ ἀγαθοῦ καί παντοδύναμου Θεοῦ «πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον» (Ψαλμός 150, 6)
Στούς προφῆτες Ἱερεμία καί Ἰεζεκιήλ ἡ διαβίωση σύμφωνα μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, σημαίνει μία καινούργια σκέψη καί ζωή, μία νέα καρδιά, ἡ ὁποία ὅμως θά εἶναι τό προνόμιο τῆς μεσσιανικῆς ἐποχῆς «δώσω αὐτοῖς καρδίαν ἑτέραν καὶ πνεῦμα καινὸν δώσω ἐν αὐτοῖς καὶ ἐκσπάσω τὴν καρδίαν τὴν λιθίνην ἐκ τῆς σαρκὸς αὐτῶν καὶ δώσω αὐτοῖς καρδίαν σαρκίνην» (Ἱεζ. 11, 19).
Τό ὡραιότατο κείμενο τῆς προφητείας τοῦ Ἰεζεκιήλ περί μετανοίας βρίσκεται στό 18ο κεφάλαιο. Κάθε ψυχή εἶναι στό χέρι τοῦ Θεοῦ. Ὅποιος ἀκολουθεῖ τήν δικαιοσύνη θά ζεῖ, ὅποιος πράττει τήν ἀνομία θά πεθάνει. Κάθε ἄνθρωπος ἀπαντᾶ προσωπικά ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ γιά τίς πράξεις του.
Τό θέλημα τοῦ Θεοῦ εἶναι κανένας νά μήν πεθάνει, ἀλλά ὅλοι νά ζήσουν (ἡ ψυχὴ ἡ ἁμαρτάνουσα ἀποθανεῖται·… δικαιοσύνη δικαίου ἐπ᾿ αὐτὸν ἔσται, καὶ ἀνομία ἀνόμου ἐπ᾿ αὐτὸν ἔσται. Καὶ ὁ ἄνομος ἐὰν ἀποστρέψῃ ἐκ πασῶν τῶν ἀνομιῶν αὐτοῦ, ὧν ἐποίησε, καὶ φυλάξηται πάσας τὰς ἐντολάς μου καὶ ποιήσῃ δικαίοσύνην καὶ ἔλεος, ζωῇ ζήσεται καὶ οὐ μὴ ἀποθάνῃ» (Ἰεζ. 18, 20-21).
Ὁ προφήτης Ὡσηέ ὄχι μόνο συμβουλεύει τόν λαό πρός μετάνοια, ἀλλά τοῦ δίνει χαρακτηριστικά κι ἕνα παράδειγμα προσευχῆς: «ἐπιστράφητε πρὸς Κύριον τὸν Θεὸν ὑμῶν· εἴπατε αὐτῷ, ὅπως μὴ λάβητε ἀδικίαν καὶ λάβητε ἀγαθά, καὶ ἀνταποδώσομεν καρπὸν χειλέων ἡμῶν» (Ὡσηέ 14, 3).
Ἐκτός ἀπό τό πλῆθος ἐσωτερικῶν προσκλήσεων γιά τήν μετάνοια, συναντοῦμε στήν Παλαιά Διαθήκη καί πολυάριθμες συμβολικές πράξεις, καθαρμούς καί θυσίες, οἱ ὁποῖες εἶχαν σκοπό ἀφ᾿ ἑνός νά ἐκφράζουν τήν στάση μετανοίας τοῦ ἀνθρώπου, ἀφ᾿ ἑτέρου νά μεσιτεύουν γιά τήν κάθαρση τῶν ἁμαρτιῶν του.
Ἔτσι συναντοῦμε συμβολικές πρακτικές μέ χαρακτῆρα μετανοίας, ὅπως τήν ἀπόσχιση τῶν ἐνδυμάτων, τήν ἔνδυση μέ σάκκο, τό πασπάλισμα μέ στάχτη ἐπάνω στό κεφάλι, τό ξεμάλλιασμα, τήν νηστεία, τήν προσευχή, τά δάκρυα τῆς μετανοίας κλπ–οἱ ὁποῖες ὑποδήλωναν μία πνευματική κατάσταση κατάθλιψης, ἀνάνηψης καί καθάρσης, ἡ ὁποία ἦταν χαρακτηριστική γιά τούς μετανοοῦντες.
Ἕνα σκοπό εἶχαν οἱ θυσίες νά βοηθήσουν γιά τήν συναίσθηση τῆς ἁμαρτίας, τήν ἀπαλλαγή ἀπό τήν ἄγνοια, ἀπό τίς διάφορες ἐνοχές. Ἰδιαίτερη σημασία εἶχε ἡ θυσία τήν «ἡμέρα τῆς συμφιλίωσης» μέ τόν Θεό, ὅταν θυσιάζονταν δύο ἐξιλαστήριοι τράγοι, ὥστε μέσῳ αὐτῶν ὁ ἐκλεκτός λαός νά καθαρίσει τίς ἁμαρτίες του.
Ὁ πρῶτος τράγος θυσιαζόταν ἐπάνω στό βῆμα καί μέ τό αἷμα του ραντιζόταν τότε, μία φορά τόν χρόνο, ἡ Κιβωτός τῆς Διαθήκης, ἐνῶ ὁ δεύτερος στελνόταν στήν ἔρημο γιά τήν ἐξιλέωση τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ. Ἔτσι γινόταν ἡ ἐξομολόγηση καί ὁ ἐξιλασμός τῶν ἁμαρτιῶν στήν Παλαιά Διαθήκη.
Μερικά παραδείγματα μετανοίας καί ἀμετανοησίας στήν Παλαιά Διαθήκη εἶναι τά ἑξῆς· τό πρῶτο εἶναι ἡ μετάνοια τοῦ Ἀδάμ. Ὕστερα ἔχουμε τό παράδειγμα τοῦ δικαίου Ἐνώχ, ὁ ὁποῖος «εὐηρέστησε Κυρίῳ καὶ μετετέθη, ὑπόδειγμα μετανοίας ταῖς γενεαῖς» (Σοφία Σειρ. 44, 16).
Ὁ Ἰώβ μετανοιώνει καί σκεπάζεται μέ χῶμα καί στάχτη. Στήν ἐποχή τῶν Κριτῶν οἱ Ἰσραηλίτες ζοῦν εἴτε βυθισμένοι στήν ἀπιστία εἴτε στήν μετάνοια. Στό τέλος αὐτῆς τῆς ἐποχῆς τά περισσότερα μέλη τοῦ ἐκλεκτοῦ λαοῦ ζοῦσαν σέ θρησκευτική, ἠθική καί ἐθνική κατάπτωση.
Ὁ Θεός ἔγειρε ἀπ᾿ αὐτούς τόν Σαμουήλ, ὁ ὁποῖος ἀναγέννησε πραγματικά τόν Ἰσραήλ. Αὐτός ἱδρύει στήν Ραμμᾶ τό σχολεῖο τῶν προφητῶν, κέντρο θρησκευτικοῦ, ἠθικοῦ καί ἐθνικοῦ συναγερμοῦ ἐν μέσῳ τοῦ λαοῦ. Ἕνεκα αὐτοῦ τοῦ σχολείου γρήγορα διωρθώθηκαν οἱ λανθασμένες ἐνέργειες τῆς ἰουδαϊκῆς νεολαίας, ἀναγέννησαν τήν ἠθική ζωή καί τήν ἑνότητα τῆς πίστεως τοῦ λαοῦ, ἀπαλλάχθηκαν ἀπό τόν ξενικό ζυγό καί ἐνισχύθηκαν τά σύνορα τῆς χώρας, ὅπου ρέει γάλα καί μέλι.
Ὅλα αὐτά εἶναι καρποί τοῦ σχολείου τοῦ Σαμουήλ, ὁ ὁποῖος ἔδωσε καί πάλι τήν πνευματική δύναμι στόν λαό του, τοῦ ἔδωσε τήν ρωμαλεότητα διά τῆς ὁποίας εἶχε μεγαλουργήσει στά δοξασμένα χρόνια τοῦ Δαβίδ καί τοῦ Σολομῶντος.
Ὁ σοφός Σολομών οἰκοδόμησε τόν Ναό τοῦ Κυρίου, ὥστε οἱ ἄνθρωποι νά ἐξιλεώνονται καί νά ἐξὁμολογοῦνται τίς ἁμαρτίες τους.
Ὁ Κύριος εἰσακούει τήν προσευχή του καί ὑπόσχεται στόν βασιλιᾶ, στά ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ, ὅτι ἄν μετανοήσει ὁ λαός εἰλικρινά, θά συγχωρεθεῖ «ἐὰν ἐντραπῇ ὁ λαός μου ἐφ᾿ οὓς ἐπικέκληται τὸ ὄνομά μου ἐπ᾿ αὐτούς … ἐγὼ εἰσακούσομαι ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καὶ ἵλεως ἔσομαι ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῶν καὶ ἰάσομαι τὴν γῆν αὐτῶν»
( Β΄Παραλειπομένων 7,14). Ὁ ἴδιος ὁ βασιλιᾶς γράφει καί τἀ ἀκόλουθα «ὁ ἐπικαλύπτων ἀσέβειαν ἑαυτοῦ οὐκ εὐοδωθήσεται, ὁ δὲ ἐξηγούμενος ἐλέγχους ἀγαπηθήσεται» (Παροιμίαι Σολομῶντος 28, 13)
Εἶναι περίφημη ἡ μετάνοια τῶν κατοίκων τῆς πόλεως Νινεϋῆ, διότι ὑποτάχθηκαν στήν συμβουλή καί στήν κραυγή τοῦ προφήτου Ἰωνᾶ «ἔτι τρεῖς ἡμέραι καὶ Νινεϋῆ καταστραφήσεται! (Ἰωνᾶ 3, 4). Αὐτά τά λόγια ἔπεσαν σάν κεραυνός στίς καρδιές τῶν κατοίκων τῆς πόλεως.
Τότε ὁλόκληρος ὁ λαός, μαζί μέ τόν αὐτοκράτορα-ἀκόμη τά μικρά καί τά μεγάλα ζῶα–ὑποβλήθηκαν στίς πιό αὐστηρές πράξεις μετανοίας· «οἱ ἄνθρωποι καὶ τὰ κτήνη καὶ οἱ βόες καὶ τὰ πρόβατα μὴ γευσάσθωσαν μηδὲ νεμέσθωσαν μηδὲ ὕδωρ πιέτωσαν. Καὶ περιεβάλλοντο σάκκους οἱ ἄνθρωποι καὶ τὰ κτήνη, καὶ ἀνεβόησαν πρὸς τὸν Θεὸν ἐκτενῶς (στιχ. 7-8). Ἔτσι μετανοεῖ ἡ ἄπιστη πόλη καί γλυτώνει τήν τιμωρία τοῦ ἀφανισμοῦ.
Ἀσφαλῶς στήν Παλαιά Διαθήκη ἡ μετάνοια δέν ἔχει τόν χαρακτῆρα ἑνός Μυστηρίου, ἐπειδή ἔλειπε τό κύριο καί οὐσιαστικό στοιχεῖο γιά τήν ἀποτελεσματικότητα μιᾶς ἱερῆς πράξεως, δηλαδή ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ. Δέν εἶναι ὅμως ἀλήθεια, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Ε. Amann, ὅτι δέν ὑπῆρχε ἐκείνη τήν ἐποχή οὔτε ἡ ἐσωτερική μετάνοια, οὔτε ἡ ἀρετή τῆς εἰλικρινοῦς ἀνάνηψης.
Ἄν ἦταν ὄντως ἔτσι, τότε ὅλη ἡ προφητική γραμματεία καί εἰδικά οἱ Ψαλμοί θά ἦταν ἄχρηστοι καί ἡ μετάνοια τοῦ Δαβίδ, τοῦ Μανασσῆ κτλ, τήν ὁποίαν ἐπαινοῦν τόσο πολύ οἱ Ἅγιοι Πατέρες, θά ἦταν ἁπλά ἕνα ψέμμα. Τό συναίσθημα καί ἡ ἀρετή τῆς μετανοίας ὑπῆρχαν, ἀλλά ἔλλειπε ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ. Ἡ μετάνοια στήν Παλαιά Διαθήκη καί στίς ἀρχαῖες θρησκεῖες ἦταν μία πρακτική τελετουργία καί ἕνα θρησκευτικό σύμβολο πού ἀνήγγειλε, ὅπως καί οἱ ἀκτῖνες τοῦ ἡλίου τά ξημερώματα, τήν ἐμφάνιση ὁλόκληρου τοῦ ἡλιακοῦ δίσκου.
Καί στήν περίπτωση τῆς μετανοίας ἐπιβεβαιώνονται τά περίφημα λόγια τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὅτι ὁ νόμος τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἦταν «παιδαγωγὸς ἡμῶν εἰς Χριστόν (Γαλ. 3, 24).
Μέ τήν ἐμφάνιση τοῦ Χριστιανισμοῦ, τό ἀρχαῖο σύμβολο καί ἡ πρακτική τελετουργία ἀποκτοῦν μία μόνιμη καθιέρωση. Αὐτό πού μέχρι ἐδῶ εἶχε περισσότερο ἕνα ἐξωτερικό καί τυπικό χαρακτῆρα, τώρα γίνεται ἐσωτερικό καί ἱερό.
Μεταφραστές : ἱερεύς π. Κυπριανός Στάϊκου, ρουμᾶνος καί μοναχός Δαμασκηνός Γρηγοριάτης
Τό κείμενο προέρχεται ἀπό τά ἀρχεῖα τοῦ πατρός Δαμασκηνοῦ Γρηγοριάτου, τόν ὁποῖον καί εὐχαριστοῦμε θερμά γιά τήν
παραχώρηση τῶν ἀρχείων, ὅπως ἐπίσης εὐχαριστοῦμε καί τόν γέροντα τῆς
Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου πατέρα Γεώργιο Καψάνη γιά τήν εὐλογία καί τήν
ἄδεια δημοσίευσης.
Ἐπιμέλεια κειμένου και πηγή στο Διαδίκτυο Ἀναβάσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου