Λειτουργιολογικὰ Ἄρθρα
Σύγχρονοι (Ἅγιοι) Γέροντες καὶ οἱ Μυστικὲς Εὐχές
Κατηγορία: Λειτουργιολογικά άρθρα
Παν. Δ. Παπαδημητρίου, αʹ ἔκδοσις 8/2/2022
Κατὰ τὴν ἀρχαῖαν καὶ ζῶσαν παράδοσιν, οἱ Μυστικὲς Εὐχὲς τῆς Θείας Λειτουργίας ἀναγινώσκονται μυστικῶς1 ὑπὸ τῶν ἱερέων, ὅπως παραδέχεται καὶ ἕνας ἐκ τῶν ὑποστηρικτῶν τῆς ἐκφώνου2 ἀναγνώσεως τῶν Εὐχῶν, ὁ μακαριστός Φουντούλης (μαθητὴς τοῦ ἐπίσης ὑποστηρικτοῦ καὶ πρωτοπόρου μακαριστοῦ Τρεμπέλα3), ὁ ὁποῖος ἀναφέρει γιὰ τὴν ἐπικρατοῦσα τάξη στὴν Ἐκκλησία: «Ἔχει ὅμως δημιουργηθεῖ ἀπὸ αἰώνων παράδοση ὡς πρὸς τὴ μυστικῶς ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν καὶ αὐτὴ σήμερα εἶναι ἡ γενικῶς κρατοῦσα σ’ ὅλη τὴν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία τάξη»4,5.
Εἰδικὰ στὸ Ἅγιον Ὄρος ἡ Μυστικὴ Παράδοσις τῶν Εὐχῶν εἶναι παγιωμένη (δὲν λέγονται εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ6), ἰδίως στὶς προηγούμενες γενεές, ὡς θὰ δοῦμε καὶ ἀπὸ τοὺς Ἁγιορείτες γέροντες ποὺ παραθέτουμε στὴν συνέχεια.
Στὸ παρὸν ἄρθρο θὰ δοῦμε πληροφορίες περὶ συγχρόνων, κυρίως Ἁγιορειτῶν, γερόντων (ὀρισμένων ἤδη Ἁγίων) καὶ τῶν Μυστικῶν Εὐχῶν7,8,9.
Ὅσιος Πορφύριος ὁ Καυσοκαλυβίτης καὶ Διορατικός (1906-1991)
Τὸ Ἱερὸν Ἠσυχαστήριον τοῦ Ἁγίου «Ἡ Μεταμόρφωσις τοῦ Σωτήρος», στὸ Μήλεσι, ἐξέδωσε μιὰ ἠχογράφηση10 Θείας Λειτουργίας μὲ τὸν Ἅγιο (27-5-1977) στὸν μικρὸ ναὸ Ἁγίου Νικολάου Καλισσίων, ποὺ βρέθηκε στὰ πράγματα τῆς κ. Μαρίας Λίβα.
Ὁ Ἅγιος Πορφύριος ἀκολουθεῖ φαίνεται τὸ Ἱερατικὸν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου τοῦ 1895, καὶ τὰ κατ’ αὐτὸ Ἱερατικὰ τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας, (π.χ. ἐκδόσεων 1962, 1981), τὰ ὁποία ὡς πρὸς τὶς Μυστικὲς Εὐχὲς ὀμοιάζουν μὲ τὴν διάταξιν τῆς Ἁγίας Σοφίας τοῦ 1386 (V.135)11.
Ὡς ἀπόντες (φυσικὰ) ἀπὸ τὴν Θεία Λειτουργία τοῦ 1977, καὶ οὔτε παρόντες εἰς τὸ Ἱερὸν, δυνάμεθα νὰ συμπεράνουμε τὰ τῶν Μυστικῶν Εὐχῶν ἀπὸ τὰ μεγάλα διαστήματα λειτουργικῆς σιωπῆς12 κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας, σὲ σημεῖα ὅπου τὸ Ἱερατικὸν ἀναφέρει μυστικὴ ἀνάγνωση Εὐχῆς. Στὴν διάρκεια τῆς λειτουργικῆς σιωπῆς ποὺ δίνεται παρακάτω, δὲν προσμετρᾶται ἡ διάρκεια τῆς ἀπόκρισης.
1. Εὐχὴ τῆς Προθέσεως (ἢ Προσκομιδῆς), [ΙΟΠ, σ. 71] (σιωπὴ διάρκειας 13 δευτ., track#5, ἀπὸ τό 0':44").
3. Μετὰ τό «Λάβετε φάγετε», [ΙΟΠ, σ. 74-75] (τὰ Ἀμήν εἶναι μακρὰ καὶ καλύπτουν τὰ μυστικῶς λεγόμενα, λίγη σιωπὴ ἀκούγεται μετὰ τὸ δεύτερο Ἀμήν, track#5, ἀπὸ τό 8':41").
4. Μετὰ τό «Ἐξαιρέτως», [ΙΟΠ, σ. 76] (σιωπὴ διαρκείας 7 δευτ. συνολικά, στὸ τέλος τοῦ track#5 καὶ στὴν ἀρχὴ τοῦ track#6 – μὲ τὴν ὑπόθεση ὅτι δὲν κόπηκε περαιτέρω σιωπή στὸ μοντάζ, λόγῳ σύντομης ἐκτελέσεως τοῦ Εἱρμοῦ).
5. Μετὰ τό «Ἐν πρώτοις μνήσθητι», [ΙΟΠ, σ. 77] (σιωπὴ διαρκείας 8 δευτ., track#6, ἀπὸ τό 0':26").
6. Εὐχή «Σοὶ παρακατατιθέμεθα», [ΙΟΠ, σ. 78] (σιωπὴ διαρκείας 17 δευτ., track#6, ἀπὸ τό 2':25").
7. Εὐχή «Εὐχαριστοῦμέν Σοι Βασιλεῦ», [ΙΟΠ, σ. 80] (σιωπὴ διαρκείας 12 δευτ., track#6, ἀπὸ τό 5':55").
8. Εὐχή «Πρόσχες, Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ», [ΙΟΠ, σ. 80] (σιωπὴ διαρκείας 11 δευτ., track#6, ἀπὸ τό 6':27").
Τὰ ὀκτὼ (8) αὐτὰ ἀποσπάσματα ποὺ δεικνύουν τὴν λειτουργικὴ σιωπὴ12 καὶ τὴν στιγμὴ τῆς Θείας Λειτουργίας ὅπου ἔλαβε μέρος ἡ ἀντίστοιχη ἀνάγνωσις τῶν Μυστικῶν Εὐχῶν, δίνονται εἰς τὴν σελίδα τοῦ Ἀναλογίου13.
Ὅσιος Ἰωσὴφ ὁ Ἠσυχαστῆς (1898-1959)
Παρότι ὁ Ὅσιος Ἰωσὴφ δὲν ἦταν ἱερωμένος, ἐν τούτοις ὑπάρχει ἡ ἑξῆς μαρτυρία στὸν βίον του14, συγγραφεῖσα παρὰ τοῦ ὑποτακτικοῦ του (μακαριστοῦ πλέον) γέροντος Ἐφραῖμ (1928-2019) προηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Φιλοθέου, τοῦ ἐν τῇ Ἀριζόνι:
«Σὲ κάποια θεία Λειτουργία, ὁ παπα-Ἐφραὶμ15 [ὁ Βολιώτης] ἔλεγε φωναχτὰ τὶς Εὐχὲς τῆς Λειτουργίας καὶ τοῦ εἶπε ὁ Γέροντας: Μὴ φωνάζῃς, παπᾶ, πές τις σιγανά, ὅπως ἀναφέρεται μέσα στὸ Ἱερατικό, ὅτι μυστικῶς λέγονται. Διότι ὁ Γέροντας, ὡς νηπτικὸς ὅπου ἦταν, ἤθελε τάξι καὶ ἡσυχία, γιὰ νὰ ἐργάζεται μέσα του καὶ τὴν Νοερὰ Προσευχή».
Συνεπῶς δυνάμεθα νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ὅλοι οἱ ὑποτακτικοὶ τοῦ Ὁσίου Ἰωσὴφ (ποὺ ἔμειναν κοντά του, καὶ κατόπιν ἐπάνδρωσαν ὡς ἠγούμενοι τὰ μοναστήρια τοῦ Ἁγίου Ὄρους), ἀκολουθοῦσαν τὴν παράδοση τῆς μυστικῆς ἀνάγνωσης τῶν Μυστικῶν Εὐχῶν τῆς Θείας Λειτουργίας.
Ὅσιος Ἐφραῖμ ὁ Κατουνακιώτης (1912-1998)
Ὁ Ὅσιος Ἐφραῖμ ὁ Κατουνακιώτης, ἦταν ὑποτακτικὸς τοῦ παπα-Νικηφόρου, καὶ λειτουργοῦσε στὸν Ὅσιο Ἰωσὴφ τὸν Ἠσυχαστῆ, ὁ ὁποῖος καὶ ἦταν οὐσιαστικὰ ὁ πνευματικός καθοδηγητής του16.
Οὐράνιες καταστάσεις ἔζησε ὁ ἱερομόναχος π. Ἐφραὶμ κοντὰ στὸν γέροντα Ἰωσήφ, εἰδικὰ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας. «Ἄλλη φορὰ εἶδε τὸν Τριαδικὸ Θεὸ στὰ Τίμια Δῶρα καὶ νὰ πὼς Τὸν περιγράφει: «Εἶδα ὅλη τὴν Θεότητα στὰ Τίμια Δῶρα. Τὴν εἶδα μὲ τὰ μάτια τῆς ψυχῆς. Αὐτὸ ὅμως δὲν μπορῶ νὰ τὸ περιγράψω. Τὸν Θεόν, βέβαια, δὲν μπορεῖ νὰ Τὸν ἰδῇ ὁ ἄνθρωπος καὶ νὰ ζήσῃ, ἀλλὰ κάπως, ὅπως ὁ Μωϋσῆς ποὺ λέγει «τὰ ὀπίσθια τοῦ Θεοῦ». Εὑρέθην τὴν στιγμὴν ἐκείνην εἰς κατάστασιν ἀῤῥήτου μακαριότητος, εἰρήνης, ἀγάπης, θείου ἔρωτος, δακρύων. Ζωντανὸς ὁ Θεὸς εἰς τὸ ἅγιον Δισκοπότηρον! Πῶς νὰ τολμήσῃς, λοιπόν, νὰ πλησιάσῃς, εἰς τὸ Ἅγιον Ποτήριον;»»17.
«Ἡ εὐλάβεια τοῦ παπα-Ἐφραὶμ ἐκδηλωνόταν ἰδιαιτέρως στὴν Θεία Λειτουργία. Τὸ πῶς νὰ ψάλλῃ τὶς αἰτήσεις καὶ τὰ λοιπὰ τῆς θείας Λειτουργίας, τὰ διδάχθηκε ἀπὸ τὸν Γέροντα Ἰωσὴφ, καὶ ἐκεῖνος ἀπὸ ἁρπαγὴ νοός»18.
Πληροφορίες γιὰ τὸν Ὁσιο Ἐφραὶμ τὸν Κατουνακιώτη καὶ τὴν μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν, πήραμε ἀπὸ τὴν ἐκπομπὴ «Ὀδοιπορικὸ στὴν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους»19, καθ’ ὑπόδειξιν τοῦ Ἱεροψάλτου κ. Γεωργίου Καραγιαννάκη:
Ὀμιλεῖ ὁ γέροντας Ἰωσὴφ τῆς Καλύβης τοῦ Ὁσίου Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου στὰ Κατουνάκια: «Ἦταν ἱερουργὸς ἀπόλυτα σύνους... Σταθερὸς στὶς κινήσεις του, ἱεροπρεπέστατος, δὲν ἔχανε χρόνο καθόλου, δὲν καθυστεροῦσε καθόλου, ἀλλὰ οὔτε καὶ βιαζόταν. Τὶς Εὐχὲς τὶς ἔλεγε μυστικά, καὶ ἀρκετὰ σύντομα. Ἀλλὰ δὲν ἀπεσπᾶτο ἡ διάνοιά του ἀπὸ τὰ λεγόμενα. Τὸ λέγω αὐτὸ γιατὶ ἦταν πολὺ ἔντονο».
Ὅσιος Ἰάκωβος ὁ ἐν Εὐβοία (1920-1991)
Ὡς λειτουργὸς ἀξιώθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ εἶχε θείες ἐμπειρίες. Ἔλεγε: «Νὰ ξέρατε τὴν ὥρα τοῦ Χερουβικοῦ, πῶς κατεβαίνουν οἱ Ἄγγελοι μέσα στὸ ἱερό! Πολλὲς φορὲς αἰσθάνομαι τὶς φτερούγες τους νὰ μὲ χτυποῦν». Κι ἄλλη φορὰ ἦταν τόσο τὸ πλήθος τῶν Ἀγγέλων ποὺ τοὺς εἶπε: «Μὲ συγχωρεῖτε Ἅγιοι Ἄγγελοι, στὴ Μεγάλη Εἴσοδο κάντε λίγο τόπο νὰ περάσω». Ἄλλη φορὰ εἶδε Ἀγγέλους ἐκεῖ ποὺ μνημόνευε στὴν Ἁγία Προσκομιδὴ νὰ παίρνουν τὶς μερίδες ὑπὲρ ὧν βγῆκαν οἱ μερίδες αὐτὲς ζώντων τε καὶ κεκοιμημένων καὶ νὰ πηγαίνουν τὶς μερίδες αὐτὲς καὶ νὰ τὶς ἐναποθέτουν ὡς προσευχὴ στὰ πόδια τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ [...]20, 21.
Ὁ Ὅσιος Ἰάκωβος, ἔδειχνε μεγάλη συγκατάβαση κι ἐπιείκεια στοὺς ἐξομολογουμένους. Ὅμως, δὲν μποροῦσε νὰ παραβλέψει καὶ βασικὲς ἀρχές. Ἔτσι, τό 1987, δὲν ἐπέτρεψε σὲ μία κοπέλα νὰ κοινωνήσει. Ἐκείνη ἐπισκέφτηκε κάποιον Ἐπίσκοπο, ποὺ τῆς εἶπε νὰ κοινωνήσει. Δύο φορὲς ὅμως ποὺ ἡ κοπέλα προσῆλθε στὴ θεία Κοινωνία, διαπίστωσε κάτι περίεργο: στὸ στόμα της, μὲ τὴ λαβίδα, δὲν ἔμπαινε τίποτα. Τρόμαξε, μετανόησε κι ἔσπευσε νὰ ἐξομολογηθεῖ πάλι στὸν π. Ἰάκωβο (22, σ. 118).
Σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου23 ὡς συλλειτουργός του, ὁ Ἅγιος πατὴρ ἡμῶν Ἰάκωβος ὁ ἐν Εὐβοίᾳ, ὁ μὲ «συγχωρεῖτε», ἀκολουθοῦσε τὴν μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, γιατὶ εἶχε ἔγνοια νὰ διαφυλάξει, ὄχι ἁπλὰ μιὰ λειτουργικὴ παράδοση αἰώνων, ἀλλὰ καὶ νὰ διαφυλάξει τὸν νοῦν καὶ τὴν καρδία του ἀπερίσπαστα, καθὼς καὶ νὰ μοιραστεῖ μὲ τοὺς πιστοὺς τὴν ἐμπειρία τῆς αἰωνίου Ζωῆς τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ.
Ὁ Ἅγιος Πορφύριος εἶχε πεῖ γιὰ τὸν γέροντα Ἰάκωβο: «αὐτὸς εἶχε μέγα προορατικὸ χάρισμα, τὸ ὁποῖο ἔκρυβε ἐπιμελῶς γιὰ νὰ μὴ δοξάζεται. Εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους Ἁγίους τοῦ αἰώνα μας» (22, σ. 119).
Γέροντας Ἐφραῖμ Φιλοθεΐτης, ὁ ἐν Ἀριζόνι (1928-2019)
Ὁ μακαριστὸς πλέον γέροντας Ἐφραῖμ, προηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Φιλοθέου, καὶ ἱεραπόστολος τῆς Ἀμερικῆς, ὁ ἐν Ἀριζόνι τῶν Η.Π.Α., ἦταν δώδεκα χρόνια ὑποτακτικὸς στὸν Ὅσιο Ἰωσὴφ τὸν Ἠσυχαστῆ μέχρι τὴν κοίμησίν του (1959).
Ὁ γέροντας Στέφανος Ἀναγνωστόπουλος, ὁ ὁποῖος ἦταν ὑποτακτικὸς τοῦ γέροντα Ἐφραῖμ ἀπὸ τό 1962 μέχρι τὴν κοίμησίν του (2019), καθὼς φυσικὰ καὶ συλλειτουργός του, γράφει γιὰ τὸν γέροντα24:
«Ἐνθυμοῦμαι κάποτε, μεταξὺ τοῦ 2008 καὶ τοῦ 2010, μοῦ εἶπε ὁ Γέροντάς μου Ἐφραῖμ, μετὰ ἀπὸ κάποια Κυριακάτικη Θεία Λειτουργία στὴν Ἀριζόνα, στὴν ὁποία ἤμουν συλλειτουργός: «Ὅταν ἄρχισε ὁ Χερουβικὸς ὕμνος, παπᾶ μου, καὶ ἐμοῦ κάμπτοντος ὅλο τὸ σῶμα... (ὁ Γέροντας στὴν εὐχὴ Οὐδεὶς ἄξιος, ἔσκυβε ἀπὸ εὐλάβεια, σεβασμὸ καὶ δέος τὸ κεφάλι του πιὸ κάτω ἀπὸ τὴν ἁγία Τράπεζα), μαζὶ μὲ τὴν εὐχὴ τοῦ Χερουβικοῦ ὕμνου ἔλεγα τὸ Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με (μᾶλλον τὸ Πανάγιον Πνεῦμα μέσα του ἐπανελάμβανε τὶς λέξεις αὐτές, ποὺ ἀποκαλοῦνται νοερὰ καρδιακὴ χαρισματικὴ προσευχή). Καὶ τότε μὲ κατέλαβε μία ἄπλετος καθαρότης καὶ ἄϋλος θεία Γνῶσις φωταγώγησε τὴν ψυχή μου, ὥστε ἀῤῥήτως νὰ κατανοῶ τὰ ἀπόῤῥητα μυστήρια τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἁγία Τράπεζα γίνεται ὁ τόπος τοῦ Θεοῦ, τὸ οὐράνιο θυσιαστήριο, ὅπου ἡ ἱερατικὴ καρδιὰ φλογίζεται, καλλωπίζεται ἀπὸ τὸ ἄναρχο θεῖο φῶς. Ταυτόχρονα, ἄῤῥητες μελῳδίες τῶν οὐρανίων Δυνάμεων ἀσιγήτως δοξολογοῦν τὴν φωτοφάνεια τοῦ Ἐσφαγμένου Ἀρνίου. [...]»»24, (σ. 4).
«Ὡς λειτουργός ἦταν πολὺ σοβαρός, ἀλλὰ πρᾶος καὶ κατανυκτικός(σ. 32)», «ἁπλός, εἰρηνικός, ἱλαρός, ταπεινὸς καὶ ὅλος φῶς!... Πολλάκις δὲν πατοῦσε στὴ γῆ, αἰωρεῖτο(σ. 49)». Κάποτε τοῦ εἶπε: «Ὁ καθαρὸς ἱερεύς, ὁ ἄνευ κωλυμάτων, ὅταν παίρνει καιρὸ γιὰ νὰ λειτουργήσει, ἡ καρδιά του πηδᾶ μέσα της ἀπὸ τὴν πολλὴ χαρά, διότι ἀφουγκράζεται μὲ ἀκατάληπτον τρόπο τὴν παρουσία τοῦ Χριστοῦ»(σ. 29), εἶναι [ὁ καθαρὸς ἱερεύς] «χειροτονημένος ἀοράτως ἄνωθεν ὑπὸ τῆς θείας Χάριτος γι’ αὐτὸ καὶ εὐαρεστεῖται πολὺ ὁ Θεὸς ἀπὸ τὴν Θεία Λειτουργία του. Ἔτσι, παπᾶ μου, τὸν γεμίζει ὁ Θεὸς ἀπὸ πλῆθος χαρισμάτων.»24, (σ. 32).
Ὁ γέροντάς μας Στέφανος εἶπε25: «ὁ γέροντας Ἐφραῖμ ἔλεγε μυστικῶς τὶς Εὐχές, μὲ κλειστὰ τὰ χεῖλη, καὶ σὲ συλλείτουργο, μόνο τὴν Εὐχὴ τοῦ Καθαγιασμοῦ ἀκούγαμε ἴσα-ἴσα, ψιθυριστά, οἱ συλλειτουργοί».
Παραθέτουμε καὶ μιὰ (δυστυχῶς) κακῆς ποιότητος26 ἡμετέρα ἠχογράφησιν τῆς Ἁγίας Ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν Ἱερὸ Ναὸ τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου στὸ μοναστήρι τοῦ γέροντα στὴν Ἀριζόνα. Ὁ ναὸς εἶναι μεγάλος, ἄνευ μικροφώνων, καὶ ἡ θέσις τῶν πιστῶν εἶναι στὸ μισὸ τοῦ Ναοῦ (στὸ ἄλλο μισὸ εἶναι ἡ θέσις τῶν μοναχῶν). Ἡ ἠχογράφηση ξεκινάει μὲ τὴν ἀπαγγελία τοῦ Πιστεύω ἀπὸ τὸν γέροντα. Κατόπιν παρατηροῦμε, ἀργὴ ψαλμῴδηση τοῦ Ἄξιον καὶ δίκαιον, καὶ δὲν ἀκούγεται ἡ μυστικὴ Εὐχή, τὸ ἴδιο καὶ πρὸ τοῦ Ἅγιος, Ἅγιος... . Τὰ δύο Ἀμήν ψάλλονται ἀργῶς, καὶ πάλιν δὲν ἀκούγονται οἱ μυστικὲς Εὐχές. Τὸ Σὲ ὑμνοῦμεν ἀκούγεται ξεκάθαρα, καὶ ἡ μυστικὴ εὐχὴ λέγεται «μυστικῶς». Δὲν ἀκούγονται καθόλου οἱ μυστικὲς Εὐχές.
Γέροντας Ἰσαάκ ὁ Λιβανέζος (1937-1998)
Ὁ ἁγιορείτης γέροντας Ἰσαάκ ὁ Λιβανέζος ἦταν μαθητής, καὶ ὁ πρώτος βιογράφος τοῦ Ὁσίου Παϊσίου τοῦ Ἁγιορείτου.
Τό 1979 ἔλαβε τὸ μέγα καὶ ἀγγελικὸ σχῆμα καὶ ἀπὸ Φίλιππος ὀνομάσθηκε Ἰσαάκ. Τὸ μοναχικὸ σχῆμα τοῦ τὸ ἔδωσε ὁ Ἅγιος Γέροντας Παΐσιος. Διετέλεσε Πνευματικὸς τῶν μαθητῶν τῆς Ἀθωνιάδος Σχολῆς καὶ πολλῶν ἀνθρώπων. Ἄφησε ἀγαθὸ παράδειγμα ἀγωνιστοῦ στὴν εὐλογημένη συνοδεία τοῦ Σταυρονικητιανοῦ Κελλιοῦ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου στὴν Κάτω Καψάλα.
Ἄνθρωπος εὐφυής, γλυκομίλητος, φιλόπονος, φιλότιμος, ψάλλοντας θαυμάσια μὲ τὴν ὡραία φωνή του. Ὑπῆρξε ἀγαθὸς παρηγορητὴς Ἑλλήνων καὶ Ἀράβων. Γιὰ τοὺς δεύτερους εἶχε ἀρχίσει μεταφράσεις πατερικῶν βιβλίων πρὸς πνευματικὴ τροφοδοσία τους. Εὐλαβής, σεμνὸς καὶ μὲ φόβο Θεοῦ. Ἀγάπησε τὴν προσευχή, τὴν ἄσκηση, τὴν ἱερωσύνη, τὸν μοναχισμό, τὴν ἀρετὴ καὶ τὴν ἐλεημοσύνη27.
Σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου23 ὡς συλλειτουργός του, ὁ γέροντας Ἰσαὰκ ἀκολουθοῦσε τὴν μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν.
Ἱερομόναχος π. Εὐμένιος Σαριδάκης (1931-1999)
Ὁ πατὴρ Εὐμένιος ἦτο εἰς τὸ ἔπακρον φιλακόλουθος, ὅσο ἐλάχιστοι μοναχοί ἢ ἱερεῖς. «Μοῦ ἀρέσουν τὰ ἱερὰ γράμματα», ἔλεγε, «μοῦ ἀρέσουν νὰ τὰ βλέπω, νὰ τὰ διαβάζω καὶ νὰ τὰ ἀκούω, μοῦ ἀρέσουν πολύ». Εἶχε ἕναν ἀπέραντο σεβασμὸ στὰ Λειτουργικὰ βιβλία. Ὅλα γιὰ τὸν Παπποῦλη ἦταν ἱερὰ καὶ ἅγια γράμματα, φωτιστικά.
Ἀτέρμονες Ἀκολουθίες εἶχε τὸ καθημερινό μας πρόγραμμα. Ὄχι μόνο δὲν παραλείπαμε τίποτε ἀπὸ τὴν εἰκοσιτετράωρη λατρευτικὴ τάξη τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀλλὰ προσθέταμε, καὶ ἄλλα [...] (28, σ.86).
Σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου23 ὡς συλλειτουργός του, ὁ ἐν κόσμῳ ἠσυχαστῆς πατὴρ Εὐμένιος, ἀκολουθοῦσε τὴν μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, γιατὶ εἶχε ἔγνοια νὰ διαφυλάξει, ὄχι ἁπλὰ μιὰ λειτουργικὴ παράδοση αἰώνων, ἀλλὰ καὶ νὰ διαφυλάξει τὸν νοῦν καὶ τὴν καρδία του ἀπερίσπαστα, καθὼς καὶ νὰ μοιραστεῖ μὲ τοὺς πιστοὺς τὴν ἐμπειρία τῆς αἰωνίου Ζωῆς τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ.
Παρόμοια, σύμφωνα μὲ μαρτυρία29 τοῦ Ἱερέως καὶ Ἰατροῦ π. Εὐαγγέλου Παπανικολάου, ὁ ὁποῖος διατελοῦσε ψάλτης τοῦ πατρὸς Εὐμενίου, δὲν ἄκουσε ποτὲ μυστικὴ Εὐχὴ ἀπὸ τὸν μακαριστὸ πατέρα Εὐμένιο.
Γέροντας (Ἀββᾶς) Ἀθανάσιος Σταυροβουνιώτης (1925-2021)
Τὸ ἄκρον ἀντικείμενον τοῦ νοός τοῦ γέροντος Ἀθανασίου, τὸ μελέτημα τῆς καρδίας του καὶ τὸ ἐντρύφημα τῆς γλώσσης του ἦταν ὁ Χριστός, ἡ Παναγία καὶ οἱ Ἅγιοι. Ἀπότοκο αὐτοῦ ἦταν ἡ μεγάλη του ἀγάπη γιὰ τοὺς βίους τῶν Ἁγίων καὶ τὶς Ἱερὲς Ἀκολουθίες. Ἀγαποῦσε πολὺ τοὺς βίους τῶν Ἁγίων. [...]. Τὶς ἱερὲς Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου ἀνελλιπῶς παρακολουθοῦσε στὸ Καθολικὸ τῆς Μονῆς. Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον παρέμενε ὄρθιος ἐπὶ τοῦ στασιδίου του καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς Ἀκολουθίας. Ἀκόμα καὶ στὶς πιὸ δύσκολες στιγμὲς τῆς ὑγείας του ἐπέμενε «ὡς ζηλωτὴς μανικώτατος» νὰ παρακολουθεῖ καὶ νὰ συμμετέχει στὶς Ἀκολουθίες καὶ στὴ Θεία Λειτουργία γενόμενος τύπος ὑπομονῆς, φιλοπονίας καὶ ἀκρίβειας γιὰ τοὺς ὑποτακτικούς του30.
Σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου23 ὡς συλλειτουργός του, ὁ γέροντας Ἀθανάσιος ἀκολουθοῦσε τὴν μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν.
Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης (1749-1809)
Γνωρίζομεν ὅτι ὁ Ἅγιος Νικόδημος δὲν εἶναι τόσον σύγχρονος ἡμῶν, ἀλλὰ εἶναι ζωντανὴ μαρτυρία τῆς Ὀρθοδοξίας, καὶ τῆς Ἱερᾶς ἡμῶν Παραδόσεως, ἐκ τῆς ὁποίας ἀντλήσανε οἱ προηγούμενοι Ἁγιορείτες γέροντες, καὶ ἰδίως ὁ Ὅσιος Ἰωσήφ.
Λέγει λοιπὸν εἰς τὸ Πηδάλιον (ἀλλὰ καὶ ἀλλοῦ στὰ συγγράμματά του): «Αἱ Μυστικαὶ Εὐχαὶ, εὐλογίαι τε καὶ ἐπικλήσεις, αἱ ἁγιαστικαὶ καὶ τελειωτικαὶ τῶν Μυστηρίων, ἐξ ἀγράφου παραδόσεως θέλει νὰ εἶναι καὶ ὁ Ἀρεοπαγίτης Διονύσιος [...]. Ὅθεν καὶ ἡ πράξις τῆς Ἐκκλησίας, ἀείποτε μυστικῶς, καὶ οὐχὶ ἐκφώνως, ὡς τὰ Κυριακὰ λόγια, ἀναγινώσκουσα τὰς Εὐχὰς ταύτας, τὴν σεσιωπημένην, καὶ ἄγραφον, μυστικὴν ταύτην παράδοσιν αἰνίττεται»31.
Ἔγραφον τῇ ηʹ τοῦ μηνὸς Φεβρουαρίου ͵βκβʹ,
Μνήμη τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στρατηλάτου
Παράρτημα
Τέλος, ἀπὸ τὶς πολύτιμες ἀπαντήσεις τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου23 θὰ παραθέσουμε τὴν παλαιὰν Λειτουργικὴν παράδοσιν στὴν Κύπρο:
«Ενθυμούμαι ότι στην παλαιά Κύπρο οι άγιες Τράπεζες είχαν κιβώριο, είτε ξύλινο, είτε λίθινο. Στην ανατολική πλευρά του κιβωρίου, κατά την παλαιά παράδοση, η τάξη ήθελε να τοποθετείται Σταυρός στο κέντρο (ασημένιος ή και επιχρυσωμένος ενίοτε, δηλαδή δοξαστικός), και εκατέρωθεν του τιμίου Σταυρού δύο εξαπτέρυγα. Τόσο ο Σταυρός, όσο και τα δύο εξαπτέρυγα και δύο λαμπάδες, κατά την τάξη της εν Κύπρω Θείας Λειτουργίας, εξέρχονται την ώρα του Χερουβικού και εικονίζουν την ουράνια Λειτουργία που τελείται στο ουράνιο θυσιαστήριο από τον Μέγαν Αρχιερέα Χριστόν συν πάσι τοις αγίοις Αυτού: Αγγέλους και αγίους και δικαίους ανθρώπους. Τα εξαπτέρυγα αυτά συνοδεύουν τον ιερέα κατά την Μεγάλη Είσοδο στο ιερό Βήμα του επίγειου θυσιαστηρίου και επανατοποθετούνται στην προγενεστέρα τους θέση κατά ανατολάς επί του κιβωρίου. Δεξιά και αριστερά του ιερού κιβωρίου εκρέμαντο βήλα, δηλαδή υφασμάτινες κουρτίνες. Και τούτο για να μην βλέπουν τα τελούμενα από τον λειτουργούντα ιερέα ή αρχιερέα όπου υπήρχε οι παριστάμενοι, ούτε αυτοί να βλέπουν τους άλλους και να περισπώνται. Και βεβαίως οι λαϊκοί απαγορεύεται να είναι πέριξ της αγίας Τραπέζης. Η Θεία Λειτουργία λοιπόν, σύμφωνα με αυτά, πρέπει να τελείται μυστικώς και ιεροκρυφίως. Υπενθυμίζω τις τυπικές διατάξεις της Προηγιασμένης Λειτουργίας, όπου το Σώμα του Κυρίου είναι συνεχώς σκεπασμένο με τον Αέρα επί της αγίας Τραπέζης.
Κατά την αρχαία λειτουργική τάξη της Κύπρου αποφεύγονταν τα πολλά ιερατικά συλλείτουργα. Κατ’ εξαίρεσιν και σπάνια τελούνταν, όταν λειτουργούσε αρχιερέας ή αντιπρόσωπός του πρωτόπαπας. Τα οφφίκια είχαν λειτουργική πρακτική, είχαν νόημα. Και τούτο, γιατί εγνώριζαν οι παλαιοί παπάδες ότι ένας στην ουσία λειτουργεί και ένας προσφέρει την αναίμακτο ιερουργία και είναι αυτός που εικονίζει (ο λειτουργός δηλαδή) τον Μέγαν Αρχιερέα Χριστόν, καθότι, κατά την ευχή του Χερουβικού, Αυτός είναι «ο προσφέρων και προσφερόμενος…».
Θα μπορούσαμε να πούμε και να γράψουμε πολλά, αγαπητέ μου Παναγιώτη. Τούτο μόνο ενθυμούμαι τώρα, ώς κατακλείδα, από τον Άγιο Πορφύριο. «Βρε, οι μεγάλοι έρωτες που διαρκούν είναι οι μυστικοί…».»23.
* * *
Σχετικὰ ἄρθρα (διαθέσιμα εἰς τό https://analogion.gr/typikon/liturgy-articles ):
«Πῶς ἐτέλεσε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν «θείαν Εὐχαριστίαν» εἰς τὸν Μυστικὸν Δείπνον, μυστικῶς ἢ εἰς ἐπήκοον;», Παν. Δ. Παπαδημητρίου 2/12/2020.
«Τὰ τρία Ἀμήν (Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν) εἰς τὴν μυστικὴν στιγμὴν τῆς εὐλογήσεως τοῦ Ἁγίου Ἄρτου καὶ τοῦ Ἁγίου Ποτηρίου», Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 8/11/2020 (27/10/20).
«Διάταξις τῆς Θείας Λειτουργίας 1334, Ἁγίου Φιλοθέου», V.480 [ΔΘΛ], Π. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 23/11/2020).
«Διάταξις τῆς Πατριαρχικῆς Λειτουργίας 1386 (Ἁγία Σοφία), παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου τῆς Ἁγίας Σοφίας, διακ. Δημητρίου Γεμιστοῦ», V.135 [ΔΘΛ], Π. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 22/11/2020).
Υποσημειώσεις:
1 Μυστικὴ ἀνάγνωση = ἀνάγνωση ὄχι εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ (νὰ μὴν τὴν ἀκούει ὁ λαός, ἀφοὺ δὲν ἔχει ἱερωσύνη), σιωπηλῶς ἢ χαμηλοφώνως καὶ μακρὰν τοῦ μικροφώνου, καὶ προπαντὸς μὴ ἐπικαλύπτων ἀκουστικῶς τὸν ἱεροψάλτην, διότι ὁ ἄνθρωπος ἐκ φύσεως εἶναι δύσκολο νὰ προσέξει δύο ἀνθρώπους ὀμιλοῦντας ταυτοχρόνως. Ἄλλο ἂν - ψάλλοντος τοῦ ἱεροψάλτου - ἀκούγονται «ἀσθενῶς» οἱ Εὐχὲς χωρὶς ὅμως «ἐπιτηδειότητα» (π.χ. ἀκουσίως λόγῳ τῶν μικροφώνων τοῦ Ἱεροῦ – ποὺ καλὸ θὰ εἶναι νὰ ἀνοίγουν μόνο στὶς Ἐκφωνήσεις, ἢ λόγῳ μικροῦ ναοῦ, ἢ λόγῳ ὅτι μερικοὶ ἱερεῖς πρέπει νὰ ἐξωτερικεύσουν τὴν φωνή τους γιὰ νὰ ἐννοήσουν τι).
«ἐπιτηδειότητα» = νὰ περιμένω νὰ τελειώσει ὁ ψάλτης γιὰ νὰ πῶ τὶς Εὐχές (τὸ ὁποῖον εἶναι νεωτερισμός) εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ, ἢ νὰ δασκαλέψω τὸν ἱεροψάλτη νὰ πράξει οὕτως ἢ ἄλλως γιὰ νὰ ἀκούγονται οἱ Εὐχὲς στὸν λαόν· τέτοια παράδοση, τέτοιες πρακτικὲς δὲν παρελάβαμε ἀπὸ τοὺς Πατέρες μας.
2 Ἐν τούτοις, ὁ Ἰω. Φουντούλης ξεχώριζε «Εὐχὲς ποὺ διαβάζονται ἐξ ὀλοκλήρου μυστικῶς (εὐχή Καιροῦ, Χερουβικοῦ Ὕμνου, Εἰσόδου, Εἰρηνικῶν Βαπτίσματος κ.λπ.)», Ἀπαντήσεις... (2003), Τόμος Δʹ, #410, σ. 27.
3 Ὁ Τρεμπέλας, δυστυχῶς, ἔθεσεν οὐσιαστικῶς τὴν βάσιν9 διὰ τὴν καινοτόμον εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ ἀνάγνωσιν τῶν Μυστικῶν Εὐχῶν (καὶ συμπαρέσυρε τὴν χριστιανικὴν ὀργάνωσίν του, καὶ λοιπὸν κόσμον καὶ ἱερωμένους), μὲ τὶς ἀντίστοιχες ἐργασίες του τοῦ 1949, 1955 (βλ. ὑποσ. 9, σ. 20-24), συγχρόνως μὲ τὴν λειτουργικὴ κίνηση τῶν Καθολικῶν πρὸ τῆς Βʹ Βατικάνειας Συνόδου, καὶ γιὰ αὐτὸ τὸ 1956 (δὲν εἶναι τυχαῖο ἕναν χρόνο μετὰ τὴν δεύτερη ἐργασία τοῦ Τρεμπέλα) ἐξέδωσε ἡ Ἱεραρχία τὴν αὐστηρὰν Συνοδικὴν Εγκύκλιον ὑπὲρ τῶν μυστικῶς ἀναγινωσκομένων εὐχῶν, βλ. ὑποσ. 5.
4 Ἰω. Μ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικὰς ἀπορίας, Τόμος Εʹ, Ἀπ. Διακονία 2003, #553, σ. 201.
5 Πρὸς τούτοις δέ, στὶς 9 Ἰουνίου 1956 (ἀρ. πρωτ. 1353) ἡ Ἱεραρχία ἀπέστειλε Συνοδικὴν Ἐγκύκλιον πρὸς τοὺς Σεβασμιωτάτους Ἱεράρχας ἵνα «αὐστηρῶς διατάξητε τοῖς παρ’ Ὑμῖν κληρικοῖς ἵνα ποιῶνται τὴν ἀνάγνωσιν τῶν ὡς εἴρηται Εὐχῶν «μυστικῶς» καὶ οὐχὶ εἰς ἐπήκοον τοῦ ἐκκλησιάσματος».
6 Πλὴν ὀρισμένων συγχρόνων ἐξαιρέσεων.
7 Πῶς ἐτέλεσε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν «θείαν Εὐχαριστίαν» εἰς τὸν Μυστικὸν Δείπνον, μυστικῶς ἢ εἰς ἐπήκοον;, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 2/12/2020, http://analogion.gr/typikon/liturgy-articles.
8 βλ. Βαρβερινό κώδικα 8ου αἰώνος Gr. 336, τὴν Διάταξη τοῦ Ἁγίου Φιλοθέου (V.480), καὶ τῆς Ἁγίας Σοφίας (V.135), http://analogion.gr/typikon/liturgy-articles.
9 Ἡ Μυστικὴ Ἀνάγνωσις τῶν Εὐχῶν τῆς Θείας Λειτουργίας, Ἀρχιμ. Νικοδήμου Μπαρούση, ἐκδ. Τῆνος, 2011.
10 Διαθέσιμο στό: https://www.porphyrios.net/
11 Διάταξις τῆς Πατριαρχικῆς Λειτουργίας 1386 (Ἁγία Σοφία), παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου τῆς Ἁγίας Σοφίας, διακ. Δημητρίου Γεμιστοῦ, V.135, Παν. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, βʹ 30/12/2020, αʹ 22/11, 21/11/ 2020), http://analogion.gr/typikon/liturgy-articles.
12 Λειτουργικὴ σιωπή = σιωπὴ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Θ. Λειτουργίας, ὥστε νὰ προλάβει νὰ ἀναγνώσει μυστικῶς ὁ ἱερεὺς τὴν μυστικὴν Εὐχήν στὴν θέσιν της. Ἡ σιωπὴ αὐτὴ εἶναι περισσότερο φανερὴ στὶς ἀκολουθίες τῶν Ἁγιορειτῶν πατέρων. Στὸν κόσμο τὴν σήμερον, συνήθως ἐπικρατεῖ ἀμηχανία ἐὰν ἐπικρατήσει γιὰ λίγο λειτουργικὴ σιωπὴ στὴν ἐκκλησία. Διακόνου παρόντος, δὲν ἀκούγεται συνήθως σιωπή, διότι οἱ αἰτήσεις ὑπὸ τοῦ διακόνου καλύπτουν (ἐπὶ τὸ πλεῖστον) τὴν μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν εὐχῶν ὑπὸ τοῦ ἱερέως. Ἐπίσης, ἀπόντος διακόνου, πέραν τῆς Παραδόσεως τῆς λειτουργικῆς σιωπῆς, εἶναι τῆς Παραδόσεως (στὸν κόσμο περισσότερο, ἀλλὰ καὶ σὲ ἱερὲς Μονές) νὰ λέγονται οἱ Εὐχὲς (πάντοτε μυστικῶς) μετὰ τὴν ἐκφώνησιν, τὴν ὥρα ποὺ ὁ Χορὸς ψάλλει τὰ σχετικά, [Ἱερατικόν Ἀ.Δ. 2000, σ. 106].
13 http://analogion.gr/articles/ecclesia/gerontes-euxes/ag-porfyrios-1.mp3 (γιὰ τὰ ὑπόλοιπα 2-8, ἀντικατέστησε τό 1 στὸν σύνδεσμο, μὲ τὸ 2, 3, ..., 8), 7/1/2021.
14 Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσὴφ ὁ Ἠσυχαστῆς καὶ Σπηλαιώτης (1897-1959), Γέροντος Ἐφραῖμ Φιλοθεΐτου, ἔκδ. Ἱ.Μ. Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀριζόνας, USA, ἔκδοσις θʹ 2019, σ. 160.
15 Ὑποτακτικὸς τοῦ γέροντος Ἰωσὴφ ποὺ παρήκουσε καὶ βγῆκε στὸν κόσμο, στὸν Βόλο, καὶ ἠγήθηκε τοῦ παλαιοημερολογιτικοῦ κινήματος ἐκεῖ. Εἶχε γυρίσει γιὰ λίγο στὸν γέροντα, στὸ Ἅγιον Ὄρος πρόσκαιρα (ὅταν καὶ συνέβη τὸ ἐν λόγῳ περιστατικό), καὶ ξανὰ ἔφυγε. Κατόπιν πῆγε Μόντρεαλ, Ντητρόϊτ καὶ στὸ Τέξας. Κοιμήθηκε τό 1984 μὲ βαθειὰ ταπείνωση καὶ μετάνοια.
16 Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσὴφ ὁ Ἠσυχαστῆς, ...., σσ. 165-182.
17 Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσὴφ ὁ Ἠσυχαστῆς, ...., σσ. 177-178.
18 Ὁ Γέροντάς μου Ἰωσὴφ ὁ Ἠσυχαστῆς, ...., σ. 176.
19 Ὀδοιπορικὸ στὴν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους – 6ο μέρος (Καλύβη Ὁσίου Ἐφραίμ – Κατουνάκια), TV4E, 56:50 κ.ἑ., https://youtu.be/CZ7zDeLySxw (ἀντιγραφή 7/1/2021).
20 Ἀρχιμ. Γαβριήλ, Καθηγουμένου Ἱ.Μ. Ὁσίου Δαυίδ, Ἰστοσελίδα Πεμπτουσία, https://www.pemptousia.gr/2018/01/agios-iakovos-tsalikis-thies-empiries-ke-simia-agiotitos/ (ἀντιγράφηκε 8/2/2022).
21 Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος, Ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος καὶ ἡ σχέση του μὲ τὴν Παναγία καὶ τοὺς Ἁγίους (3 ὀμιλίες, https://youtu.be/h8NQwyJQZG0 ),
22 Στυλιανός Γ. Παπαδόπουλος, Ὁ μακαριστὸς Ἰάκωβος Τσαλίκης, ἔκδ. 7η, 2002, ἐκδ. Ἀκρίτας.
23 Προσωπικὴ συζήτηση, καί· «Ἀπαντήσεις Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου στὸ ἐρώτημα: Σύγχρονοι Ἅγιοι καὶ μυστικὴ ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν στὴ Θεία Λειτουργία», 8/2/2022, https://immorfou.org.cy/απαντήσεις-μητροπολίτου-μόρφου-κ-νεο/ (8/2/2022).
24 Πρωτοπρεσβυτέρου Στεφάνου Κ. Ἀναγνωστοπούλου, Ὁ Γέροντάς μου Ἐφραῖμ, βʹ ἔκδ., Πειραιᾶς 2021.
25 Προσωπικὴ συζήτηση.
26 Ἔγινε τὴν Κυριακὴ τοῦ Τυφλοῦ 16/5/2004, ἀλλὰ εἴχαμε τὸ μηχάνημα ἐπάνω στὰ στασίδια, καὶ ἠχογραφοῦσε καὶ τὸν παραμικρὸ τριγμό, ἐνὼ ἡ ψαλμωδία ἀκούγεται ἐξασθενημένη λόγῳ ἀπόστασης, καὶ ἀπουσίας μικροφωνικῆς ἐγκατάστασης στὸν ἱερὸ Ναό·
https://analogion.gr/articles/ecclesia/gerontes-euxes/g-efraim-az-040516-kur-tuflou-agia-anafora.mp3 .
27 Ἰστοσελίδα Πεμπτουσία, https://www.pemptousia.gr/2016/09/ieromonachos-isaak-stavronikitianos-1937-3-iouliou-1998/ (ἀντιγράφηκε 8/2/2022)
28 Σίμωνος Μοναχοῦ, π. Εὐμένιος - ὁ Ποιμὴν ὁ καλὸς καὶ Θαυματουργός, ἔκδ. ΣΤʹ, Ἱερὰ Καλύβη Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου - Ἱ. Σκήτη Κουτλουμουσίου, 2018.
29 Προσωπικὴ συζήτηση.
30 Μητροπολίτης Κιτίου κ. Νεκτάριος, Ἰστοσελίδα Πεμπτουσία, https://www.pemptousia.gr/2021/01/gia-ton-archim-athanasio-stavrovounioti-aftos-den-ine-gerontas-aftos-ine-avvas/ (ἀντιγράφηκε 8/2/2022).
31 Πηδάλιον (1841), βλ. ϟα' Κανόνα τοῦ Μ. Βασιλείου, σ. 387, ὑποσ. 1.
https://apantaortodoxias.blogspot.com/2022/02/blog-post_631.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου