Ἡ εὐλογία τῶν καρπῶν κατά τήν ἑορτή τῆς Μεταμορφώσεως

 Οι φωτογραφίες είναι από των αγιασμό των καρπών της γης στην ρωσική εκκλησία(6/19 Αυγούστου)

 

Του Παναγιώτη Ι.Σκαλτσή,επικούρου Καθηγητού Α.Π.Θ.

Στην αρχαία Εκκλησία, κατα τη διάρκεια της προσφοράς από τους πιστούς του άρτου και του οίνου για την τέλεση του µυστηρίου της θείας Ευχαριστίας, προσφέρονταν και ευλογούνταν και άλλα προϊόντα, όπως σίτος, έλαιον, µέλι, σταφύλια και άλλα οπωρικά, καθώς επίσης γάλα, τυρος, καρποί, άνθη, ακόµη και ζώα.

Η πρώτη όµως εκκλησιαστικη αντίδραση στην παλαιά αύτη συνήθεια ήλθε από τον γ' άποστολικό κανόνα, ο οποίος,προκειµένου να διαφυλάξει τη βιβλική - αποστολική παράδοση της προσφοράς κατά τη θεία Ευχαριστία µόνον άρτου και οίνου, απηγόρευσε τόσο την εκ του Πάλαιοδιαθηκικού Νόµου προερχόµενη συνήθεια της θυσίας ζώων στο ιερό, όσο και κατά τη θεία Λειτουργία προσφορά µη ευχαριστιακών καρπών και προϊόντων.

Ο έν λόγω κανόνας µε τα ευχαριστιακά δώρα επιτρέπει µόνο την προσφορά νέων χίδρων (νέα στάχυα σίτου) και σταφυλιών, µε την επεξήγηση οτι η προσφορά αυτή γίνεται «τω καιρώ τω δεόvτι», την εποχή δηλαδη της ωρίµανσης των καρπών και των φρούτων «ουχ ως θυσίαv ταύτα προσφέρεσθαι, αλλ' ως απαρχάς των ωρίµωv καρπώv». Η κατ' έτος αυτή προσφορά του σίτου και των σταφυλιών, ως απαρχων ευλογία, είχε και το χαρακτήρα της ευχαριστίας προς τον Θεον «τω οικοvοµούvτι τα πρός ζωάρκειαv καί θεραπείαv ηµώv».

Στο διαχωρισµο των εξωευχαριστιακών αγαθών από τήν προσφορά  και προσκοµιδή της θείας Λειτουργίας επέµεινε και η εν Καρθαγένη Σύνοδος (419), η οποία δια του 37/44 κανόνα της αποφάσισε να µην αναµειγνύονται µε τον άρτο και τον οίνο οι απαρχές, είτε µέλι, είτε γάλα, άλλα όλα αυτά να ευλογούνται ξεχωριστά, «ως εκ του αγιάσµατος του Κυριακού σώµατος και αίµατος διίστασθαι». Επέτρεπε µόνο τη συµπροσφορά «σταφυλών και σίτου», µε την έννοια πάντοτε των απαρχών και όχι της θυσίας, όπως ακριβώς ήθελε και ο προηγούµενος αποστολικός κανόνας 

Σε ορισµένες εκκλησίες, όµως, οι ιερείς συνέχισαν, µέχρι το τέλος του Ζ' τουλάχιστον αιώνα, να αναµειγνύουν χυµό σταφυλιών µε τη θεία Ευχαριστία, και «κατά το κρατήσαν έθος ... άµα τω λαώ διανέµειν αµφότερα». Του θέµατος αυτού επελήφθη εκ νέου η εν Τρούλλω ΣΤ' Οίκουµενικη Σύνοδος (Πενθέκτη, 691), η οποία δια του 280ου κανόνα της ορισε η σταφύλη να λογίζεται ως απαρχή και «ειδικώς τους ιερείς ευλογούντας, τοις αιτούσι ταύτης µεταδιδόναι»· να ευλογείται δηλαδη ξεχωριστα και να δίδεται στους πιστούς, προφανώς µετά τη θεία Λειτουργία, «προς την του δοτήρος των καρπών ευχαριστίαν».

Ευχές απαρχών έχουν διασωθεί στη λειτουργική µας παράδοση από τον τρίτο αιώνα, όπως και στα λειτουργικά χειρόγραφα συναντούµε «Ευχή επί προσφερόντων απαρχάς», η «Ευχή επί προσφερόντων καρπούς νέους», όπως π.χ. σταφύλια, σύκα, ρόδα, µήλα, ροδάκινα, πέρσικα κ.α. Πρόκειται για σύντοµα κείµενα γεµάτα ευχαριστία στο Θεό, ο οποίος έδωσε «καρπούς παντοδαπούς είς ευφροσύνην και τροφην τοις ανθρώποις». Ο ανθρωπος µε τη σειρά του αντιπροσφέρει «απαρχήν καρπών», πιστεύοντας οτι η προσφορά του αυτή γίνεται ευαρέστως δεκτή από το Θεό. Διατηρείται έτσι, µέσω των πρωτογεννηµάτων, ζωντανη η άνάµνηση και κοινωνία των δωρεών του Θεού, άλλα και βέβαια η πρόγευση και ελπίδα των αιωνίων θησαυρών και απολαύσεων.

Με την αρχαία αυτή παράδοση, και ιδιαιτέρως µε την πράξη της ευλόγησης τρύγου, σχετίζονται και δύο χαρακτηριστικες τελετές του βυζαντινού Ευχολογίου και της αυτοκρατορικής εθιµοτυπίας της Κωνσταντινουπόλεως.

Η πρώτη τελετή µαρτυρείται στον παλαιότερο λειτουργικό κώδικα, το Βερβερινο Ευχολόγιο 336 (8-9 αί.), µε τον τίτλο «Ευχή γινοµένη υπό του Πατριάρχου, ότε προς συνήθη επιτελεί την τρύγην ο βασιλεύς». 

Από µεταγενέστερους κώδικες πληροφορούµαστε οτι η τελετή αυτή, η οποία είχε δύο ευχές για τους βασιλείς, γινόταν στο Ναό των Βλαχερνών κατά την εορτή της Κοιµήσεως της Θεοτόκου, την 15η Αυγούστου.

Η σπουδαιότητα αυτού του γεγονότος αποδεικνύεται και από την παρουσία του αυτοκράτορα, ο οποίος προφανώς , όπως συνηθιζόταν έκαµε την άρχη του τρύγου και προσέφερε στον Πατριάρχη από το νέο καρπό της αµπέλου. Μνεία του γεγονότος κάνει και ο Βαλσαµώνας, ο οποίος το συνδέει σαφώς µε την ετήσια προσφορά των απαρχών και κυρίως των σταφυλιών µετά τη θεία Λειτουργία.

Η δεύτερη τελετή του τρύγου µαρτυρείται και περιγράφεται από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ' τον Πορφυρογέννητο (945-959) στο έργο του «Έκθεσις της Βασιλείου Τάξεως και στο κεφάλαιο «'Όσα δει παραφυλάττειν εν τη ηµέρα του τρυγητου εν προκένσω της Ιερείας». 'Έξω από τα ανάκτορα, λοιπόν, της Ιέρειας , περιοχής που βρισκόταν στην ασιατική ακτή του Βοσπόρου, και ενώπιον των αρχόντων, των άξιωµατούχων και του βασιλέως, ο Πατριάρχης, την ηµέρα του τρύγου, φορώντας το φελώνιο και το ωµοφόριο, ευλογούσε τα σταφύλια µε ειδική ευχή «κατά την της Εκκλησίας ακολουθίαν».

Η τελετή αυτή, η οποία πλαισιωνόταν από αυτοσχέδιους ύµνους, ανταλλαγή σταφυλιών µεταξύ Πατριάρχου και αυτοκράτορος και γεύµα, τόνιζε την αρµονική συνύπαρξη κοσµικής και εκκλησιαστικής εξουσίας και είχε το χαρακτήρα της αντίδρασης απέναντι σε παγανιστικά διονυσιακα στοιχεία που επικρατούσαν την εποχη εκείνη κατα τον τρύγο, το πάτηµα των σταφυλιών και την αποθήκευση του µούστου στα πιθάρια.

Είναι σαφές, λοιπόν, οτι η Έκκλησία κατά παλαιά συνήθεια ευλογούσε πάντοτε τον τρύγο και τα σταφύλια, όπως άκριβως έκανε και µε τις άλλες απαρχες και τα πρωτογεννήµατα. Υπάρχει µάλιστα και κανόνας που επιβάλλει την ευλογία του σίτου και της σταφυλης, πριν αυτά αναλωθούν από τους πιστούς.

Συνέχεια αυτής της παράδοσης είναι ακριβώς και η ευλογία των σταφυλιών κατά την 6η Αυγούστου, εορτή της Μεταµορφώσεως. Διασώζεται µάλιστα και ειδική ευχή, η οποία στα χειρογραφα µαρτυρείται από το 10ο αιώνα, µε διάφορους τίτλους, όπως «Ευχή του σταφυλιού», «Ευχή εις µετάληψιν σταφυλης», «Ευχή επί σταφυλης και πάσης οπώρας», «Ευλογία αµπέλου και σταφυλης». Είναι λιτή και σύντοµη ευχή, µε την οποία η εκκλησία ευχαριστεί το Θεό, που «δια της του αέρος ευκρασίας, και των σταγόνων της βροχής και της των καιρών γαλήνης» ευδόκησε, ωστε ο καρπος της αµπέλου να ωριµάσει φυσιολογικά και στην κατάλληλη ώρα, προκειµένου να ευφραίνει αυτούς που τον γεύονται και να προσφερθεί «ως δώρον εις εξιλασµόν αµαρτιών, δια του ιερού σώµατος του Χριστού». 

'Όπως βλέπουµε είναι σαφής η σύνδεση της σταφύλης µε τη θεία Ευχαριστία.

Σε µεταγενέστερα χειρόγραφα µαρτυρείται και άλλη «Ευχή εις απαρχας σταφύλης και σύκων της στ' του Αυγούστου µηνός εν τη εορτή της Μεταµορφώσεως», η οποία αναφέρεται στην ευλογία µόνο της σταφύλης και µε σαφή πάλι αναφορά στην πνευµατική ελευθερία που εγγυώνται ο Χριστός και η ευχαριστιακή ζωή.

Δεν είναι πάντως σαφές από πότε η ευλογία των σταφυλιών, αρχαία όντως παράδοση, συνδέθηκε µε την εορτή της Μεταµορφώσεως. Εάν λάβουµε υπόψη οτι η εορτή αυτή, από τις αρχαιότερες της χριστιανικής Εκκλησίας, είναι γνωστή στα Ιεροσόλυµα επίσηµα από τον 7ο αιώνα, και στο βυζαντινό εορτολόγιο τον 9ο αιώνα, δεν αποκλείεται η σύνδεση αυτη να έγινε εξ αρχής. Άλλωστε τότε, στο τέλος δηλαδη του 7ου αίώνα, έγινε, όπως είδαµε, και ο οριστικός διαχωρισµός των απαρχων από την προσφορά των ευχαριστιακών δώρων.

Το ερώτηµα ασφαλώς είναι γιατί τελικα τα σταφύλια ευλογούνται κατά την εορτή της Μεταµορφώσεως. Σε σχετικά παλαιό λειτουργικό τυπικό, αυτό των Κασούλων ( 12 αι), σηµειώνεται οτι η ευλογία των σταφυλιών γινόταν από τον ιερέα το Δεκαπενταύγουστο, µετά τη θεία Λειτουργία.

Κάτι ανάλογο γινόταν,όπως είδαµε, και στην Κωνσταντινούπολη, όπου το Δεκαπενταύγουστο Πατριάρχης ευλογούσε τα σταφύλια στο ναό των Βλαχερνών, παρουσία του αυτοκράτορα.

Οι περισσότερες πάντως πηγές συνδέουν την ευλογία των σταφυλιών µε τη Μεταµόρφωση.Η Τυπικη Διάταξη Νείλου 'Ιεροµονάχου, του 13ου αί., σηµειώνει οτι «εν αύτη δέ τη εορτή καταλύοµεν σταφυλας, καθώς το της εκκλησίας διέξεισι τυπικόν». 

Παράδοση των Πατέρων θεωρεί και το Τυπικό του Αγίου Σάββα την ευλογία των σταφυλιών κατα την εορτή της Μεταµορφώσεως.

Την ίδια άκριβως είδηση έχει και το Τυπικό του Ρήγα, το οποίο όµως προσδιορίζει ακριβώς και το σηµείο της Λειτουργίας, όπου γίνεται η ευλογία αυτή: «Μετά δε την οπισθάµβωνον ευχήν, ψάλλοµεν το απολυτίκιον της εορτής και το κοντάκιον και ο ιερεύς του Κυρίου δέεται και ευλογεί δια της τεταγµένης ευχής τας παρατεθειµένας προ της εικόνος του Χριστού σταφυλάς».

Είναι φανερό ότι ο χρόνος ευλογίας των σταφυλιών εξαρτάται από τις κλιματολογικές συνθήκες κάθε περιοχής και την περίοδο ωρίµανσης των καρπών αυτών.

Εποµένως, δεν είναι καθόλου παράξενο το γεγονός ότι αλλού τα σταφύλια ευλογούντο το Δεκαπενταύγουστο και αλλού στις 6 Αυγούστου. Σύµφωνα µάλιστα µε αγιολογικές πηγές προσφορά σταφυλιών γινόταν και κατά την εορτή της Υψώσεως του Τιµίου Σταυρού, την 14η Σεπτεµβρίου.

Εκτός, όµως, από τις κλιµατολογικές συνθήκες είναι πολύ πιθανό στη σύνδεση της ευλογίας των σταφυλιών µε τη Μεταµόρφωση να έχουν συµβάλει και παλαιές ιστορικές καταβολες της εορτής αυτής.
Το Ιεροσολυµιτικό Κανονάριο συσχετίζει την εορτή της Μεταµορφώσεως µε την Ιουδαϊκή εορτή της Σκηνοπηγίας και δεν είναι τυχαίο πως ένα από τα αναγνώσµατα της εορτής, που διαβάζονταν την εποχή εκείνη στα Ιεροσόλυµα, µιλά ακριβώς για την πλήθυνση των κήπων, των αµπελώνων και των συκεώνων.

Η ευλογία των σταφυλιών κατά τη Μεταµόρφωση κατανοείται, επίσης, και µέσα απο τις θεολογικές, ανθρωπολογικές και κοσµολογικέες διαστάσεις της εορτής αυτής. Ο Κύριος «ηµέρας εξ» ή «ώσει ηµέρας οκτώ», µετά την πρόρρηση του Πάθους Του, «εις όρος υψηλόν ... µετεµορφώθη έυµπροσθεν αυτών (Πέτρου, lακώβου και lωάννου), και έλαµψε το πρόσωπον αυτού ως ο ήλιος, τα δε ιµάτια αυτού εγένεντο λευκά ως το φως».

Αύτος είναι ο Δηµιουργός του κόσµου, αλλά και ο κυρίαρχος των εσχάτων. Αύτος είναι η άµπελος «εν ουρανοίς µεν έχουσα την ρίζαν, επί γης δε τα κλήµατα, άµπελος κλαδευοµένη το σώµα, αλλ' ου την ρίζαν, άµπελος µετά τρίτην ηµέραν του κλαδευθήναι βλαστάνουσα τον βότρυν της αναστάσεως».

Είναι φυσικό, λοιπόν, µε τη Μεταµόρφωση του Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται ολόκληρος ο κόσµος. Η κτίση φαιδρύνεται και αποκτά τη λαµπρότητα
που είχε κατά το χρόνο της δηµιουργίας.

Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο και η κτίση, ανταποκρινόµενη δοξολογικά σ' αυτήν τη δωρεά και την ελπίδα, αναφέρεται προς το Δηµιουργό της και τον ευχαριστεί , αλλα και η Έκκλησία στην πιο κατάλληλη εορτή, της Δηµιουργίας και των Εσχάτων, της ανανέωσης και της έλπίδας, συνηθίζει να ευλογεί τον κόσµο και τις απαρχές του, επιβεβαιώνοντας έτσι ότι η ανανέωση αρχίζει απο το Θεό, περνά µέσα απο τη φύση και καταλήγει στη σωτηρία του ανθρώπου.

Η ευλογία των σταφυλιών, των αντιπροσωπευτικών αυτών απαρχών του κό-
σµου, είναι µία λειτουργικη πράξη που τονίζει ιδιαίτερα τη δοξολογική και ευχαριστιακή προσφορά της ύλης και των καρπών της γης στο Δηµιουργό Θεό και κτίστη των απάντων. Πολύ περισσότερο µάλιστα, όταν ο καρπός αυτός της αµπέλου µας δίδει το κρασί, που ο Χριστός ευλόγησε στην Κανά, για να τονίσει την εν Χριστώ µεταµόρφωση του κόσµου, αλλά και µας το παρέδωσε στο Μυστικό Δείπνο ως το στοιχείο εκείνο, που µαζί µε το Ψωµί, την ώρα της θείας Λειτουργίας αφθαρτοποιούνται χαρισµατικά, µεταποιούµενα σε Κυριακό «σώµα και αίμα», θεία Ευχαριστία.

Εκτόης τούτων, η ευλογία των σταφυλιών τονίζει και την ανάγκη της συνεχούς
πνευµατικής καρποφορίας και µεταµορφωτικής πορείας του ανθρώπου, καθόσον «οι τω υψει των αρετών διαπρέψαντες, και της ενθέου δόξης αξιωθήσονται». 

http://proskynitis.blogspot.gr/2012/08/blog-post_8246.html