«Ἔφαγον παντες καὶ ἐχορτάσθησαν»[1]. Ὁ Κύριος εἶναι ὁ Ἄρτος τῆς ζωῆς, ὁ Ἄρτος ὁ ζών, ὁ Ὁποῖος χορταίνει τήν ψυχή ἀλλά καί τό σῶμα. Ὁ Κύριος διά τῆς Ἁγίας Του Ἐκκλησίας μᾶς θεραπεύει καί μᾶς ἀνοίγει τούς πνευματικούς θησαυρούς καί τήν αἰώνια ζωή καί μακαριότητα, ἐφόσον πιστέψουμε εἰς Αὐτόν, ἐφόσον θά ἀφεθοῦμε σέ Αὐτόν μέ ἐμπιστοσύνη, ἐφόσον θά προσευχηθοῦμε μέ καθαρά καρδία καί θά φροντίσουμε νά καταστήσουμε ὅλον τόν ἑαυτό μας, ψυχή καί σῶμα, καθαρό ἀπό κάθε μολυσμό, ἔτσι ὥστε νά ἑνωθεῖ μαζί μας, ὁ παντέλειος Θεός.
«Τό κλειδί γιά τήν πνευματική ζωή», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Πορφύριος, «εἶναι ἡ εὐχή»[2], δηλαδή ἡ νοερά ἀδιάλειπτη προσευχή. Γι' αὐτό καί ἡ ἱερά αὐτή πρᾶξις, ἡ ὁποία εἶναι ἀπό τήν Ἁγία Γραφή διδαγμένη σέ μᾶς, ἀπό τόν Κύριό μας, αὐτή ἡ πρᾶξις εἶναι πού καθαρίζει τόν ἄνθρωπο ἀπό τά πάθη καί τόν ἁγιάζει καί τοῦ ἀνοίγει τούς πνευματικούς θησαυρούς.
«Νά προσεύχεστε στόν Θεό», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Πορφύριος, «μέ ἀνοικτά τά χέρια. Αὐτό εἶναι τό μυστικό τῶν Ἁγίων. Μόλις ἄνοιγαν τά χέρια τους, τούς ἐπεσκέπτοντο ἡ Θεία Χάρις. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας χρησιμοποιοῦν ὡς πιό ἀποτελεσματική τήν μονολόγιστη εὐχή, «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με. Τό κλειδί γιά τήν πνευματική ζωή εἶναι ἡ εὐχή. Τήν εὐχή δέν μπορεῖ κανείς νά τήν διδάξει, οὔτε τά βιβλία, οὔτε ὁ γέροντας, οὔτε κανείς. Ὁ μόνος διδάσκαλος εἶναι ἡ Θεία Χάρις»[3]. Ὁ ἴδιος ὁ Θεός, μᾶς λέει ὁ Ἅγιος, διδάσκει τόν ἄνθρωπο πῶς νά προσεύχεται μέ τήν ἐπίκληση αὐτή, τήν μονολόγιστη εὐχή, τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με».
«Ἄν σᾶς πῶ ὅτι τό μέλι εἶναι γλυκό, εἶναι ρευστό, εἶναι ἔτσι κι ἔτσι», λέει ὁ Ἅγιος, «δέν θά καταλάβετε, ἄν δέν τό γευτεῖτε. Τό ἴδιο καί στήν προσευχή, ἄν σᾶς πῶ εἶναι ἔτσι, νιώθεις ἔτσι κ.λπ., δέν θά καταλάβετε, οὔτε θά προσευχηθεῖτε, «εἰ μή ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ»[4]»[5]. Μέ τήν Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὁ ἄνθρωπος βρίσκει τήν ἀληθινή προσευχή.
«Μόνο τό Πνεῦμα τό Ἅγιο, μόνο ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νά ἐμπνεύσει τήν ψυχή. Δέν εἶναι δύσκολο νά πεῖτε τήν εὐχή, ἀλλά δέν μπορεῖτε νά τήν πεῖτε σωστά γιατί κλωτσάει ὁ παλαιός ἑαυτός σας», δηλαδή τά πάθη ἀντιδροῦν. «Ἄν δέν μπεῖτε στήν ἀτμόσφαιρα τῆς Χάριτος, δέν θά μπορέσετε νά κάνετε τήν εὐχή. Μόλις ἀκούσετε λόγο προσβλητικό λυπᾶστε καί μόλις σᾶς ποῦν καλό λόγο χαίρεστε καί λάμπετε; Μέ αὐτό δείχνετε ὅτι δέν εἶστε ἕτοιμοι, δέν ἔχετε τίς προϋποθέσεις»[6]. Δηλαδή ἀκόμα ὁ ἄνθρωπος, ὅταν δουλεύει στά πάθη του καί μάλιστα στό πάθος τῆς κενοδοξίας, δέν μπορεῖ ἔτσι νά πεῖ σωστά τήν νοερά προσευχή. «Γιά νά ἔλθει ἡ Θεία Χάρις, πρέπει νά ἀποκτήσετε τίς προϋποθέσεις, τήν ἀγάπη καί τήν ταπείνωση, διαφορετικά δημιουργεῖται ἀντίδραση.
Γιά νά μπεῖτε σ’ αὐτή τήν «φόρμα», θά ξεκινήσετε ἀπό τήν ὑπακοή. Πρέπει πρῶτα νά δοθεῖτε στήν ὑπακοή, γιά νά ἔλθει ἡ ταπείνωση. Βλέποντας τήν ταπείνωση ὁ Κύριος στέλνει τήν Θεία Χάρη καί ἔπειτα ἔρχεται μόνη, ἀβίαστα ἡ προσευχή». Αὐτά ἔλεγε καί ὁ γέροντας Ἐφραίμ ὁ Κατουνακιώτης, ὅτι ἀπό τήν ὑπακοή πᾶμε στήν προσευχή. Καί ὄχι ἀντίστροφα. «Ἄν δέν κάνετε ὑπακοή καί δέν ἔχετε ταπείνωση, ἡ εὐχή δέν ἔρχεται καί ὑπάρχει καί φόβος πλάνης». Γιατί ὑπάρχει ἐγωισμός ὅπου δέν ὑπάρχει ὑπακοή. «Νά ἑτοιμάζεστε σιγά-σιγά, ἁπαλά-ἁπαλά καί νά κάνετε τήν εὐχή μέσα στόν νοῦ. Ὅ,τι εἶναι στόν νοῦ εἶναι καί στήν καρδιά»[7].
«Ἡ νοερά καρδιακή προσευχή παρέχει τό Ἅγιο Πνεῦμα», λέγει ὁ Ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, «εἶναι χορηγός θείων δωρεῶν, κάθαρση τῆς καρδιᾶς, ἐκδίωξη τῶν δαιμόνων, κατοίκηση μέσα μας τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, πηγή πνευματικῶν ἐννοιῶν καί θείων λογισμῶν, ἀπολύτρωση ἀπό τίς ἁμαρτίες, θεραπεία τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων, χορηγός τοῦ θείου φωτισμοῦ, βρύση τοῦ ἐλέους τοῦ Θεοῦ, δωρητής θείων ἀποκαλύψεων καί μυήσεων στόν ταπεινό καί τόν μόνο σωτήριο»[8]. Γιατί δέν μποροῦμε νά σωθοῦμε, εἶναι ἀδύνατον, νά σωθοῦμε μέ ἄλλο ὄνομα, καί μέ τήν ἐπίκληση ἄλλου ὀνόματος παρά μόνο μέ τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, ὅπως λέει καί ὁ Ἀπόστολος.
Ἡ θεία αὐτή προσευχή, ἡ ἐπίκληση τοῦ σωτῆρα μας, τό Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με «εἶναι χορηγός θείου φωτισμοῦ». Ὁ Χριστός εἶναι τό ἀληθινό φῶς καί μεταδίδει ἀπό τήν λαμπρότητα καί τήν χάρη Του σέ αὐτούς πού Τόν ἐπικαλοῦνται. Τήν καρδιακή προσευχή «ἄς τήν λέει κάθε εὐσεβής», λέει ὁ Ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, «ἄς τήν λέει συνεχῶς καί μέ τόν νοῦ του καί μέ τά χείλη καί ὅταν στέκεται καί ὅταν βαδίζει καί ὅταν κάθεται καί ὅταν πλαγιάζει καί ὅ,τι καί ἄν κάνει καί λέει, νά βιάζει τόν ἑαυτό του σέ τοῦτο πάντοτε. Θά βρεῖ ἔτσι πολύ μεγάλη γαλήνη καί χαρά, ὅπως γνωρίζουν ἐκεῖνοι πού φροντίζουν γιά αὐτή»[9], δηλαδή τήν νοερά προσευχή.
«Ὅπως τό σῶμα μας πού δέν ἔχει ψυχή εἶναι νεκρό καί βρωμερό, ἔτσι καί ἡ ψυχή ἄν δέν κινεῖ τόν ἑαυτό της στήν προσευχή, εἶναι νεκρή καί ἄθλια καί βρωμερή. Καί ὅτι πρέπει νά νομίζουμε πιό ὀδυνηρό ἀπό κάθε θάνατο τήν στέρηση τῆς προσευχῆς, αὐτό μας τό διδάσκει ὁ μέγας Δανιήλ ὁ Προφήτης πού προτίμησε νά καταδικαστεῖ σέ θάνατο παρά νά στερηθεῖ καί γιά μιά στιγμή ἔστω τήν προσευχή»[10]. Αὐτά μᾶς διδάσκουν οἱ Ὅσιοι Κάλλιστος καί Ἰγνάτιος οἱ Ξανθόπουλοι, οἱ ὁποῖοι ἀναδείχτηκαν πραγματικά ἐπιστήμονες σέ αὐτό τό ἔργο τῆς νοερᾶς προσευχῆς καί μᾶς δίδαξαν πολύ εὔστοχα ἐπάνω σε αὐτό.
«Τά θεῖα λόγια τῆς εὐχῆς «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με», λέει ὁ Ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός, «ὑποδηλώνουν τό ὀρθό δόγμα τῆς πίστεώς μας καί ἀπορρίπτουν κάθε αἵρεση τῶν κακοδόξων. Μέ τό Κύριε, πού ὑποδηλώνει τήν θεία φύση, τήν θεότητα ἀποκηρύττονται ἐκεῖνοι πού φρονοῦν πώς ὁ Ἰησοῦς εἶναι μόνο ἄνθρωπος. Μέ τό Ἰησοῦ, πού φανερώνει τήν ἀνθρώπινη φύση, τήν ἀνθρωπότητα, ἀποδιώχνονται ἐκεῖνοι οἱ αἱρετικοί πού Τόν θεωροῦν μόνο Θεό, πού πού ὑποδύθηκε κατά φαντασίαν τόν ἄνθρωπο». Εἶναι οἱ μονοφυσίτες. Τό «Χριστέ», πού περιέχει καί τίς δύο φύσεις», τέλειος Θεός καί τέλειος ἄνθρωπος, «ἀναχαιτίζει -ἡ εὐχή- ἐκείνους πού Τόν πιστεύουν ὡς Θεό καί ἄνθρωπο μέ χωρισμένες ὅμως τίς ὑποστάσεις τήν μιά ἀπό τήν ἄλλη», καί αὐτοί εἶναι οἱ Νεστοριανοί. «Τέλος, μέ το Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἀποστομώνει ἐκείνους πού τολμοῦν νά διδάσκουν τήν σύγχυση τῶν δύο φύσεων, ἐπειδή φανερώνει πώς ἡ θεία φύση τοῦ Χριστοῦ δέν συγχέεται μέ τήν ἀνθρώπινη φύση Του»[11]. Ἀκόμα καί μετά τήν ἕνωσή τους παραμένουν ἑνωμένες ἀσυγχύτως.
Ἡ νοερά καρδιακή προσευχή εἶναι ἡ πηγή κάθε πνευματικοῦ καλοῦ. Γι' αὐτό καί οἱ Ἅγιοι συνεχῶς μᾶς προτρέπουν σέ αὐτό τό ἔργο. «Ὅλη ἡ τέχνη», λέει ὁ Ἅγιος Σεραφείμ τοῦ Σάρωφ, «εἶναι αὐτή ἀκριβῶς: εἴτε περπατᾶς, εἴτε κάθεσαι, εἴτε στέκεσαι, εἴτε ἐσωτερικά ἐργάζεσαι, εἴτε βρίσκεσαι στήν ἐκκλησία, ἄφησε τήν προσευχή αὐτή νά γλιστρήσει ἀπό τά χείλη σου: «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ἐλέησόν με. Μέ τήν προσευχή αὐτή στήν καρδιά σου θά βρεῖς εἰρήνη καί γαλήνη σώματος καί ψυχῆς. Ὅταν ὁ νοῦς καί ἡ καρδιά εἶναι ἑνωμένοι στήν προσευχή χωρίς κανένα περισπασμό, αἰσθανόμαστε τήν πνευματική ἐκείνη θέρμη, πού ἔρχεται ἀπό τόν Χριστό καί γεμίζει ὅλη τήν ἐσωτερική ὕπαρξη μέ χαρά καί εἰρήνη.
«Ὅταν ἀρχίσεις τήν εὐχή», προσθέτει ὁ Ὅσιος Σεραφείμ, «συγκέντρωσε ὅλες τίς ἐσωτερικές δυνάμεις τοῦ πνεύματός σου, ἕνωσέ τες μέ ἐκεῖνες τῆς καρδιᾶς σου καί παράμεινε ἀκίνητος. Γιά μιά ἤ δύο ἤ καί περισσότερες ἡμέρες σκέψου μόνο τό νόημα αὐτῶν πού λές, προφέροντας κάθε λέξη, ξεχωριστά καί προσεκτικά. Ὅταν ὁ Κύριος θερμάνει τήν καρδιά σου μέ τήν χάρη Του, ἡ ἐσωτερική προσευχή θά γίνει σάν μιά πηγή ζῶντος ὕδατος πού ρέει ἀκατάπαυστα, ἀνατρέφοντας συνέχεια καί ζωογονώντας σε»[12].
«Κανένα ἄλλο πνευματικό ὅπλο δέν μπορεῖ νά ἀναχαιτίσει τόσο ἀποτελεσματικά τούς δαίμονες», παρατηρεῖ καί ὁ Ὅσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι, «ὅσο ἡ εὐχή τοῦ Ἰησοῦ. Τούς κατακαίει ὅπως ἡ φωτιά τά βάτα. Αὐτή ἡ προσευχή ἀναφλέγει ὁλόκληρο τόν ἐσωτερικό ἄνθρωπο καί τοῦ φέρνει ἀνέκφραστη χαρά καί θεϊκή ἀγαλλίαση. Ἔτσι ἀπό τήν ὀδύνη καί τήν γλυκύτητα ἀδιαφορεῖ γιά αὐτή τή ζωή, καί θεωρεῖ κάθε το γήινο σάν χῶμα καί στάχτη»[13].
«Ἰησοῦ ὀνόματι μάστιζε πολεμίους», μᾶς διδάσκει καί ὁ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος. «Οἱ Ἅγιοι», λέει ὁ Ὅσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι, «ὀνομάζουν τήν προσευχή αὐτή», τήν εὐχή δηλαδή, «τέχνη τεχνῶν». Ποιός μπορεῖ νά ἀσχοληθεῖ μέ αὐτή χωρίς νά διδαχθεῖ ἀπό ἕναν τεχνίτη, δηλαδή ἀπό ἕναν ἔμπειρο καθοδηγητή; Ἡ προσευχή αὐτή εἶναι μάχαιρα τοῦ πνεύματος, δοσμένη ἀπό τόν Θεό γιά νά συντρίψουμε τόν ἐχθρό τῶν ψυχῶν μας. Γιά ἐκεῖνον ὅμως πού δέν τήν χρησιμοποιεῖ σωστά, ὑπάρχει φόβος νά στραφεῖ ἐναντίον του»[14]. Ὁ Ἅγιος ἐννοεῖ, ὅταν ὁ ἄνθρωπος χρησιμοποιεῖ τήν εὐχή ἐγωιστικά, μέ ἔπαρση, χωρίς ὑπακοή καί ταπείνωση.
«Ἡ εὐχή», λέγει πάλι ὁ Ὅσιος, «εἶναι ἡ πηγή ὅλων τῶν καλῶν ἔργων καί τῶν ἀρετῶν καί ἐξορίζει μακριά ἀπό τόν ἄνθρωπο τά σκοτεινά πάθη. Ἀπόκτησέ την καί πρίν πεθάνεις θά ἀποκτήσεις ἀγγελική ψυχή»[15].
«Ὅποιος μέ πόθο καί χωρίς διακοπή, σάν τήν ἀνάσα πού βγαίνει ἀπό τά στήθη του, ἐπαναλαμβάνει τήν προσευχή τοῦ Ἰησοῦ, τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ ἐλέησόν με», σύντομα θά γίνει κατοικητήριο τῆς Ἁγίας Τριάδος. Τότε ἡ προσευχή θά καταβροχθίζει τήν καρδιά καί ἡ καρδιά τήν προσευχή, καί τότε ὁ ἄνθρωπος ἀσκώντας, μέρα καί νύχτα, αὐτή τήν εὐλογημένη ἐργασία, θά λυτρωθεῖ ἀπό ὅλες τίς παγίδες τοῦ ἐχθροῦ»[16]. Χωρίς τήν νοερά προσευχή, τήν ἀδιάλειπτη εὐχή, ὁ ἄνθρωπος δέν μπορεῖ νά φυλαχθεῖ ἀπό τά πάθη καί ἀπό τίς πονηρές ἐνέργειες.
«Ὁ πρῶτος καρπός τῆς εὐχῆς τοῦ Ἰησοῦ», λέγει ὁ γέροντας Κλέοπας Ἠλιέ, «εἶναι ἡ ἀποβολή τῶν νοερῶν παραστάσεων ἀπό τίς ματαιότητες τοῦ κόσμου, ὅπως λέει ὁ Ἅγιος Διάδοχος. Αὐτά λέει ὁ Ἅγιος Διάδοχος, πού εἶχαν μπεῖ παλαιότερα στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου ἐξαφανίζονται μαζί μέ ὅλες τίς ὡραιότητες τῆς ζωῆς.
Ὁ δεύτερος καρπός τῆς εὐχῆς εἶναι ἡ φοβερά θέα τῆς ἀσωτίας τῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία ἐκδηλωνόταν μέ τίς σωματικές αἰσθήσεις καί τούς κακούς λογισμούς. Ἀπό αὐτή τήν θέα ἀποκτᾶ ὁ ἄνθρωπος ταπείνωση, πένθος, δάκρυα», ὅπως λέγει καί ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.
Ὁ τρίτος καρπός τῆς καρδιακῆς προσευχῆς εἶναι ὅτι μέ τήν ἐπιστροφή τοῦ νοῦ στήν καρδιά, τόσο ὁ νοῦς ὅσο καί ἡ καρδιά τοῦ ἀνθρώπου γίνονται σάν ἕνας καθαρός καθρέφτης, στόν ὁποῖο ὁ ἴδιος ὁ ἀγωνιστής γνωρίζει τίς πονηρές κινήσεις τῶν σκέψεών του καί καλεῖ τόν Ἰησοῦ σέ βοήθεια.
Ὁ τέταρτος καρπός εἶναι ἡ ἁγνότης τῆς φύσεως. Καθότι τό ἔργο τῆς καθαρότητας τῆς φύσεως εἶναι ὑπεράνω αὐτῆς τῆς φύσεως, ὡς δοσμένο ἀπό τήν θεία χάρη τοῦ Παναγίου Πνεύματος.
Ὁ πέμπτος καρπός τῆς προσευχῆς εἶναι ὅτι μπαίνοντας ὁ νοῦς στήν καρδιά γιά νά μιλήσει ἐκεῖ μέ τόν ἀδιάθετο λόγο, κατακλύζεται ἀπό μεγάλη χαρά καί πνευματική εὐφροσύνη, ὅπως δηλώνει γιά αὐτά ὁ Ἅγιος Ἰωσήφ ὁ Βρυέννιος.
Ὁ ἕκτος καρπός τῆς εὐχῆς εἶναι ὅτι μέ αὐτή τήν προσευχή κατασκηνώνει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ μυστικά μέσα στήν καρδιά.
Ὁ ἕβδομος καρπός εἶναι ὅτι μέ τήν ἀδιάλειπτη μνήμη τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ γεννᾶται στήν ψυχή ἡ ἀγάπη πρός τόν Χριστό.
Ἄλλοι καρποί τῆς προσευχῆς εἶναι ἡ συμμάζωξις τῶν λογισμῶν, ἡ εὐλάβεια, ἡ προσοχή ἐπί τοῦ ἑαυτοῦ μας, ἡ ταπείνωσις, ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ, ἡ μνήμη τοῦ θανάτου, ἡ εἰρήνη τῆς καρδιᾶς καί τῶν λογισμῶν, ἡ συγκέντρωση τῆς προσοχῆς στήν καρδιά, ἡ πνευματική θερμότης»[17].
Ὅλοι οἱ Ἅγιοι ἐξήσκησαν τήν προσευχή αὐτή, εἶχαν τήν ἀδιάλειπτη νοερά προσευχή, καί ἔτσι ἁγίασαν καί τήν ψυχή καί τό σῶμα τους, ἡ μᾶλλον ἄφησαν την Χάρη τοῦ Θεοῦ νά τούς ἁγιάσει ὁλοτελῶς, ὁλοκληρωτικά.
Αὐτό ἔκανε καί ὁ Ἅγιος Τρύφων πού ἑορτάζουμε σήμερα καί ὅλοι οἱ Ἅγιοι. Ἄς παρακαλοῦμε τούς Ἁγίους μας καί τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἡ ὁποία εἶναι ἡ κατεξοχήν δωρήτρια αὐτοῦ τοῦ ὑπέροχου δώρου πού λέγεται νοερά προσευχή, νά πρεσβεύουν στόν Κύριο, ὥστε νά μᾶς δίνει αὐτή τήν ἀδιάλειπτη ἐπίκληση τοῦ ὀνόματός Του, νά παραμένουμε ὑπομονετικά σέ αὐτό τό ἔργο, γιά νά ἀξιωθοῦμε νά καθαριστοῦμε ἀπό τά πάθη μας καί νά γεμίσουμε μέ τό φῶς τῆς Παναγίας Τριάδος.
Τῷ δέ Θεῷ ἡμῶν δόξα πάντοτε νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
Ἀρχ. Σάββας Ἁγιορείτης
[1] Μᾶρκ. 6, 42.
[2] Βίος καί Λόγοι, Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Β΄ ἔκδοση, Ἱ.Μ. Χρυσοπηγῆς (στό ἑξῆς: Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου).
[3] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
[4] Α΄Κορ. 12, 3.
[5] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
[6] Ὅ.π.
[7] Ὅ.π.
[8] Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, Μετάφραση Ἀ. Γαλίτης, Τόμος Ε΄, Ἐκδόσεις Τό Περιβόλι τῆς Παναγίας, στ΄ ἔκδοση 2004.
[9] Ὅ.π.
[10] Ὅ.π.
[12] Ὅ.π.
[13] Ὅ.π.
[14] Ὅ.π.
[15] Ὅ.π.
[16] Ὅ.π.
[17] Πνευματικοί Λόγοι, Ἱερομονάχου Κλεόπα Ἠλιέ, ἐκδ. «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσ/νικη, 1992.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου