Κυριακή Στ Ματθαίου. Ὁ Ἱερός Χρυσόστομος γιά τή θεραπεία τοῦ παραλύτου τῆς Καπερναούμ. Μέρος Δεύτερο

ΚΥΡΙΑΚΗ ΣΤ΄ΜΑΤΘΑΙΟΥ (:Ματθ.9,1-8)

                           Ο ΙΕΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ

         ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΥΤΟΥ ΤΗΣ ΚΑΠΕΡΝΑΟΥΜ

[Μέρος δεύτερο: υπομνηματισμός των εδαφίων Ματθ.9,4-8]

     Δείχνοντας λοιπόν ο Κύριος ότι είναι Θεός ίσος προς τον Πατέρα που Τον γέννησε, εκείνο που σκέπτονταν αυτοί μέσα τους (διότι φοβούμενοι τον κόσμο δεν είχαν το θάρρος να διατυπώσουν ενώπιον όλων την γνώμη τους αυτή), αυτό αποκαλύπτει και το καθιστά φανερό, φερόμενος συγχρόνως και στην παρούσα στιγμή με μεγάλη επιείκεια. «Γιατί», λέγει, «σκέπτεστε πονηρά μέσα στις καρδιές σας;». Μολονότι, βέβαια, εάν έπρεπε κάποιος να αγανακτήσει, αυτός ήταν ο παράλυτος, με την ιδέα ότι εξαπατήθηκε και να πει: «Άλλο ήρθα να θεραπεύσω και εσύ θεραπεύεις άλλο; Διότι από πού αποδεικνύεται ότι έχουν συγχωρηθεί οι αμαρτίες μου;». Τώρα εκείνος δεν λέγει τίποτε παρόμοιο, αλλά εμπιστεύεται τον εαυτό του στη δικαιοδοσία του θεράποντος.

     Αυτοί όμως, επειδή ήσαν κακοήθεις και γεμάτοι μίσος και φθόνο, επιβουλεύονται τις ευεργεσίες των άλλων. Γι' αυτό και ο Κύριος τους προσβάλλει μεν, αλλά το κάνει με κάθε λεπτότητα. «Πραγματικά, εάν», λέγει, «δεν πιστεύετε σε ό,τι είπα προηγουμένως και έχετε τη γνώμη ότι αυτό αποτελεί κομπασμό, ιδού προσθέτω και κάτι άλλο σε αυτό, το ότι δηλαδή αποκαλύπτω τις απόκρυφες σκέψεις σας. Και ύστερα από αυτό, ένα ακόμη. Ποιο είναι λοιπόν αυτό; Το ότι θα ενδυναμώσω το σώμα του παραλύτου».

   Και όταν μεν απευθυνόταν προς τον παράλυτο, δεν ομιλούσε κατά τρόπο που να αποδεικνύει σαφώς την εξουσία Του· διότι δεν είπε «σου συγχωρώ τις αμαρτίες», αλλά «σου έχουν συγχωρηθεί οι αμαρτίες σου». Όταν όμως Τον ανάγκασαν εκείνοι, τότε πλέον καθαρότερα δείχνει την εξουσία Του, όταν λέγει: «για να μάθετε ότι ο υιός του ανθρώπου έχει την εξουσία να συγχωρεί επί της γης αμαρτίες». Βλέπεις πόσο απείχε από του να μη θέλει να θεωρείται ίσος προς τον Πατέρα; Διότι δεν είπε ότι έχει ανάγκη από άλλον ο Υιός του ανθρώπου ή ότι του έδωσε την εξουσία άλλος, αλλά είπε ότι « ἐξουσίαν ἔχει ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ τῆς γῆς ἀφιέναι ἁμαρτίας», ότι δηλαδή ο Ίδιος έχει εξουσία. Και αυτό δεν το λέγει από φιλοδοξία, αλλά, λέγει, « για να σας πείσω ότι δεν βλασφημώ όταν κάνω τον εαυτό μου ίσο με τον Θεό».

    Πραγματικά σε κάθε περίπτωση επιθυμεί να φέρει αποδείξεις σαφείς και αναντίρρητες, όπως όταν λέγει στο θεραπευμένο λεπρό: «ὅρα μηδενὶ εἴπῃς, ἀλλὰ ὕπαγε σεαυτὸν δεῖξον τῷ ἱερεῖ καὶ προσένεγκε τὸ δῶρον ὃ προσέταξε Μωσῆς εἰς μαρτύριον αὐτοῖς(:πρόσεξε να μην πεις σε κανένα το θαύμα της θεραπείας σου, αλλά πήγαινε και δείξε τον εαυτό σου στον ιερέα και πρόσφερε το δώρο που έχει καθορίσει ο Μωυσής. Για να χρησιμεύσει η εξέτασή σου από τον ιερέα και η προσφορά του δώρου σου ως μαρτυρία και απόδειξη στον ιερέα και στους Ιουδαίους ότι και εσύ θεραπεύτηκες τελείως και εγώ δεν ήλθα να καταργήσω τον νόμο)» [Ματθ. 8,4].

    Επίσης, την πεθερά του Πέτρου την παρουσιάζει να  Τον υπηρετεί[βλ. Ματθ.8,15: «καὶ ἥψατο τῆς χειρὸς αὐτῆς, καὶ ἀφῆκεν αὐτὴν ὁ πυρετὸς καὶ ἠγέρθη καὶ διηκόνει αὐτῷ(:τότε άγγιξε το χέρι της και αμέσως έφυγε ο πυρετός, και σηκώθηκε τελείως υγιής και τον υπηρετούσε, αφού δεν αισθανόταν ούτε την παραμικρή εξάντληση)»] και επιτρέπει να πέσουν οι χοίροι στον γκρεμό [βλ. Ματθ.8,32: «καὶ εἶπεν αὐτοῖς· ὑπάγετε. οἱ δὲ ἐξελθόντες ἀπῆλθον εἰς τὴν ἀγέλην τῶν χοίρων· καὶ ἰδοὺ ὥρμησε πᾶσα ἡ ἀγέλη τῶν χοίρων κατὰ τοῦ κρημνοῦ εἰς τὴν θάλασσαν καὶ ἀπέθανον ἐν τοῖς ὕδασιν(:και επειδή αυτοί που έτρεφαν τους χοίρους το έκαναν αυτό παραβαίνοντας τον μωσαϊκό νόμο, που απαγόρευε ως ακάθαρτο το χοιρινό κρέας, ο Κύριος τιμωρώντας την παρανομία τους αυτή είπε στους δαίμονες: “Πηγαίνετε”. Και αυτοί βγήκαν απ’ τους ανθρώπους και πήγαν στους χοίρους. Και ξαφνικά όλο το κοπάδι των χοίρων όρμησε με μανία από το επάνω μέρος του γκρεμού προς τα κάτω, στη θάλασσα, και πνίγηκαν στα νερά της λίμνης)»].

    Κατά όμοιο τρόπο και εδώ προς απόδειξη της συγχωρήσεως των αμαρτιών φέρει τη θεραπεία του σώματος, προς απόδειξη δε της θεραπείας του σώματος το ότι σήκωσε το κρεβάτι, ώστε να μη θεωρηθεί ότι το γεγονός αυτό ήταν αποκύημα φαντασίας. Και δεν το κάνει αυτό προηγουμένως, παρά αφού τους ρώτησε: «τί γάρ ἐστιν εὐκοπώτερον, εἰπεῖν, ἀφέωνταί σου αἱ ἁμαρτίαι, ἢ εἰπεῖν, ἔγειρε καὶ περιπάτει; ἵνα δὲ εἰδῆτε ὅτι ἐξουσίαν ἔχει ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ τῆς γῆς ἀφιέναι ἁμαρτίας - τότε λέγει τῷ παραλυτικῷ· ἐγερθεὶς ἆρόν σου τὴν κλίνην καὶ ὕπαγε εἰς τὸν οἶκόν σου(:και είναι πράγματι οι σκέψεις σας αυτές κακόγνωμες και κακοπροαίρετες, διότι, τι είναι ευκολότερο να πει κανείς: “είναι συγχωρημένες οι αμαρτίες σου”, ή να πει: “σήκω όρθιος και περπάτα”; Εσείς θεωρείτε δυσκολότερο αυτό το τελευταίο. Για να μάθετε λοιπόν τώρα ότι ο υιός του ανθρώπου, ο Μεσσίας, ο εκπρόσωπος της ανθρωπότητας και ένδοξος Κριτής της κατά τη δευτέρα παρουσία Του, έχει εξουσία να συγχωρεί στη γη τις αμαρτίες των ανθρώπων”- τότε λέει στον παράλυτο: “Σήκω όρθιος και πάρε στους ώμους σου το κρεβάτι σου και πήγαινε στο σπίτι σου”)»[Ματθ. 9,5-6].

    Αυτό που λέγει σημαίνει το εξής: «Τι σας φαίνεται ότι είναι ευκολότερο, να θεραπεύσω σώμα παράλυτο ή να συγχωρήσω τα αμαρτήματα; Είναι φανερό ότι ευκολότερο είναι η θεραπεία του σώματος· διότι όσο η ψυχή είναι ανώτερη του σώματος, τόσο  σπουδαιότερο είναι να συγχωρήσεις τα αμαρτήματα αυτής. Αλλά επειδή το ένα δεν φαίνεται, ενώ το άλλο είναι φανερό,  γι' αυτό προσθέτω το κατώτερο, αλλά πιο οφθαλμοφανές, με σκοπό και το ανώτερο και αθέατο να αποδειχτεί διαμέσου αυτού». Έτσι, έμπρακτα αποκάλυπτε εκ των προτέρων πλέον εκείνο που είπε ο Ιωάννης, ότι δηλαδή Αυτός σηκώνει τις αμαρτίες του κόσμου[ βλ. Ιω. 1,29: «Τῇ ἐπαύριον βλέπει ὁ Ἰωάννης τὸν Ἰησοῦν ἐρχόμενον πρὸς αὐτὸν καὶ λέγει· ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου(:την άλλη μέρα είδε ο Ιωάννης τον Ιησού να έρχεται κοντά του και είπε: “Να Eκείνος που προφήτευσε ο Ησαΐας και μας Tον απέστειλε ο Θεός για να θυσιαστεί ως αρνί και να σηκώσει με τη σφαγή και τη θυσία Του ολόκληρη την αμαρτία και την ενοχή του κόσμου, και έτσι να την εξαλείψει”)»].

    Αφού λοιπόν θεράπευσε τον παραλυτικό, τον αποστέλλει στο σπίτι του. Πάλι με την ενέργειά Του αυτή φανερώνει την ταπείνωσή Του και ακόμη ότι το γεγονός αυτό δεν ήταν φανταστικό· διότι εκείνους που ήσαν μάρτυρες της ασθενείας, τους καθιστά μάρτυρες και της πραγματικής θεραπείας. «Εγώ, βέβαια, ήθελα», λέγει, «διαμέσου της δικής σου ασθένειας να θεραπεύσω και εκείνους που νομίζουν ότι είναι υγιείς, αλλά είναι ασθενείς πνευματικώς. Επειδή όμως δεν θέλουν, πήγαινε στο σπίτι σου, για να θεραπεύσεις και να διορθώσεις τους οικείους σου». Προσέχεις με ποιο τρόπο αποδεικνύει ότι ο Ίδιος είναι ο δημιουργός και της ψυχής και του σώματος; Θεραπεύει, λοιπόν, την παράλυση του κάθε συστατικού του ανθρώπου και την θεραπεία που είναι αθέατη την αποδεικνύει με εκείνη που είναι φανερή. Αλλά εξακολουθούν ακόμη να σύρονται στο χώμα· διότι λέγει :«Ἰδόντες δὲ οἱ ὄχλοι ἐθαύμασαν καὶ ἐδόξασαν τὸν Θεὸν τὸν δόντα ἐξουσίαν τοιαύτην τοῖς ἀνθρώποις(:όταν λοιπόν τα πλήθη του λαού είδαν αυτό που έγινε, θαύμασαν και δόξασαν τον Θεό, ο οποίος έδωσε διαμέσου του Χριστού στους ανθρώπους τέτοια εξουσία, να συγχωρούνται δηλαδή οι αμαρτίες, και συγχρόνως να γιατρεύονται με έναν λόγο αθεράπευτες ασθένειες του σώματος)»[Ματθ. 9,8]. Τους εμπόδιζε ακόμη η ανθρώπινη σάρκα την οποία είχε περιβληθεί και γι ‘αυτό δυσκολεύονταν να αντιληφθούν πλήρως τη θεότητά Του.

    Ωστόσο δεν τους μαλώνει, μα προχωρεί και με τα έργα Του τους αφυπνίζει και τους εξυψώνει το φρόνημα· διότι προς το παρόν δεν ήταν μικρό να Τον θεωρούν ανώτερο από όλους τους ανθρώπους και ότι έχει έλθει εκ μέρους του Θεού. Επειδή, εάν είχαν τέλεια βεβαιότητα γι' αυτό μέσα τους, τότε βαθμιαία θα αντιλαμβάνονταν ότι ήταν και του Θεού Υιός. Αλλά δεν κατενόησαν καλά αυτά, γι’ αυτό και δεν μπόρεσαν να Τον πλησιάσουν· διότι έλεγαν πάλι: «οὗτος ὁ ἄνθρωπος οὐκ ἔστι παρὰ τοῦ Θεοῦ, ὅτι τὸ σάββατον οὐ τηρεῖ; (:”Αυτός ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι σταλμένος από τον Θεό, διότι δεν τηρεί την αργία του Σαββάτου”)»[Ιω. 9,16]. Και πάλι: «Πώς είναι δυνατόν να προέρχεται Αυτός από τον Θεό;». Και συνεχώς αυτά ανέφεραν, για να δικαιολογήσουν τα δικά τους πάθη.

    Το ίδιο κάνουν και σήμερα πολλοί άνθρωποι και πιστεύουν ότι ο Θεός εκδικείται και εκδηλώνουν με τον τρόπο αυτόν τα δικά τους πάθη, ενώ πρέπει να εξετάζουμε τα πάντα με επιείκεια· διότι ο Θεός, μπορούσε πραγματικά, να ρίξει κεραυνό σε εκείνους που Τον βλασφημούν, αλλά εντούτοις ανατέλλει για όλους τον ήλιο και βρέχει και όλα τα άλλα τα παρέχει με αφθονία. Αυτόν πρέπει να μιμούμαστε και εμείς και να παρακαλούμε, να συμβουλεύουμε, να νουθετούμε με πραότητα, χωρίς να οργιζόμαστε ούτε να γινόμαστε πραγματικά θηρία· διότι δεν συμβαίνει καμία βλάβη στο Θεό από τη βλασφημία, για να θυμώσεις. Αντίθετα, ο βλάσφημος ο ίδιος δέχεται και το τραύμα από τη βλασφημία του. Γι' αυτό λοιπόν στέναξε, θρήνησε, διότι το πάθος αυτό είναι άξιο δακρύων. Επίσης αυτόν που τραυματίστηκε, τίποτε δεν μπορεί να τον θεραπεύσει τόσο, όσο η επιείκεια.

    Πρόσεξε εξάλλου, με ποιο τρόπο μας μιλεί ο υβρισθείς Θεός και στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη. Στην Παλαιά μεν λέγει: «λαός μου, τί ἐποίησά σοι ἢ τί ἐλύπησά σε ἢ τί παρηνώχλησά σοι; ἀποκρίθητί μοι(: θα πει προς τον λαό Του: “λαέ μου, τι κακό σου έκανα ή σε τι σε λύπησα ή σε τι σε παρενόχλησα; Απάντησέ μου”)»[Μιχ.6,3]. Στην Καινή επίσης λέγει: «Σαοὺλ Σαούλ, τί με διώκεις;(: Σαούλ, Σαούλ, γιατί με καταδιώκεις;)» [Πράξ. 9,5].Και ο Παύλος, επίσης, προτρέπει να διδάσκουμε με πραότητα όσους έχουν αντίθετα φρονήματα: «ἐν πρᾳότητι παιδεύοντα τοὺς ἀντιδιατιθεμένους, μήποτε δῷ αὐτοῖς ὁ Θεὸς μετάνοιαν εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας(: ο δούλος του Κυρίου να παιδαγωγεί και να συνετίζει με πραότητα εκείνους που έχουν αντίθετα φρονήματα, μήπως καμία φορά τους δώσει ο Θεός μετάνοια και οδηγηθούν στην πλήρη και ορθή γνώση της αλήθειας)»[Προς Τιμ. Β΄2,25].

     Αλλά και όταν οι μαθητές πλησίασαν τον Χριστό και ήγειραν την αξίωση να κατέβει φωτιά από τον ουρανό, τους μάλωσε πολύ και τους είπε, επιπλήττοντάς τους: «οὐκ οἴδατε ποίου πνεύματός ἐστε ὑμεῖς(:δεν ξέρετε ακόμη τι διαθέσεων και φρονημάτων ανθρώπους σας κάνει η νέα πνευματική δύναμη και ζωή που μεταδίδει η διδασκαλία μου και η χάρη του Πνεύματός μου. Δεν είστε άνθρωποι και διδάσκαλοι του πνεύματος της οργής και τιμωρίας που επικρατούσε στην Παλαιά Διαθήκη, αλλά του πνεύματος της πραότητας, της μακροθυμίας και της αγάπης, που δεν καταστρέφει, αλλά σώζει)»[Λουκ.9,55]. Και στην παρούσα περίπτωση δεν είπε: «Ω μιαροί και αγύρτες· ω εσείς που είστε γεμάτοι από φθόνο και εχθροί της σωτηρίας των ανθρώπων». Αλλά λέγει: «Γιατί κάνετε πονηρές σκέψεις μέσα στις καρδιές σας;».

    Κατά συνέπεια, πρέπει με επιείκεια να αφανίζουμε τα νοσήματα· διότι εκείνος που θα γίνει καλύτερος, πιεζόμενος από τον ανθρώπινο φόβο, γρήγορα θα επιστρέψει εκ νέου στην πονηρία.  Γι' αυτό, άλλωστε, προέτρεψε να αφήσουν και τα ζιζάνια[ βλ. Ματθ. 13,30: «ἄφετε συναυξάνεσθαι ἀμφότερα μέχρι τοῦ θερισμοῦ, καὶ ἐν καιρῷ τοῦ θερισμοῦ ἐρῶ τοῖς θερισταῖς· συλλέξατε πρῶτον τὰ ζιζάνια καὶ δήσατε αὐτὰ εἰς δέσμας πρὸς τὸ κατακαῦσαι αὐτά, τὸν δὲ σῖτον συναγάγετε εἰς τὴν ἀποθήκην μου(:αφήστε να μεγαλώνουν και τα δύο μέχρι την εποχή του θερισμού. Και τον καιρό του θερισμού, δηλαδή της τελικής κρίσεως, θα πω στους θεριστές αγγέλους μου: “Μαζέψτε πρώτα τα ζιζάνια και δέστε τα σε δεσμίδες για να τα κατακάψετε. Δηλαδή ξεχωρίστε τους πονηρούς ανθρώπους και ρίξτε τους όλους μαζί στη φωτιά της αιωνίου κολάσεως. Το σιτάρι όμως μαζέψτε το στην αποθήκη μου. Τους αγαθούς δηλαδή και ενάρετους συνάξτε τους στην ουράνια βασιλεία”)»], για να δώσει τη δυνατότητα και τον καιρό να μετανοήσουν. Πραγματικά πολλοί από αυτούς μετανόησαν και έγιναν σπουδαίοι, ενώ προηγουμένως ήσαν φαύλοι, όπως είναι ο Παύλος, ο τελώνης και ο ληστής· διότι ενώ ήσαν ζιζάνια, έγιναν σίτος εκλεκτός. Βέβαια, όσον αφορά τα σπέρματα αυτό είναι αδύνατο, αλλά αναφορικά με τη διάθεση των ανθρώπων είναι πολύ εύκολο, διότι αυτή δεν υπόκειται στους φυσικούς νόμους, αλλά έχει τιμηθεί με την ελευθερία της εκλογής.

    Για τον λόγο αυτόν λοιπόν, όταν δεις έναν εχθρό της αλήθειας να τον φροντίσεις, να τον επιμεληθείς, να τον οδηγήσεις με λόγους απαλλαγμένους από κάθε κατηγορία[«λόγον ὑγιῆ, ἀκατάγνωστον, ἵνα ὁ ἐξ ἐναντίας ἐντραπῇ μηδὲν ἔχων περὶ ἡμῶν λέγειν φαῦλον(: να είναι λόγος σωστός και υγιής, ελεύθερος από την αρρώστια της αιρέσεως, ακατηγόρητος, ώστε κάθε αντίπαλος και εχθρός του Χριστού και του Ευαγγελίου να ντροπιαστεί, καθώς δεν θα έχει να λέει κανένα κακό για μας)»: Τίτ. 2,8], να του προσφέρεις προστασία και κηδεμονία, να χρησιμοποιήσεις κάθε τρόπο διορθώσεως, μιμούμενος τους αρίστους ιατρούς· διότι και αυτοί δε θεραπεύουν με ένα τρόπο μόνο, αλλά όταν δουν ότι δεν υποχωρεί η πληγή στο αρχικό φάρμακο προσθέτουν άλλο και ύστερα από αυτό πάλι άλλο. Και άλλοτε μεν κάνουν εγχειρήσεις, ενώ άλλοτε θέτουν επιδέσμους.

     Και εσύ, λοιπόν, αφού γίνεις ιατρός των ψυχών, να χρησιμοποιήσεις κάθε τρόπο θεραπείας σύμφωνα με τους νόμους του Χριστού, για να λάβεις αμοιβή και για τη δική σου σωτηρία και για την ωφέλεια που έδωσες στους άλλους. Όλα να τα κάνεις προς δόξαν του Θεού και έτσι θα δοξάζεσαι και ο ίδιος. «Διὰ τοῦτο τάδε λέγει Κύριος ὁ Θεὸς Ἰσραήλ· εἶπα· ὁ οἶκός σου καὶ ὁ οἶκος τοῦ πατρός σου διελεύσεται ἐνώπιόν μου ἕως αἰῶνος· καὶ νῦν φησὶ Κύριος· μηδαμῶς ἐμοί, ὅτι ἀλλ᾿ ἢ τοὺς δοξάζοντάς με δοξάσω, καὶ ὁ ἐξουθενῶν με ἀτιμασθήσεται (:για τη χλιαρή και ασεβή συμπεριφορά σου αυτά λέγει Κύριος, ο Θεός του Ισραήλ· ‘’Σου είπα άλλοτε και υποσχέθηκα ότι οι πατρικοί σου πρόγονοι, επομένως και ο δικός σου οίκος, θα είναι πάντοτε μαζί μου για να με υπηρετούν. Αλλά τώρα ο Κύριος λέγει: “Για κανένα λόγο και τρόπο δεν ανέχομαι πλέον αυτό. Αλλά εγώ θα δοξάζω εκείνους, που με δοξάζουν και με σέβονται, και θα καταφρονήσω και θα εξουθενώσω εκείνους, οι οποίοι με καταφρονούν’’)»[Α΄Βασ. 2,30].

   Τα πάντα, λοιπόν, ας τα πράττουμε προς δόξα του Θεού, για να λάβουμε τη μακάρια εκείνη κληρονομία, την οποία είθε όλοι μας να επιτύχουμε, με τη χάρη και τη φιλανθρωπία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, στον Οποίο ανήκει η δόξα και το κράτος στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.

                    ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,

              επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος

ΠΗΓΕΣ:

·        https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-matthaeum.pdf

·        Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα  έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΚΘ΄, πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1990, τόμος 10, σελίδες 287-297.

·        Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Άπαντα των αγίων Πατέρων, Ιωάννου Χρυσοστόμου έργα, τόμος 65, σελ. 96- 100 (ή: 45 - 47 του PDF) .

https://drive.google.com/file/d/0ByZQkrKg4yKLVHVFMUh0ODd6QzA/view

·        http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html

·        Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.

·        Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.

·        Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.

·        http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm

·        http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm