Θεοφίλου Γ' Πατριάρχου Ιεροσολύμων: Η αμαρτία ως νόσος

Τῆς Αὐτοῦ Θειοτάτης Μακαριότητος
τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων
κ.κ. Θεοφίλου Γ ΄

Η ΑΜΑΡΤΙΑ ΩΣ ΝΟΣΟΣ [1].

«Ἡ ἁμαρτία μου ἐνώπιόν μου ἐστί διά παντός»

 

Ἐλλογιμώτατοι κ. Καθηγηταί
καί ἐκλεκτοί Σύνεδροι, 

Ἐν πρώτοις θέλομεν νά ἐκφράσωμεν τάς θερμάς Ἡμῶν εὐχαριστίας εἰς τόν Πρόεδρον καί τά μέλη τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Συνεδρίου διά τήν πρόσκλησίν των νά προσφωνήσωμεν τό παρόν Συνέδριον.

Προλεγόμενα

Εἰς Συνέδριον καθαρῶς ἰατρικῆς φύσεως, ἐπελέξαμεν τήν θεώρησιν τῆς ἁμαρτίας καί τῆς θεραπείας αὐτῆς ἐξ ἐπόψεως ἁγιογραφικῆς - βιβλικῆς, ἀναφερόμενοι εἰς τήν Παλαιάν Διάθηκην καί μάλιστα εἰς τό βιβλίον τῶν Ψαλμῶν τοῦ Δαβίδ. Θά καταβληθῇ προσπάθεια  ἑρμηνείας τῶν δαβιτικῶν λόγων τοῦ  Πεντηκοστοῦ Ψαλμοῦ, «ἡ ἁμαρτία μου ἐνώπιόν μου ἐστί διά παντός»[2].

Τό θέμα μας ἀφορᾷ εἰς τήν θεώρησιν τῆς ἁμαρτίας ὡς νόσου, ἀφ' ἑνός, τῆς δέ μετανοίας ὡς θεραπευτικῆς ἀγωγῆς, ἀφ' ἑτέρου.  Τοῦτο εἶναι εὔλογον εἰς τήν ἰουδαιοχριστιανικήν παράδοσιν καί εὐσέβειαν, ἡ ὁποία ἐκφράζεται διά τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, αὐτή δέ συνίσταται εἰς τήν συμμετοχήν τοῦ πιστοῦ εἰς στά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, τά ὁποῖα δέν ἀποτελοῦν ἁπλᾶς θρησκευτικάς καί ἠθικάς πράξεις, ἀλλά μέσα καί φάρμακα θεραπευτικά. Καί λέγομεν μέσα θεραπευτικά, διότι ὁ ἄνθρωπος δέν ἀποτελεῖ μόνον βιολογικήν ὀντότητα, ἀλλά καί πνευματικήν. Εἰς τήν ἐποχήν μας ἔχει ἀποδειχθῆ, ὅσον ποτέ ἄλλοτε, ἡ ἀλληλεπίδρασις σώματος καί ψυχῆς.

Τό θέμα τοῦτο εἶναι βεβαίως ἀπέραντον, περιοριζόμεθα δέ διά τοῦτο μόνον εἰς μερικά βασικά σημεῖα του.

Πῶς  σχετίζονται ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς  καί ἡ τοῦ σώματος

Ἡ σχέσις τῆς φυσικῆς ὑγείας, τοῦ σώματος, καί τῆς πνευματικῆς εὐεξίας, τῆς ψυχῆς, φαίνεται, συνοπτικῶς, εἰς τά ἑξῆς : ἡ σωματική ὑγεία καί ἡ σωματική ἀσθένεια ἔχουν ρυθμισθῆ ἀπό τόν Θεό οὕτως, ὥστε νά ἀποτελοῦν εἰκόνας, ἤ εὐλήπτους παραστάσεις, αἱ ὁποῖαι γενικῶς αἰσθητοποιοῦν - ἀπεικονίζουν, χάριν ἡμῶν, τήν ὑγείαν καί τήν ἀσθένειαν τῆς ψυχῆς. Κατά τούς λόγους τοῦ Μεγάλου Βασιλείου  «ἡ ἰατρική τέχνη ἔχει ἐπιτραπῆ ἀπό τόν Θεόν, ὁ Ὁποῖος ρυθμίζει ὁλόκληρον τήν ζωήν μας, ὥστε νά εἶναι εἰκών τῆς θεραπείας τῆς ψυχῆς, ὑποδεικνύουσα τήν ἀπόθεσιν τῶν περιττῶν καί τήν προσθήκην  ὅσων λείπουν»[3]. 

Κατά δεύτερον λόγον, ἡ συμφυΐα ψυχῆς καί σώματος ποιεῖ καί τά δύο αὐτά μέρη  ἑνότητα ἡ ὁποία ἐπηρεάζεται συνολικῶς ἀπό τήν ὑγείαν ἑκάστου ἐκ τῶν δύο · κατά τούς ἐγκρίτους Ἁγίους Πατέρας, τό σῶμα περιέχεται καί ζωοποιεῖται ἀπό τήν ψυχήν – δέν περιέχει τήν ψυχήν[4] - ἀποτελοῦν δέ ἀμφότερα, ὡς δύο διάφοροι φύσεις, μίαν σύνθετον ὑπόστασιν, εἶναι δηλαδή ὁμοϋπόστατα[5] · καί μολονότι ὁ τρόπος αὐτῆς τῆς συμφυΐας ψυχῆς καί σώματος εἶναι ἄγνωστος εἰς τούς ἀνθρώπους[6], ὡστόσον εἶναι ἀναντίρρητος ἡ ἀμφίπλευρος ἀλληλεπίδρασις τῶν δύο εἰς τόν πνευματικόν ἀγῶνα τῆς μετανοίας · ὡς λέγει χαρακτηριστικῶς μεταξύ ἄλλων ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Σιναΐτης εἰς τό γνωστόν ἔργον του «Κλῖμαξ» περί τῆς ἐπιδράσεως τοῦ σώματος ἐπί τῆς καταστάσεως τῆς ψυχῆς, «εἶναι θαυμαστόν νά βλέπῃ κανείς νοῦν ἀσώματον νά μολύνεται καί σκοτίζεται ἀπό τό σῶμα, καί πάλιν αὐτόν τόν ἄυλον νοῦν ἀπό τό πήλινον σῶμα νά ἀνακαθαίρεται καί νά λεπτύνεται»[7] · καί πάλιν ἐξ ἀντιθέτου τονίζεται, λ.χ. εἰς τήν ἱεράν ὑμνογραφίαν, ὅτι ἀπό τῶν πολλῶν ἁμαρτιῶν ἀσθενεῖ ὄχι μόνον ἡ ψυχή, ἀλλά καί τό σῶμα[8], προφανῶς λόγῳ ἀπουσίας τῆς θείας χάριτος ἡ ὁποία τό ἐνισχύει. 

Κατά τρίτον, ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς ἀπό τήν θανατηφόρον ἁμαρτίαν, ἀλλά καί ἡ θεογνωσία, καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί τοῦ πλησίον κατά τή θέωσιν, ὡς ἀπώτεροι στόχοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἰατρείας, κατά τήν ἐμπειρίαν καί διδασκαλίαν τῆς Ὀρθοδόξου ἡμῶν Ἐκκλησίας, πλησιάζουν ἀκριβῶς τόν ἐμπειρισμόν καί τόν θετικισμόν τῶν συγχρόνων ἐπιστημῶν[9], καί ὄχι τόν περί Θεοῦ διανοητικόν στοχασμόν καί τήν ἐπινοητικότητα τοῦ φιλοσοφικο-θεολογικοῦ στοχασμοῦ τοῦ Μεσαίωνος καί τῆς Σχολαστικῆς Θεολογίας. Ὡς ἔχει περί τούτου εὐστόχως ἐπισημανθῆ,  «ἡ ἐμπειρική μέθοδος ἐκμαθήσεως μιᾶς ἐπιστήμης, ὅσον ἀφορᾷ στά οὐσιώδη θέματα μεθοδολογίας, ἀνταποκρίνεται πλήρως εἰς τήν Πατερική μέθοδο θεογνωσίας, δηλαδή θεολογίας [...] ὁ φωτισμός εἶναι μία ἐμπειρική κατάστασις, ὅπως καί ἡ θέωσις εἶναι μία ἐμπειρική κατάστασις, πού δέν ἔχουν καμμία σχέσι μέ μεταφυσική, δηλαδή μέ φιλοσοφικό στοχασμό»[10]. Οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, αἱ ἐκκλησιαστικαί τῶν θεοφόρων Ἀποστόλων καί Πατέρων διδασκαλίαι περί μετανοίας ἀποτελοῦν ἐπίσης ἀνακοινώσεις ἰατρικῆς φύσεως καί εἰς αὐτάς θά βασισθῶμεν διά τήν ἀνάλυσιν τοῦ θέματός μας.
 
Ὁ θάνατος ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ἁμαρτίας

Ἡ θεώρησις τῆς ἁμαρτίας ὡς νόσου, ἐξ αἰτίας τῆς ὁποίας τό ἀνθρώπινον γένος ὑπόκειται εἰς τούς νόμους τῆς φθορᾶς καί τοῦ θανάτου, θεμελιώνεται εἰς τήν διδασκαλίαν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία θεμελιώνεται εἰς τήν μετά τοῦ Θεοῦ ἕνωσιν, τήν θέωσιν, τῶν θεοφόρων Πατριαρχῶν, Προφητῶν, Ἀποστόλων καί λοιπῶν Ἁγίων. Ἀντιθέτως, εἰς τήν σκέψιν τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου καί εἰς τήν μετέπειτα δυτικήν θεολογίαν ὁ θάνατος ἡρμηνεύθη ὡς τιμωρία τοῦ Ἀδάμ καί τῶν ἀπογόνων του, οἱ ὁποῖοι, ὑπάρχοντες σπερματικῶς ἐν τῷ σώματι τοῦ Ἀδάμ, ἥμαρτον μέ ἐκεῖνον, ἐξ αἰτίας τῆς συλλογικῆς των παραβάσεως τῆς ἐντολῆς περί βρώσεως τοῦ ξύλου τῆς γνώσεως[11]. Ἀντιθέτως, διά τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, ἡ φυσική φθορά καί ὁ σωματικός θάνατος – τά ὁποῖα συγκαταβατικῶς ἐπετράπησαν ἀπό τόν Θεό - ὄχι μόνον δέν ἀποτελοῦν πρωταρχικόν θέλημα τοῦ Θεοῦ, διότι ὁ Θεός «θάνατον οὐκ ἐποίησεν» [12], ἀλλ’ εἶναι φυσικά ἀποτελέσματα τῆς ἐλευθέρας ἀπομακρύνσεως τῶν πρωτοπλάστων ἀπό τόν Θεόν καί παραδοχῆς τῆς συμβουλίας τοῦ ὄφεως, καί τῆς προτιμήσεώς των πρός τήν αἰσθητήν ἡδονήν τοῦ ξύλου· ἡ φθορά αὕτη, ἀπούσης δηλαδή τῆς ζωοποιοῦ χάριτος, ἐποίησε τό σῶμα μέν τοῦ ἀνθρώπου παθητόν [13] ἐξ οὗ καί θνητόν, ὑποκείμενο εἰς πάθη ἀδιάβλητα - ἀναμάρτητα (πεῖναν, δίψαν, κάματον, κ.λπ.)· ἡ ἔλλειψις, ὅμως, τῆς χάριτος καί ἐκ τῆς ψυχῆς, κατά δικαίαν ἐγκατάλειψιν τοῦ ἀνθρώπου, ἀφῆκε τόν ἄνθρωπον ἔρημον φωτισμοῦ, ἐσκοτισμένον κατά τόν νοῦν, καί κληρονομικῶς ἐπιρρεπῆ πρός τήν παράχρησιν τῶν φυσικῶν παθῶν καί  τῶν ἐνεργειῶν ψυχῆς καί σώματος, ἡ ὁποία παράχρησις συνιστᾷ κατάστασιν παρά φύσιν, δηλαδή νόσον καί ἁμαρτίαν, ὡς παράβασιν τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖον συνιστᾷ κατά φύσιν ζωήν· εἶναι χαρακτηριστική ἐν προκειμένῳ ἡ φράση τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας περί τῶν ὡς ἄνω: «Ἡ φύσις μας ἠσθένησε τήν νόσον τῆς ἁμαρτίας, ἐξ αἰτίας τῆς παρακοῆς τοῦ ἑνός, δηλαδή τοῦ Ἀδάμ. Οὕτως, ἐγένοντο ἁμαρτωλοί οἱ πολλοί, ὄχι ἐπειδή διέπραξαν παράβασιν μέ τόν Ἀδάμ, διότι τότε ἀκόμη δέν ὑπῆρχον, ἀλλ’ ἐπειδή προέρχονται ἐκ τῆς  φύσεώς του [τοῦ Ἀδάμ], ἡ ὁποία ἔπεσεν ὑπό τόν νόμον τῆς ἁμαρτίας»[14].  


Ἡ Παλαιά Διαθήκη ὡς ἰατρεῖον
«πρώτων βοηθειῶν» τῆς ἀνθρωπότητος

Ἡ κατάστασις τῆς ἀνθρωπότητος, μετά τήν πτῶσιν καί ἔξοδον ἀπό τόν Παράδεισον καί πρό τῆς ἐπιτελέσεως τοῦ σωτηριώδους ἔργου τῆς Θείας Οἰκονομίας ὑπό τοῦ Ἰδίου τοῦ ἐνσάρκου Λόγου καί Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ, διαζωγραφεῖται μέ ἔντονα χρώματα εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην · πέραν τῆς διαπιστώσεως, ὅτι «ἅπαντες ἐξέκλιναν, ἅμα ἠχρειώθησαν, οὐκ ἔστι ποιῶν χρηστότητα, οὐκ ἔστιν ἕως ἑνός»[15] ἡ περιγραφή τοῦ Προφήτου Ἠσαΐου φανερώνει τήν τεραστίαν, ὁλόσωμον καί ἀνίατον πληγήν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ἐξ αἰτίας τῆς ἁμαρτίας· «τί ἔτι πληγῆτε προστιθέντες ἀνομίαν; Πᾶσα κεφαλή εἰς πόνον καί πᾶσα καρδία εἰς λύπην. Ἀπό ποδῶν ἕως κεφαλῆς οὔτε τραῦμα, οὔτε μώλωψ οὔτε πληγή φλεγμαίνουσα, οὐκ ἔστι μάλαγμα ἐπιθεῖναι, οὔτε ἔλαιον, οὔτε καταδέσμους»[16]. Εἰς τόν λαόν τῆς ἱερᾶς ἱστορίας τοῦ ἀρχαίου Ἰσραήλ, ἡ ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλήθεια τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου καί τῶν Προφητῶν, ἄν καί προσηρμοσμένη συγκαταβατικῶς εἰς τά μέτρα τῆς γενικῆς τότε φθορᾶς καί ἀδυναμίας[17] (τήν ὁποίαν προσαρμογήν οἱ Χριστιανοί ἔχουν τήν ἀπό Χριστοῦ ἐντολήν νά ὑπερβοῦν [18]), διέσωσε – πάντως - τήν ἀλήθειαν περί τῆς πνευματικῆς καί θανατηφόρου ἀσθενείας τῆς ἀνθρωπότητος, ἀλλά καί τῆς ἰάσεως αὐτῆς διά τῆς παρουσίας τοῦ ἰδίου τοῦ Ἀγγέλου Γιαχβέ, ὁ ὁποῖος δίδεται εἰς ἡμᾶς ὡς παιδίον, ἀλλά εἶναι Μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος καί Θεός Ἰσχυρός, κατά τήν προφητείαν τοῦ θεσπεσίου Ἠσαΐου[19], ἤ εἶναι ὁ «υἱός τοῦ ἀνθρώπου», ὁ Ὁποῖος, κατά τόν χριστολογικόν ἑβδομηκοστόν ἔνατον Ψαλμόν ἀποτελεῖ τήν φανέρωσιν τῆς «δεξιᾶς» δηλαδή τῆς φιλανθρώπου Προνοίας τοῦ Θεοῦ[20] · ἐπίσης, ἡ Παλαιά Διαθήκη διέσωσε τήν προσδοκίαν τῆς ἀντικαταστάσεως τῆς ἁμαρτωλοῦ καί ἀναισθήτου ἀνθρωπίνης καρδίας, λιθίνης λόγῳ τῆς ἁμαρτίας, ὑπό καρδίας σαρκίνης, δηλαδή ζώσης καί αἰσθητικῆς, καί τῆς πληρώσεώς της ὑπό Πνεύματος καινοῦ, Ἁγίου, κατά τάς ὑποσχέσεις τοῦ Θεοῦ, ὡς παρουσιάζονται εἰς τόν Προφήτην Ἰεζεκιήλ[21].

Οὕτως, εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, ὀρθῶς ἑρμηνευομένην, δέν ἀποτελεῖ ἡ σχέσις Θεοῦ καί ἀνθρώπου σχέσιν δοῦναι καί λαβεῖν ἤ ἁπλῶς ὑποτελείας ὑπηκόου πρός βασιλέα, βασιζομένη εἰς τήν τήρησιν ἐξωτερικῶν τυπικῶν ἐντολῶν, ἀλλά σχέσιν Θεοῦ Πατρός καί Ἰατροῦ, δηλαδή Λυτρωτοῦ, πρός υἱούς καί θυγατέρας θεραπευομένους ἐκ τῆς ἁμαρτίας, ὡς ὁ Προφητάναξ Δαβίδ παρακαλεῖ τόν Θεόν, λέγων «ἐλέησόν με, Κύριε, ὅτι ἀσθενής εἰμι· ἴασαί με, ὅτι ἐταράχθη τά ὀστᾶ μου» καί ἀλλαχοῦ  «Κύριε, βοηθέ μου καί λυτρωτά μου»[22]. Αἱ νομικαί θυσίαι, κατά τόν Ἀπόστολον Παῦλον, εἶχον ὡς σκοπόν νά προκαλέσουν εἰς τόν Ἰουδαῖον τήν συναίσθησιν τῆς ἐξ ἁμαρτιῶν ἀκαθαρσίας, διά τήν ὁποίαν ἔπρεπε νά ὑποβάλλεται τακτικῶς εἰς νομικούς καθαρισμούς, χωρίς ὅμως νά δύναται πράγματι νά καθαρισθῆ. Ὡς γράφει σαφῶς εἰς τήν πρός Ἑβραίους ἐπιστολήν,  ὁ Νόμος διά τῶν νομικῶν θυσιῶν «οὐδέποτε δύναται τούς προσερχομένους τελειῶσαι· ἐπεί, οὐκ ἄν ἐπαύσαντο [αἱ θυσίαι] προσφερόμεναι, διά τό μηδεμίαν ἔχειν ἔτι συνείδησιν ἁμαρτιῶν τούς λατρεύοντας, ἅπαξ κεκαθαρμένους; ἀλλ’ ἐν αὐταῖς ἀνάμνησις ἁμαρτιῶν κατ’ ἐνιαυτόν· ἀδύνατον γάρ αἷμα ταύρων καί τράγων ἀφαιρεῖν ἁμαρτίας»[23]. Αἱ νομικαί πάλιν ἐντολαί, μολονότι ὑποδεέστεραι καί ἐλαφρότεραι τῶν εὐαγγελικῶν, ὡστόσον δέν ἦτο δυνατόν νά τηρηθοῦν μέ τελειότητα, σχεδόν ὑπό οὐδενός ἀνθρώπου, διότι ἔλειπεν ἡ Χάρις τοῦ ἐν τῷ Σώματι τῆς Ἐκκλησίας ἐνεργοῦντος Ἁγίου Πνεύματος τοῦ Χριστοῦ[24] · οὕτως, ἐδημιουργεῖτο εἰς τούς Ἰουδαίους ἡ συναίσθησις τῆς ἰδίας των ἀδυναμίας καί τῆς ἀνάγκης ὑπερβάσεως τῆς ἁμαρτητικῆς φορᾶς, κατά τά λόγια τοῦ Ἀποστόλου Παύλου «διά Νόμου ἐπίγνωσις ἁμαρτίας»[25] καί ἐγίνετο προετοιμασία διά τήν εἰσαγωγήν καλυτέρας ἐλπίδος «οὐδέν γάρ ἐτελείωσεν ὁ νόμος, ἐπεισαγωγή δέ κρείττονος ἐλπίδος, δι’ ἧς ἐγγίζομεν τῷ  Θεῷ»[26]. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ Παλαιά Διαθήκη ἤ καλλίτερον, ἡ «Προεκκλησία» τοῦ παλαιοῦ Ἰσραήλ, ἔχουσα ρόλον Ἰατρείου «πρώτων βοηθειῶν», τῆς ἀνθρωπότητος, ἐκαλλιέργει τήν ἀπέχθειαν ἤ, ἄν θέλετε, τό μῖσος κατά τῆς ἁμαρτίας, περιγράφουσα, καθώς προείπομεν, μέ χρώματα μελανά τή νίκην τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θανάτου ἐπί τοῦ ἀνθρώπου[27] · ἐπίσης, προανήγγελλε τήν ἔλευσιν τοῦ Ἰατροῦ καί θεραπευτοῦ, ἐτήρει μέτρα πρός ἀποτροπήν τῆς διαδόσεως καί ἐπιρρώσεως τῆς ἁμαρτητικῆς νόσου μεταξύ τῶν Ἰσραηλιτῶν, ἀκόμη καί διά ποινῶν θανάτου, ἀλλά δέν ἠδύνατο νά δώσῃ τό φάρμακον καθ’ ἑαυτό, τήν Θεότητα τοῦ Χριστοῦ. 

Πάντως, εἶναι σαφές εἰς ὅσους μελετοῦν τήν Παλαιάν Διαθήκην ἄνευ προκαταλήψεων, ἀκόμη καί εἰς μή Χριστιανούς, καθώς συνέβη εἰς τό «εὐσεβές λεῖμμα» τῶν πρώτων Ἰουδαιο-Χριστιανῶν, εἶναι, λέγομεν, σαφές, ὅτι ἡ ἰδία ἡ Παλαιά Διάθηκη προαναγγέλλει τή συμπλήρωσιν καί ἀληθῆ κατανόησίν της διά τῆς Καινῆς Διαθήκης τῶν Εὐαγγελικῶν καί Ἀποστολικῶν διδασκαλιῶν ἐν τῷ Σώματι τοῦ Χριστοῦ, τῇ Ἐκκλησίᾳ. Παραδείγματος χάριν, ἀριδήλως δηλώνεται μεταξύ ἄλλων, ὅτι θά ἐξέλθῃ νόμος καί λόγος Κυρίου ὄχι πλέον ἐκ τοῦ Σινᾶ, ἀλλ’ ἐξ Ἱερουσαλήμ, θυσία δέ καθαρά θά προσφέρεται πανταχοῦ καί ὄχι μόνον εἰς Ἱερουσαλήμ[28]. Διά τοῦτο καί ὁ Ἀπόστολος Παῦλος σημειώνει ὅτι «τέλος νόμου», δηλαδή σκοπός τοῦ Νόμου, εἶναι ὁ «Χριστός, εἰς δικαιοσύνην παντί τῷ πιστεύοντι»[29].      

Πάντως, τό θρησκευτικόν περιβάλλον τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου, περιφρουρούμενον ὑπό τῆς αὐστηρᾶς ἐφαρμογῆς τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, κατά τή διδασκαλίαν τῶν Πατριαρχῶν καί Προφητῶν, καί ἐπιβάλλον τήν πρός τόν Θεόν κατά πρᾶξιν εὐσέβεια, διά τῶν νομικῶν δηλαδή ἐντολῶν, ἦτο ἀναμφιβόλως Ἀποκάλυψις ἐξ Οὐρανοῦ[30], πνευματικός ἀμπελών περιφρουρούμενος φραγμῷ καί ὑπηρέταις, κατά τούς λόγους τοῦ Χριστοῦ[31], Ἀποκάλυψις δοθεῖσα «ἐν δόξῃ», κατά τούς λόγους τοῦ Ἀποστόλου Παύλου[32], δηλαδή ἐντός τῆς ὑπερφώτου δόξης τοῦ Θεοῦ, ἀπέδωκε δέ ὡς εὐκλεῆ καί πανάγιον καρπόν τήν Μητέρα τοῦ Θεοῦ, τήν «ἐν γυναιξίν εὐλογημένην», τήν «ἀπό τότε μακαρισθησομένην ὑπό πασῶν τῶν γενεῶν», κατά τό ἱερόν Εὐαγγέλιον[33]. Ἡ Γέννησις καί ἡ ἐν ἁγιασμῷ προετοιμασία τῆς Θεοτόκου ἐσήμανε τό «πλήρωμα τοῦ χρόνου» διά τήν ἐνανθρώπησιν τοῦ μεγάλου Ἰατροῦ καί Σωτῆρος Χριστοῦ[34]. Ἡ ἰδία ἡ Ἁγία Γραφή ἀναφέρει, ὅτι ἡ ἐκλογή τοῦ Ἰσραήλ καί ἡ ὑπέρ αὐτοῦ διάκρισις τοῦ Θεοῦ δέν ἐγένετο χάρις εἰς τήν ἀρετήν τῶν Ἰσραηλιτῶν ἐν συνόλῳ, ἀλλά χάρις εἰς τάς ὑποσχέσεις πρός τούς ἁγίους Πατριάρχας, διά νά ἀποδειχθῇ ὁ Θεός ἀληθής[35] · φαίνεται καθαρῶς ἐν τέλει, ὅτι ἡ ἐπιλογή τοῦ Ἰσραήλ εἶχεν ὡς σκοπόν τήν ἐμφάνισιν τοῦ προσώπου ἐκείνου, τό ὁποῖον θά ἐγίνετο «χωρίον τοῦ ἀχωρήτου»[36], ὁ τόπος τῆς ἑνώσεως θείας καί ἀνθρωπίνης φύσεως ἐν τῷ Χριστῷ, δηλαδή εἶχεν ὡς σκοπόν τήν ἱστορικήν ἀνάδειξιν τοῦ παναγίου προσώπου τῆς Θεοτόκου Μαρίας, μόνης καταλλήλου πρός τήν ἐνσάρκωσιν τοῦ Θεοῦ Λόγου· λέγει σχετικῶς ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ τῆς Θεσσαλονίκης καί τῆς Οἰκουμένης φωστήρ: Ὁ Θεός, «ἔκανεν εἰς τάς καταλλήλους περιστάσεις ἐκλογήν τῶν γενῶν καί τῶν φυλῶν ἀπό τάς ὁποίας θά ἀνεπτύσσετο ἡ πολυΰμνητος ράβδος, ἀπό τήν ὁποίαν θά προήρχετο τό ἄνθος, διά τοῦ ὁποίου ἐπρόκειτο νά ἐπιτελέσῃ τήν σωτηριώδη οἰκονομίαν παντός τοῦ γένους»[37].

Ὁ σωτηριώδης, κατά τά ἀνωτέρω, ρόλος τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης διά τήν ἀνθρωπότητα φαίνεται καθαρῶς καί εἰς τούς λόγους τοῦ Κυρίου πρός τήν Σαμαρείτιδα, παρά τῷ φρέατι τοῦ Ἰακώβ, ὅτι «ἡ σωτηρία ἐκ τῶν Ἰουδαίων ἐστί»[38], μολονότι ἀναγνωρίζεται, ὅτι ὁ Ἰουδαϊσμός, ὅταν δέν ὁδηγῇ εἰς τόν Μεσσίαν Χριστόν, καθίσταται ἄκαρπος συκῆ[39] καί ἀποτελεῖ δυσπιστίαν πρός τόν Μωϋσῆν, ὁ ὁποῖος ἐλάλησε περί τοῦ Ἰησοῦ «εἰ γάρ ἐπιστεύετε Μωϋσεῖ, ἐπιστεύετε ἄν ἐμοί· περί γάρ ἐμοῦ ἐκεῖνος ἔγραψεν»· «ἐάν γάρ μή πιστεύσητε ὅτι ἐγώ εἰμι, ἀποθανεῖσθε ἐν ταῖς ἁμαρτίαις ἡμῶν»[40], ἄλλωστε καί ὁ ἴδιος ὁ Πατριάρχης Ἀβραάμ εἶχε μυηθῆ προορατικῶς εἰς τό Μυστήριον τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, συμφώνως πρός τούς λόγους τοῦ Χριστοῦ[41].


Ἡ Ἐκκλησία ὡς τό τέλειον Ἰατρεῖον

Ἡ θεραπεία, λοιπόν, τῆς ἀνθρωπότητος προητοιμάσθη εἰς τόν ἰουδαϊκόν λαόν ὑπό τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου, ἀλλά καί εἰς τά ἔθνη μέ ἄλλους τρόπους τῆς θείας Προνοίας, ὥστε νά γίνῃ ποθητή καί ἀναμενομένη ἡ ἔλευσις τοῦ λυτρωτοῦ. 

Ἐν τέλει ἡ ἕνωσις τῶν δύο φύσεων, θείας καί ἀνθρωπίνης, ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Θεοῦ καί Λόγου, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀποτελεῖ ἀνάπλασιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως καί θεραπείαν της ἀπό τήν ἁμαρτίαν. Καθώς ἡ πυράκτωσις τοῦ σιδήρου, λέγει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, τόν καθιστᾷ ἀπρόσιτον, οὕτω καί ἡ πυράκτωσις τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ διά τοῦ πυρός τῆς Θεότητος τήν καθιστᾷ ἀπρόσιτον εἰς τόν διάβολον[42]. Ὡς πρός τήν σωτηριώδη μετοχήν τῶν πιστῶν εἰς τό Σῶμα καί Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, διά τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας, σημειώνει τά ἑξῆς ὁ Μέγας Ἀθανάσιος: «Διά τοῦτο λέγεται καί εἶναι πρωτότοκος ἡμῶν [τῶν ἀνθρώπων], ἐπειδή, ἐνῷ πάντες οἱ ἄνθρωποι ἀπώλλυντο ἐξ αἰτίας τῆς παραβάσεως τοῦ Ἀδάμ, πρώτη ἡ δική Του σάρκα ἀναμέσον τῶν ἄλλων [ἀνθρώπων] ἐσώθη καί ἠλευθερώθη, ἐπειδή ἐγένετο σῶμα τοῦ ἰδίου τοῦ Λόγου, καί λοιπόν καί ἐμεῖς, ἐπειδή εἴμεθα σύσσωμοι [μέ Ἐκεῖνον], σῳζόμεθα καθώς ἐκεῖνο»[43]. Κατά τούς λόγους τοῦ Ἁγίου Χρυσοστόμου, ὅταν πᾶσα μέθοδος ἰατρείας ἀπεδείχθη ἀνεπαρκής διά τούς ἀνθρώπους, «ὅτε πᾶς ἰατρείας ἐξηλέγχθη τρόπος»[44], τότε ἐπιτελεῖται ἡ Θεία Οἰκονομία «ἐπειδή θείας ἔχρῃζε τό πρᾶγμα δυνάμεως»[45] καί καθιδρύεται ἡ Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ, ἡ ὁποία δέν εἶναι δικαστήριον, ἀλλά ἰατρεῖον : «εἴσελθε, μετανόησον· ἰατρεῖον γάρ ἐστιν ἐνταῦθα, οὐ δικαστήριον, οὐκ εὐθύνας ἁμαρτημάτων ἀπαιτοῦν, ἀλλά συγχώρησιν ἁμαρτημάτων παρέχον»[46].  Ἡ σωτηρία εἰς τό Ἰατρεῖον τοῦτο πραγματοποιεῖται μέ τήν καθαρτικήν ἐνέργειαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, κυρίως δέ μέ τήν Θείαν Μετάληψιν, ὅπως πολύ εὐστόχως διατυπώνει ὁ Ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας ἑρμηνεύων τόν στίχον τοῦ 50οῦ Ψαλμοῦ, «ραντιεῖς με ὑσσώπῳ καί καθαρισθήσομαι», διά τῶν ἑξῆς λόγων : «Μέ πλάγιον τρόπον [μέ τήν θερμήν καί καθαρτικήν ὕσσωπον], ὑποδηλώνει τήν ἐνέργειαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἡ ὁποία ἔρχεται ἐντός ἡμῶν · τοῦ Ὁποίου ἡ χάρις μᾶς κάμει ζέοντας εἰς τό πνεῦμα, καί ἐκτήκει κάθε ρύπον ἐντός ἡμῶν, ὡς τό πῦρ, καθώς εἰσέρχεται ἀοράτως. Διά τοῦτο λέγουν οἱ Πνευματοφόροι, ὅτι ὁ Χριστός μᾶς βαπτίζει μέ Ἅγιον Πνεῦμα καί πῦρ. Τό τίμιον Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, πάλιν, ὄχι μόνον μᾶς ἀπαλλάττει ἀπό τήν φθοράν, ἀλλά καί ἀπό πάσαν ἀκαθαρσίαν κεκρυμμένην εἰς τά ἐνδότερα, καί δέν μᾶς ἀφίνει νά ψυχραινώμεθα πρός ὀκνηρίαν» [47].

Εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν ζωήν, λοιπόν, συντελεῖται ἡ παντελής ἐξάλειψις τῆς ἁμαρτίας, πρωτίστως διά τοῦ ἱεροῦ Βαπτίσματος. Ἐάν δέ κάποιος ἁμαρτήσῃ μετά τό Βάπτισμα βαρέως, δέν δύναται πλέον νά ἀποκατασταθῇ ἐντελῶς εἰς τήν καθαρότητα τήν ὁποίαν εἶχεν ἀμέσως μετά τό Βάπτισμα· τοῦτο συμπεραίνεται μεταξύ ἄλλων καί ἐκ τῶν λόγων τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου Ἀρχιεπισκόπου Ἱεροσολύμων, διευκρινίζοντος ἐν προκειμένῳ τά ἑξῆς: «ὅπως ὅταν ἡ πληγή προχωρήσῃ εἰς τό σῶμα, ἀκόμη καί ἐάν γίνῃ κάποια θεραπεία, ὅμως ἡ πληγή παραμένει, οὕτω καί ἡ ἁμαρτία προσβάλλει τήν ψυχήν καί τό σῶμα, καί παραμένουν τά σημάδια τῶν οὐλῶν πανταχοῦ, ἀφαιροῦνται δέ μόνον ἀπό ὅσους λαμβάνουν τό λουτρόν τοῦ Βαπτίσματος. Λοιπόν, τά μέν παρελθόντα τραύματα ψυχῆς καί σώματος θεραπεύει ὁ Θεός διά τοῦ Βαπτίσματος, ὡς πρός τά μελλοντικά δέ, ἄς προφυλασσόμεθα ἅπαντες ἀπό κοινοῦ· ὥστε, διατηρώντας καθαρόν τόν χιτῶνα τοῦ σώματος αὐτοῦ, νά κληρονομήσωμεν αἰωνίαν Βασιλείαν Θεοῦ καί μή ἀπολέσωμεν τήν οὐρανίαν σωτηρίαν δι’ ὀλίγην πορνείαν ἤ ἡδυπάθειαν ἤ κάποιαν ἄλλην πρᾶξιν ἁμαρτίας»[48]. Ἡ ἁμαρτία, ὡς κατάστασις παρά φύσιν πληροῖ πάντοτε τήν ψυχήν ἀθυμίας καί ταραχῆς, κατ’ ἔκπτωσιν ἀπό τῆς εἰρήνης καί ἀρετῆς διά τήν ὁποίαν ὁ ἄνθρωπος ἐδημιουργήθη, διότι κατά τόν ἅγιον Δωρόθεον τῆς Γάζης «ἡ ἁμαρτία εἶναι πρόξενος ταλαιπωρίας καί ἀποσαθρώνει αὐτόν ὁ ὁποῖος τήν ἔχει»[49]. 

Καί ἐπειδή πάντες ἐλάβομεν τό Βάπτισμα, ἀλλά οἱ περισσότεροι δέν τό τηροῦν ἀμόλυντον, ἀπαιτεῖται δι’ ὅλους ἡ μετάνοια, πρός θεραπείαν τῆς ἁμαρτίας. Ἡ ὁδός πρός τήν τελείαν ὑγείαν, δηλαδή τήν ἁγιότητα, τή θέωσιν, διέρχεται διά τῶν σταδίων πρῶτον τῆς καθάρσεως, δηλαδή τῆς μεταμορφώσεως τῶν παθῶν ἀπό τό παρά φύσιν εἰς τό κατά φύσιν, καί δεύτερον τοῦ φωτισμοῦ[50], κατά τό ὁποῖον στάδιον ὁ φωτιζόμενος Χριστιανός ἀντιλαμβάνεται ἀπλανῶς τό νόημα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τάς ἀφανεῖς παγίδας τῶν πονηρῶν πνευμάτων, τούς λόγους τῆς θείας Προνοίας περί τῶν ὄντων, τήν ψυχικήν κατάστασιν τῶν συνανθρώπων κ.ἄ. Ἡ θέωσις ἤ δοξασμός, ὡς τελικόν στάδιον, εἶναι ἡ εἴσοδος τοῦ ἀνθρώπου εἰς τήν δόξαν τῆς Ἁγίας Τριάδος· κατά τό στάδιον τοῦτο ὁ ἄνθρωπος καθίσταται κατά χάριν ἄκτιστος καί κοινωνός ὑπερφυῶν χαρισμάτων καί ἀπροσμετρήτου θεϊκῆς γνώσεως, βεβαίως δέ καί πλείστης ἀγάπης πρός τόν Θεόν καί τόν συνάνθρωπον καί τελείας ταπεινοφροσύνης. Ὅμως τό θέμα τῶν σταδίων τῆς χριστιανικῆς τελειώσεως, καθάρσεως, φωτισμοῦ καί θεώσεως ἔχει γίνει ἀντικείμενον πολλῶν εἰδικῶν μελετῶν καί διά τοῦτο δέν ἐπεκτεινόμεθα.      

Ἀμαρτία καί μετάνοια :
ὁμοιότητες μέ τήν θεραπείαν τῶν σωμάτων

Ἡ μετάνοια, ὡς θεραπεία τῆς νόσου τῆς ἁμαρτίας, παρουσιάζει, καθώς ἐλέχθη, πολλάς ὁμοιότητας καί ἀναλογίας μέ τήν ἰατρικήν τῶν σωμάτων.

Ἡ ἐκκλησιαστική ζωή, ὡς συσσωμάτωσις εἰς τόν Χριστόν, ἡ ὁποία διά τῆς καθάρσεως ἐκ τῆς ἁμαρτίας καί διά τοῦ φωτισμοῦ ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπον εἰς τήν ἕνωσιν μέ τόν Θεόν, τήν θέωσιν, ὡς διαρκῆ ἐνοίκησιν τῆς χάριτος τῆς Ἁγίας Τριάδος εἰς τόν ἄνθρωπον, ἀρχίζει, ὡς καί ἡ ἰατρική, μέ μέτρα προληπτικά κατά τῆς ἁμαρτίας · ἐάν ἡ πρόληψις μέσῳ τῆς ἀποφυγῆς τῆς ἁμαρτίας ἀποτύχῃ, τότε προχωρεῖ εἰς τήν θεραπείαν. Ἡ ἰδία ἡ Ἁγία Γραφή, αἱ ἐντολαί τοῦ Κυρίου, δέν εἶναι παρά πρόληψις, ἐν πρώτοις, κατά τῆς ἁμαρτίας. Λέγει ἄλλωστε χαρακτηριστικῶς καί ἡ ἰδία ἡ Ἁγία Γραφή εἰς τό βιβλίον τῆς Σοφίας Σειράχ, ὅτι πρέπει νά ἀποφεύγωμεν τήν ἁμαρτίαν ὡς θανατηφόρον ὄφιν: «Ὡς ἀπό προσώπου ὄφεως φεῦγε ἀπό ἁμαρτίας, ἐάν γάρ προσέλθῃς, δήξεταί σε· ὀδόντες λέοντος οἱ ὀδόντες αὐτῆς ἀναιροῦντες ψυχάς ἀνθρώπων»[51].

Ἡ ὑπό τῆς Ἐκκλησίας θεραπεία τῆς ψυχῆς, πάντως, ὅπως καί εἰς τήν ἰατρικήν, ἀπαιτεῖ ἀνόθευτα τά φάρμακα, ἀλλά θέλει καί τήν δεοντολογίαν ἀκριβῆ καί ἀναλλοίωτον, δηλαδή, τήν δογματικήν διδασκαλίαν τῆς Ἐκκλησίας - διότι ὀρθή πίστις σημαίνει ὀρθόν τρόπον ζωῆς, τά δέ Μυστήρια ἐνεργά, ἐντός τῆς κανονικῆς Ἐκκλησίας· εἶναι σαφές διά τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι δέν δύναται νά ὑπάρξῃ ἀληθής ἀρετή εἰς τούς κόλπους τῆς αἱρέσεως, καθώς λ.χ. ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος σημειώνει : «Εἶναι ἀδύνατον ἀπό τό χιόνι νά προέρχεται φλόγα· περισσότερον, ὅμως, ἀδύνατον εἶναι νά ὑπάρχῃ ταπείνωσις εἰς τούς ἑτεροδόξους· τοῦτο, λοιπόν, εἶναι κατόρθωμα τῶν πιστῶν καί εὐσεβῶν, καί μάλιστα ὅσων ἔχουν καθαρθῆ»[52].

Ἡ διατήρησις τῆς Πίστεως εἶναι προϋπόθεσις τῆς σωτηρίας, κατά τούς ἁγίους Πατέρας, ὡς διατήρησις τῶν ὀρθῶν μεθόδων διαγνώσεως καί τῶν τρόπων θεραπείας, ἐφ’  ὅσον ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος, συμβουλεύων τόν πνευματικόν ποιμένα, λέγει «Τήν ἀκεραίαν πίστιν καί τά εὐσεβῆ δόγματα ἄς ἀφήσῃς πρῶτον ἀπό ὅλα κληρονομίαν εἰς τά τέκνα σου, ὥστε ὄχι μόνον τά τέκνα σου, ἀλλά καί τά ἐκείνων τέκνα νά ὁδηγήσῃς εἰς τόν Κύριον διά τῆς ὁδοῦ τῆς Ὀρθοδοξίας»[53]. Καί ὁ ἰδικός μας Ἅγιος Θεόδωρος Ἐπίσκοπος Ἐδέσσης, ὁ ἐκ τῆς Λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάββα, γράφει περί τῆς ἀναγκαιότητος τῆς ὀρθῆς Πίστεως, ὅτι πρό πάντων καί ἐπί πᾶσι πρέπει ὁ Μοναχός νά ἔχῃ τήν ψυχήν περιπεφραγμένην μέ τά θεῖα δόγματα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας[54].

Οἱ ἱεροί Κανόνες, οἱ ρυθμίζοντες τήν ζωήν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ Σώματος, τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, ἐντάσσονται καί αὐτοί εἰς τό ἴδιον πλαίσιον τῆς πνευματικῆς ἰατρικῆς καί δέν ἀποτελοῦν ἄνωθεν ἐπιβεβλημένην νομοθεσίαν ἀντίθετον μέ τή φύσιν τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά ἰατρικήν μέθοδον, ἐπανορθωτικήν τῆς ἁμαρτίας, ἡ ὁποία εἶναι παρά φύσιν. Εἶναι χαρακτηριστική ἐν προκειμένῳ ἡ φράσις τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου περί τῶν ἱερῶν Κανόνων τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ὅτι αὐτοί καθιερώθησαν «πρός ψυχῶν θεραπείαν καί ἰατρείαν παθῶν»[55].

Ἡ εἰκών, μέ ἄλλα λόγια ὁ ρόλος, τοῦ πνευματικοῦ Πατρός καί Ἑξομολόγου ἑκάστου πιστοῦ καί ἰδίως τῶν Μοναχῶν, ἡ ζωή τῶν ὁποίων πρέπει νά ἀποτελῇ ὑπόδειγμα διά τούς Χριστιανούς, διαζωγραφεῖται εἰς τά πατερικά κείμενα μέ ἐκφράσεις καί εἰκόνας λαμβανομένας πολλάκις ἐκ τῆς Ἰατρικῆς · ὁ πνευματικός πατήρ, ὡς καί ὁ ἰατρός, πρέπει νά εἶναι ὁ ἴδιος ὑγιής, νά μή ἀηδιάζῃ ἐκ τῆς δυσωδίας καί τῆς θέας τῶν τραυμάτων τῆς ἁμαρτίας, καί νά χρησιμοποιῇ καταλλήλως τά ἐργαλεῖα του, τά ὁποῖα εἶναι ἀνάλογα τῆς ἰατρικῆς, καυτῆρες - δηλαδή ἐπιτίμια, κολλύρια - δηλαδή ἐπιπλήξεις, σπόγγος - δηλαδή λόγια ἤπια καί γλυκέα, κ.ἄ. πολλά[56]. Ἀλλά καί οἱ ἀσθενεῖς, οἱ ἁμαρτωλοί - δηλαδή ἅπαντες οἱ ἄνθρωποι - πρέπει νά προσβλέπωμεν εἰς τόν πνευματικόν μας Πατέρα καί Ἐξομολόγον, ὡς εἰς ἀγαπητόν ἰατρόν· λέγει ὁ Μέγας Βασίλειος εἰς τούς Ὅρους κατά πλάτος:  «Καθώς εἴπομεν, ὅτι πρέπει ὁ Προεστώς νά προσφέρῃ ἄνευ πάθους τήν θεραπείαν εἰς τούς ἀσθενεῖς, παρομοίως πρέπει καί οἱ θεραπευόμενοι νά μή δέχωνται ἐχθρικῶς τά ἐπιτίμια, μήτε νά νομίζουν τυραννίαν τήν φροντίδα ἡ ὁποία προσφέρεται εἰς αὐτούς ἀπό εὐσπλαγχνίαν, μέ σκοπόν τήν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς. Διότι εἶναι αἰσχρόν, οἱ μέν ἀσθενεῖς εἰς τό σῶμα νά ἐμπιστεύωνται τούς ἰατρούς τόσον πολύ, ὥστε ἀκόμη καί ἐάν ἐκεῖνοι κόπτουν ἤ καυτηριάζουν ἤ προσφέρουν πικρά φάρμακα, νά τούς θεωροῦν εὐεργέτας, ἡμεῖς δέ νά μή ἔχωμεν τήν ἰδίαν διάθεσιν πρός τούς θεραπευτάς τῶν ψυχῶν ἡμῶν, ὅταν διενεργοῦν τήν σωτηρίαν μας, μέ κάποιον ἐπίπονον τρόπον»[57]. Μάλιστα, ἐπειδή ἀρχή πάσης ἁμαρτίας εἶναι ἡ ὑπερηφάνεια[58], ὡς πεπλανημένη αἴσθησις αὐταρκείας καί αὐτοδυναμίας τῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία φέρει τήν ἀμέλειαν, διά τοῦτο, καί μόνον ἡ ὑπακοή καί συμμόρφωσις πρός τάς προτροπάς τοῦ πνευματικοῦ Πατρός καί ἡ διακοπή τοῦ ἰδικοῦ μας θελήματος, ἕλκει τήν χάριν τοῦ Θεοῦ, εἶναι δέ ἡ καλυτέρα ὁδός θεραπείας[59].

Ἡ μέν ὕπαρξις, ἡ ὑπόστασις τοῦ ἀνθρώπου διέπεται ἀπό τήν αὐτεξούσιον, ἐλευθέραν αὐτοῦ καί νοεράν ψυχήν, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καί τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καί δημιουργοῦ της[60]. Τό σῶμα - μολονότι ἰδιαίτερον κτῆμα τῆς ψυχῆς, δέν εἶναι αὐθυπόστατος οὐσία, ἀλλ’ ἐνυπόστατος εἰς τήν ψυχήν. Διά τοῦτο καί ἡ θεραπεία τῆς ἁμαρτίας ἐπικεντρώνεται εἰς τήν ψυχήν, ἀλλά μέ τήν βοήθειαν τοῦ σώματος[61]. Ἄλλωστε, ἡ ἁμαρτία, εἴτε διαπράττεται μόνον εἰς τήν ψυχήν εἴτε καί διά τοῦ σώματος, ἀναφέρεται εἰς τήν ψυχήν καί ποτέ εἰς τό σῶμα μόνον[62]. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής μάλιστα ἐπισημαίνει «Τά φαγητά δέν εἶναι κακά, ἀλλά ἡ γαστριμαργία. Οὔτε ἡ παιδοποιΐα, ἀλλά ἡ πορνεία. Οὔτε τά χρήματα, ἀλλά ἡ φιλαργυρία [...] δέν ὑπάρχει κακόν εἰς τά πράγματα καθ’ ἑαυτά, παρά μόνον ἡ παράχρησίς των, ὀφειλομένη εἰς τήν ἀμέλειαν τοῦ νοῦ διά τήν φυσικήν καλλιέργειαν»[63].

 Ἡ νοσηρά ἁμαρτητική κατάστασις, ἐκτείνεται εἰς τρία πεδία[64] · πρῶτον, εἰς τόν νοῦν, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ ὀφθαλμός τῆς ψυχῆς, ὅπου ἐκδηλώνεται ὡς «προσπάθεια», δηλαδή ὡς προσκόλλησις τοῦ νοός εἰς τά ἀντικείμενα τῶν παθῶν, κεχρωματισμένα μέ ἐπιθυμίαν, ἐπειδή αὐτά προσφέρουν ἐμπαθῆ ἡδονήν εἰς τήν ψυχήν· δεύτερον, εἰς τήν πνευματικήν καρδίαν, δηλαδή εἰς τό κέντρον τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς, ὅπου ἐκδηλώνεται ὡς «ἡδυπάθεια», δηλαδή ὡς στροφή τῆς καρδίας καί συνόλου τῆς ψυχῆς πρός τάς ἀπολαύσεις τῶν παθῶν, ἡ ὁποία στροφή ἀποδιώκει τήν χάριν τοῦ Θεοῦ, ἐπειδή ὁ ἄνθρωπος αὐτοπροαιρέτως ἐγκαταλείπει τήν καθαράν ὁδόν τοῦ Θεοῦ καί προτιμᾷ τά πάθη. Τέλος, ὅταν ἡ ἁμαρτία διαπράττεται καί διά τοῦ σώματος, δημιουργεῖ εἰς αὐτό τήν «ἐμπάθειαν» δηλαδή τό σῶμα πάσχει – μέ τήν γνωστήν ἀρνητικήν ἔννοιαν – τά πάθη.  Οὕτως, ἡ ὅλη ὕπαρξίς μας καθίσταται - ἐπειδή ἀναχωρεῖ ἡ θεία ἐνέργεια - εὐεπίφορος πρός τήν ἁμαρτίαν. Ἡ διάπραξις της ἁμαρτίας, ὡς κατάληξις τοῦ ἀποτυχόντος ἀγῶνος ἐναντίον τῶν ἐμπαθῶν λογισμῶν, ἀποτελεῖ θάνατον τῆς ψυχῆς[65]. Καί τοῦτο, διότι διώκει τήν καθαράν ἐνέργειαν, δηλαδή τήν χάριν τοῦ Θεοῦ καί ἰσχυροποιεῖ τήν ἐνέργειαν τῆς ἁμαρτίας, ἐφ’ ὅσον κατά τήν ἐμπειρίαν τῆς Ἐκκλησίας «ἡ ἁμαρτία ἀποτελεσθεῖσα ἀποκύει θάνατον»[66], ἐνῷ νικώμενοι ὑπό τῆς ἁμαρτίας καθιστάμεθα δοῦλοι της : «ᾧ γάρ τις ἥττηται, τούτῳ καί δεδούλωται»[67], καί «σειραῖς δέ τῶν αὐτοῦ ἁμαρτιῶν ἕκαστος σφίγγεται»[68]. Ἐκ τῶν τριῶν τούτων πνευματικῶς παθολογικῶν καταστάσεων θεραπεύονται, γενικῶς εἰπεῖν,  ἡ μέν προσπάθεια τοῦ νοός διά τῆς ἡσυχίας καί τῆς προσοχῆς, ἡ ἡδυπάθεια τῆς καρδίας διά τῆς ἀγρυπνίας καί τῆς σιωπῆς καί ἡ ἐμπάθεια τοῦ σώματος διά τῆς νηστείας καί τῆς προσευχῆς [69].

Ἡ ἐξυγίανσις τῆς ψυχῆς, ἐνεργεῖται ὑπό τοῦ ἀσθενοῦς καί τοῦ ἰατροῦ του Ἐξομολόγου διά μεθόδων ἀναλόγων τῆς ἰατρικῆς, πρῶτον διά τῆς ἀποτροπῆς τῆς ἐξαπλώσεως τοῦ ἁμαρτητικοῦ καρκινώματος καί δεύτερον διά τῆς ἐξυγιάνσεως τοῦ κέντρου τῆς ἀσθενείας, δηλαδή τῆς καρδίας, ἐφ’ ὅσον κατά τούς λόγους τοῦ Χριστοῦ ἡ ἁμαρτία ἑδρεύει εἰς τήν πνευματικήν καρδίαν – δηλαδή τήν τῆς ψυχῆς, ἐντός ἡμῶν· «ἐκ γάρ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοί πονηροί» κατά τούς λόγους τοῦ Χριστοῦ[70]. Ἡ μέθοδος τῆς θεραπείας, ἀκολουθεῖ τό γνωστόν ἀξίωμα τῆς ἰατρικῆς «τά ἐναντία τῶν ἐναντίων ἰάματα»[71], ἡ δέ διάγνωσις, βάσει τῆς ὁποίας ἐφαρμόζεται ἡ θεραπευτική ἀγωγή, βασίζεται εἴτε εἰς τάς διαπραττομένας ἁμαρτίας εἴτε εἰς τούς λογισμούς · τό μέ ποίους λογισμούς ἀσχολεῖται ὁ νοῦς, φανερώνει πρός ποῖα πάθη ἐπιρρέπει ἡ ψυχή· οὕτως ἑρμηνεύεται, κατά τόν ἡμέτερον ἅγιον Ἀββᾶν Δωρόθεον τῆς Γάζης[72], ὁ ψαλμικός στίχος «διέκυψαν πάντες οἱ ἐργαζόμενοι τήν ἀνομίαν, ὅπως ἄν ἐξολοθρευθῶσιν εἰς τόν αἰῶνα» (Ψαλμ. 91, 8).        

Συμφώνως πρός τό ὡς ἄνω ἀξίωμα τῆς Ἰατρικῆς, ἡ μετάνοια εἶναι στροφή – ἀλλαγή πορείας - τοῦ νοός («μετα – νοεῖν»), ὅπως φαίνεται καί εἰς τήν παραβολήν τοῦ ἀσώτου υἱοῦ, ὅπου λέγεται ὅτι ὁ ἄσωτος ἦλθεν «εἰς ἑαυτόν»[73]. Ἡ ἐπιστροφή αὐτή κατευθύνεται εἰς ἐσωτερικήν – νοεράν, ἀλλά καί πρακτικήν ἐνασχόλησιν ἀντίθετον αὐτῆς τῶν ἐφαμάρτων παθῶν, ἤ ὡς θέτει τοῦτο ὁ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος : «Μετάνοιά ἐστι διαλλαγή Κυρίου, διά τῆς τῶν ἐναντίων τοῖς πταίσμασιν ἀγαθοεργίας»[74]. Διά τοῦτο καί ὁ Μέγας Βασίλειος συμβουλεύει: «Ἐπειδή ἡμαρτήσαμεν μέ τό σῶμα, ὅταν παρουσιάσαμε τά μέλη μας δοῦλα τῆς ἁμαρτίας, πρός ἀνομίαν, διά τοῦτο, μέ τό σῶμα καί ἄς μετανοήσωμεν [...] Ἐλοιδόρησας; Εὐλόγησον! Ἐπλεονέκτησας; Ἀπόδος! Ἐμεθύσθης; Νήστευσον! [...] Ἐφόνευσας; Μαρτύρησον κ.λπ.» [74α]. Τελικῶς ἡ ὑγεία τῆς ψυχῆς δέν εἶναι δικανική μετά τοῦ Θεοῦ ρύθμισις, διά  τοῦ πνευματικοῦ ὡς συνηγόρου, ἀλλ΄ ἴασις τῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία βιώνεται ἐμπειρικῶς ὡς μέθεξις τῶν χαρισμάτων τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· διά τοῦτο καί ἡ Καινή Διαθήκη μᾶς ὑπενθυμίζει, ὅτι εἴμεθα ὑπό τήν υἱοθεσίαν τοῦ Θεοῦ, μόνον ἄν ἡ ὕπαρξίς μας κατευθύνεται ὑπό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος [76] · παρομοίως οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας θεωροῦν μόνον τήν ὕπαρξιν ὑπερφυσικῶν χαρισμάτων, λ.χ. βαθείας ταπεινοφροσύνης καί ἀκαταπαύστου ἐπικλήσεως τοῦ Θεοῦ, ὡς ἀπόδειξιν τελείας θεραπείας τῆς ψυχῆς. Εἰς περίπτωσιν ἐλλείψεως τοιούτων χαρισμάτων πρέπει νά ἐπιδιδώμεθα εἰς ἔργα ἐλέους καί φιλανθρωπίας, διά νά ἀναπληρώσωμεν τάς ἐλλείψεις[77]. Ἡ ἀποκατάστασις τῆς ὑγείας τῆς ψυχῆς ἀπό τό παρά φύσιν εἰς τό κατά φύσιν, δηλαδή  εἰς τήν δυναμικήν κίνησιν τῆς ψυχῆς πρός τόν Θεόν, περιγράφεται ἀπό τόν Ἅγιον Διάδοχον Φωτικῆς ὡς ἑξῆς: «γνώρισμα τῆς καθαρᾶς ψυχῆς εἶναι λόγος ἄνευ κακίας, ζῆλος ἄνευ φθόνου καί ἄπαυστος ἔρως διά τόν Κύριον τῆς δόξης»[78].

Ἡ φυσική, λοιπόν, κατάστασις τῆς ψυχῆς δέν εἶναι ἡ μή ἐνέργεια τῶν παθῶν, κατά τά πρότυπα ἴσως τῆς στωϊκῆς ἀπαθείας, ἀλλά ἡ κίνησις τῆς ψυχῆς πρός τόν Θεόν, διά πράξεως καί θεωρίας, ἡ ὁποία συνεπιφέρει τήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπην πρός τόν πλησίον. Ἄλλωστε, ὑπενθυμίζουν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι ὁ ἡγεμών νοῦς, ἐάν δέν κατευθύνεται πρός τόν Θεόν, ἐκπίτει εἰς τό παρά φύσιν εἴτε τῶν δαιμονικῶν δυνάμεων, μέ παράχρησιν τοῦ δικαίου θυμοῦ, εἴτε τῶν κτηνῶν, μέ κατάχρησιν τῆς ἐπιθυμίας · «νοῦς ἀποστάς τῆς τοῦ Θεοῦ θεωρίας ἤ κτηνώδης ἤ δαιμονιώδης γίνεται»[79], διότι ὁ νοῦς ἐξομοιώνεται πρός ἐκεῖνο μετά τοῦ ὁποίου ἀσχολεῖται ἐκτενῶς[80]. Βάσει τούτων ἀντιλαμβανόμεθα, ὅτι ἡ ὑγεία τῆς ψυχῆς εἶναι αἰσθητή καί ἀπό τόν πρώην ἀσθενῆ καί δέν τήν πληροφορεῖται ἐξωτερικῶς μόνον, δηλαδή ἀπό τόν ἰατρόν· διά τοῦτο ἐπισημαίνουν οἱ ἅγιοι Πατέρες, ὅτι πρέπει καί ἐμεῖς νά κρίνωμεν καί ἀφ’ ἑαυτῶν τήν πορείαν τῆς ὑγείας μας, ὡς λέγει σχετικῶς ὁ ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κλίμακος «Ἐάν ἐκ συναρπαγῆς ἔδωκας ὑποσχέσεις παραμονῆς (εἰς κάποιαν Μονήν), ἀλλά βλέπεις νά μή ἔχῃ προκοπήν ὁ ὀφθαλμός τῆς ψυχῆς, μή ἀποκρούσῃς τόν ἀποχωρισμόν»[81].  Διά τόν ἴδιον λόγον τονίζεται ὅτι πρέπει καί ἡ ἐπιλογή τοῦ Πνευματικοῦ μας πατρός νά γίνεται μέ προσοχήν, ὥστε νά μή εὕρωμεν κάποιον ἄπειρον, ὡς ναύτην, ἐνῷ ἀναζητοῦμεν κυβερνήτην, δηλαδή ἔμπειρον ὁδηγόν τῆς ψυχῆς μας [82].


Διαφοραί εἰς τήν θεραπείαν
ψυχῆς καί σώματος

Ὡστόσον, ἐάν ἅπαντα τά ὡς ἄνω, ἔστω καί στοιχειωδῶς παρουσιαζόμενα, δεικνύουν τάς ἀναλογίας μεταξύ τῆς ποιμαντικῆς ἰατρικῆς τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ἰατρικῆς τῶν σωμάτων, ὑπάρχουν μεταξύ των καί μερικαί ἀξιοσημείωτοι διαφοραί. 

Μία τοιαύτη διαφορά φανερώνεται καί εἰς τόν τίτλον τῆς εἰσηγήσεως αὐτῆς· τό ὅτι αἱ ἁμαρτίαι τοῦ ἀνθρώπου «ἐνώπιόν αὐτοῦ εἰσι διά παντός» φανερώνει ἐν πρώτοις τήν ὁλόθυμον σπουδήν καί τό ἐνδιαφέρον πρός τήν μετάνοιαν. Γράφει χαρακτηριστικῶς ὁ ἅγιος Ἡσύχιος Ἱεροσολύμων : «Εἶναι πολύ καλόν, ὅταν κάποιος γνωρίζει τήν ἁμαρτίαν του καί ἔχει πάντοτε πρό ὀφθαλμῶν τά πταίσματά του. Διότι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος γνωρίζει καί ἐνθυμεῖται καί κατανοεῖ μέ τούς ὀφθαλμούς τῆς ψυχῆς τά τραύματα τῶν πταισμάτων του, αἰσχύνεται, ἔχει τύψεις εἰς τήν ψυχήν ἀπό τήν ἐνθύμησιν, καί ἀναγκαζόμενος ἀπό τήν αἰσχύνην ἔρχεται εἰς μεταμέλειαν. Ἀντιθέτως, αὐτός ὁ ὁποῖος ἔπαθε λήθην, προχωρεῖ εἰς ἄλλα ἁμαρτήματα, ὡς ἄν νά μή διέπραξε τίποτε»[83]. Πάντως, ἀντιθέτως πρός τήν ἰατρικήν τῶν σωμάτων, ὅπου λαμβάνεται μέριμνα νά μή ἐνθυμῆται ἐπί πολύ ὁ ἀσθενής τήν νοσηράν κατάστασιν, διά ψυχολογικούς λόγους, ἡ συνεχής ἐνθύμησις τῶν ἁμαρτιῶν εἶναι ἀπαραίτητος διά τήν μετάνοιαν, ἀκόμη καί μετά τήν ἐξάλειψιν τῶν ἁμαρτημάτων, πρός ἀποφυγήν ἀφ' ἑνός μέν τῆς λήθης, ἀφ' ἑτέρου τῆς ἐπαναλήψεως τῆς ἁμαρτίας, καί πρός κατάνυξιν, ἀλλά μέ τήν προϋπόθεσιν καί εἰς τόν βαθμόν κατά τόν ὁποῖον ἡ ἐνθύμησις αὐτή δέν ὁδηγεῖ εἰς ἀπόγνωσιν[84] · συνεπῶς, ἡ μετάνοια ὡς θεραπεία ἀπό τήν ἁμαρτίαν δέν εἶναι παθητική κατάστασις, ἀλλά ἀπαιτεῖται εἰς αὐτήν συνεχής ἐγρήγορσις, ἐφ’ ὅσον ὡς πρωταρχική νοσογόνος κατάστασις θεωρεῖται ἀπό τούς Πατέρας ἡ ἀμέλεια[85].

Αἱ ἁμαρτίαι, ὡς συγκεκριμέναι ἐνέργειαι, αἱ ὁποῖαι προέρχονται ἀπό τήν νοσογόνον κατάστασιν τῶν παθῶν, δέν εἶναι πάντως ἀθέλητοι, δέν παραβιάζουν δηλαδή οὐδέποτε τήν ψυχήν, ἡ ὁποία δύναται πάντοτε, ἀκόμη καί εἰς τό βάραθρον τῆς κακίας καί τῆς ἐνεργείας τῶν παθῶν ἐάν πέσῃ, νά ἀνανήψῃ, ἐάν ἐξ ὅλης δυνάμεως ἐκζητήσῃ τήν βοήθειαν τοῦ Θεοῦ. Αὐτή εἶναι ἀξιοσημείωτος διαφορά ἀπό τήν σωματικήν ἀσθένειαν, ἡ ὁποία εἶναι πάντοτε ἐπώδυνος καί διά τοῦτο μισητή εἰς τόν ἄνθρωπον. Ἀντιθέτως ἡ ἁμαρτία, φέρουσα μεθ’ ἑαυτῆς καί κάποιαν ψευδῆ ψυχικήν ἤ σωματικήν ἡδονήν, ἕλκει τήν ψυχήν πρός τήν αὐτῆς συνήθειαν καί ἕξιν[86]. Ἐδῶ συντελεῖται τό μέγα μυστήριον τῆς προαιρέσεως - τῆς ἐλευθέρας ἐπιλογῆς - τοῦ ἀνθρώπου, κατά τό ὁποῖον ἡ ψυχή, μολονότι γνωρίζουσα καί ἀπό συνειδήσεως καί ἀπό τῆς ἰδίας ἐμπειρίας καί ἀπό διδασκαλίας, τάς δωρεάς καί τό κάλλος τοῦ Θεοῦ καί τήν φθοράν καί πνευματικήν δυσωδίαν τῆς ἁμαρτίας, ὡστόσον προτιμᾷ τήν ἁμαρτίαν. Καί τοῦτο ἀφορᾷ πρωτίστως εἰς τήν προαίρεσιν, παρά τήν μεσολάβησιν καί ἄλλων παραγόντων, διότι οὐδείς μᾶς ἐξαναγκάζει εἰς ἁμαρτίαν : «ἑαυτόν μή ἀδικοῦντα, οὐδείς παραβλάψαι δύναται ἕτερος»[87] - «οὐδείς ἄλλος δέν δύναται νά βλάψῃ ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος δέν ἀδικεῖ τόν ἑαυτόν του» κατά τά χρυσοστομικά λόγια· παρασυρόμεθα λοιπόν ἐξ ἀπροσεξίας – μέ ἰδικήν μας ὅμως εὐθύνην -  καθότι «ἕκαστος πειράζεται ὑπό τῆς ἰδίας ἐπιθυμίας ἐξελκόμενος καί δελεαζόμενος, εἶτα ἡ ἐπιθυμία συλλαβοῦσα τίκτει ἁμαρτίαν»[88]. Καί εἶναι ἀκριβῶς ἡ προτίμησις αὐτή τῆς ἁμαρτίας ἡ ὁποία καθιστᾷ τόν ἄνθρωπον ἀνεπίδεκτον διά τόν θεῖον φωτισμόν, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ τήν αἰώνιον Βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, τήν ἀνακαίνισιν τοῦ ἀνθρώπου · «πᾶς ὁ φαῦλα πράσσων μισεῖ τό φῶς καί οὐκ ἔρχεται πρός τό φῶς, ἵνα μή ἐλεγχθῇ τά ἔργα αὐτοῦ»[89]. Ἔχομεν, δηλαδή, ἀσθενεῖς οἱ ὁποῖοι δέν θέλουν νά θεραπευθοῦν ἀπό τήν νοσογόνον ἁμαρτίαν, ἀλλ’ ἀντιθέτως ἐπαναλαμβάνουν τήν παράβασιν τῶν πρωτοπλάστων. Εἶναι πολύ χαρακτηριστικόν ἐν προκειμένῳ ἕν μικρόν κεφάλαιον ἀπό τή διδασκαλίαν τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου τοῦ Μεγάλου, τό ὁποῖον, ἐξ αἰτίας τῆς σημασίας του, παραθέτομεν ὁλόκληρον · συνάγεται εὐχερῶς ἀπό τό χωρίον τοῦτο, ὅτι ἡ μέν φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ εἶναι πλουσία καί συνεχής, ἀλλά δέν μᾶς ὠφελεῖ ἐάν ἐμεῖς δέν καταστήσωμεν ἑαυτούς δεκτικούς τῆς φιλανθρωπίας αὐτῆς, πρᾶγμα τό ὁποῖον πρέπει νά μᾶς κρατῇ πάντοτε εἰς ἐγρήγορσιν · λέγει ἐπί λέξει : «Ὁ Θεός εἶναι ἀγαθός καί ἀπαθής καί ἀμετάβλητος. Ἄν λοιπόν κάποιος νομίζῃ μέν λογικήν καί ἀληθῆ τήν διαπίστωσιν, ὅτι ὁ Θεός δέν μεταβάλλεται, ἀπορεῖ ὅμως, πῶς ἀφ’ ἑνός χαίρει διά τούς ἀγαθούς καί ἀφ’ ἑτέρου ἀποστρέφεται τούς κακούς· καί ὅτι ὀργίζεται ἐναντίον ὅσων ἁμαρτάνουν, ἀλλά γίνεται εὔσπλαγχνος, ὅταν ὑπηρετῆται, πρέπει νά εἴπωμεν, ὅτι ὁ Θεός οὔτε χαίρει, οὔτε ὀργίζεται, διότι τό νά χαίρῃ καί νά λυπῆταί τις εἶναι πάθος· οὔτε ἐξυπηρετεῖται μέ δῶρα, διότι τότε θά ἐνικᾶτο ἀπό τήν ἡδονήν· καί δέν εἶναι θεμιτόν νά εὐπραγῆ ἤ δυσπραγῆ ὁ Θεός ἀναλόγως μέ τά ἀνθρώπινα πράγματα. Ἀλλ’  Ἐκεῖνος μέν, μόνον εἶναι ἀγαθός καί ὠφελεῖ καί δέν βλάπτει ποτέ, παραμένων ἴδιος καί ἀπαράλλακτος· ἐμεῖς, ὅμως, παραμένοντες μέν ἀγαθοί, συναπτόμεθα μέ τόν Θεόν, λόγῳ ὁμοιότητος· γινόμενοι δέ κακοί, χωριζόμεθα ἀπό τόν Θεόν, λόγῳ ἀνομοιότητος μέ αὐτόν. Καί ζῶντες μέ ἀρετήν ἀκολουθοῦμεν τόν Θεόν, ἀλλ’ ὅταν γινώμεθα κακοί κάνομεν Αὐτόν ἐχθρόν μας, ὄχι ἐπειδή Αὐτός ὀργίζεται ματαίως, ἀλλ’ ἐπειδή τά ἁμαρτήματα δέν ἀφίνουν τόν Θεόν νά λάμψῃ ἐντός ἡμῶν, ἀλλά μᾶς συνάπτουν μέ τούς βασανιστικούς  δαίμονας. Ἐάν πάλιν εὑρίσκομεν λύσιν τῶν ἁμαρτιῶν μέ προσευχάς καί ἐλεημοσύνας, δέν ὑπηρετοῦμεν ἤ μεταβάλλομεν τόν Θεόν, ἀλλά μέσῳ τῶν ἐνεργειῶν μας καί τῆς ἐπιστροφῆς πρός τόν Θεόν, ἰατρεύοντες τήν ἰδικήν μας κακίαν, πάλιν χαιρόμεθα τήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ. Συνεπῶς, εἶναι ὅμοιον τό νά λέγωμεν, ὅτι ὁ Θεός ἀποστρέφεται τούς κακούς καί τό νά λέγωμεν, ὅτι ὁ ἥλιος κρύπτεται ἀπό τούς τυφλούς»[90].

Ἄλλη ἀξιοσημείωτος διαφορά εἰς τήν θεραπείαν τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἡ ὕπαρξις δυνάμεων ἐξωτερικῶν τοῦ ἀνθρώπου, ἑτέρων δυνάμεων, παρά τά πάθη, αἱ ὁποῖαι, ἀπρόβλεπτοι διά τούς περισσοτέρους ἀνθρώπους (τούς μή ἁγίους), προσπαθοῦν νά ἐπαυξάνουν τά πάθη  εἰς τήν ψυχήν μέ διαφόρους τρόπους. Ὁμιλοῦμεν βεβαίως διά τάς ἀποστατικάς δυνάμεις τοῦ σκότους, ἡ καταπολέμησις τῆς δράσεως τῶν ὁποίων συνιστᾷ ἕνα διαρκῆ «ἀόρατον πόλεμον» διά τόν Χριστιανόν καί τήν ὁποίαν δρᾶσιν ἀντιλαμβάνεται καθείς πιστός Χριστιανός, ὅταν ἀγωνίζεται νομίμως τόν πνευματικόν ἀγῶνα. Ἤδη ἀπό τήν Καινήν Διαθήκην διδασκόμεθα τήν ὕπαρξιν τοῦ διαβόλου καί τῶν ὑποτακτικῶν του δαιμόνων, ἡ κατάργησις τῶν ἔργων τοῦ ὁποίου ἦτο ὁ σκοπός τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ[91]. Δέν πρόκειται περί ἀπροσώπου δυνάμεως ἤ συμβόλου τοῦ κακοῦ, ἀλλά προσώπου τό ὁποῖον ἔχει νοήματα[92], τό ὁποῖον καταλαμβάνει καί καταστρέφει τήν ζωήν[93], ὑποβάλλει εἰς τάς καρδίας τῶν ἀνθρώπων προτάσεις ἁμαρτίας, ὡς ἐγένετο καί εἰς τόν Ἰούδαν[94], καί ἐνεργεῖ ἀοράτως ἐντός τῶν υἱῶν τῆς ἀπειθείας[95]. Ἀντιπαρερχόμενοι τήν τεραστίαν περί τούτου χριστιανικήν γραμματείαν, ἀρκούμεθα μόνον εἰς τόν Ἅγιον Μάξιμον τόν Ὁμολογητήν, ὁ ὁποῖος γράφει χαρακτηριστικῶς : «οἱ δαίμονες, καθείς ἀναλόγως πρός τήν ἐνδιαθέτως ὑποκειμένην ἐπιτηδειότητά του,  δραστηριοποιεῖται εἰς τό νά ἐπιφέρῃ πειρασμούς μέ ἕνα ἤ ἄλλον τρόπον. Διότι ἄλλος ἀπό αὐτούς εἶναι δημιουργός διαφορετικῆς κακίας καί σαφῶς ἄλλος ἀπό αὐτούς εἶναι περισσότερον βρωμερός ἀπό ἄλλους καί πρός ἕνα εἶδος κακίας περισσότερον ἐπιτήδειος»[96]. Ἀλλοῦ γράφει ἐπίσης: «οἱ δαίμονες λαμβάνουν τάς ἀφορμάς διά νά κινητοποιοῦν ἐντός ἡμῶν τούς ἐμπαθεῖς λογισμούς, ἀπό τά πάθη τά ὁποῖα εἶναι ὑποτεθειμένα εἰς τήν ψυχήν· ἔπειτα πολεμοῦντες μέσῳ τούτων τόν νοῦν, τόν ὠθοῦν νά ἔλθῃ εἰς συγκατάθεσιν τῆς ἁμαρτίας· καί ἐάν ἡττηθῇ, τόν ὁδηγοῦν εἰς τήν ἁμαρτίαν κατά διάνοιαν, ἀφοῦ δέ αὐτή ὁλοκληρωθῇ, τόν φέρουν αἰχμάλωτον καί εἰς τήν διάπραξιν [τῆς ἁμαρτίας]. Μετά ἀπό αὐτήν, ἀφοῦ λοιπόν ἔχουν ἐρημώσει τήν ψυχήν μέσῳ τῶν λογισμῶν, ὑποχωροῦν μαζί μέ αὐτούς καί μένει μόνον εἰς τόν νοῦν τό εἴδωλον τῆς ἁμαρτίας»[97]. Κατά τήν διδασκαλίαν μάλιστα τῆς Ἐκκλησίας, ἐρειδομένην ἐπί τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ἑρμηνευομένην ὑπό τῶν Ἁγίων Πατέρων, οἱ δαίμονες ἐπιτίθενται  εἰς τήν ψυχήν καί μετά τόν χωρισμόν αὐτῆς ἀπό τοῦ σώματος.

Ἡ θεραπευτική δύναμις ἡ ὁποία ἐπεμβαίνει εἰς τήν ψυχήν τοῦ ἀνθρώπου εἶναι, εἰς ἀντίθεσιν μέ τήν ἀνθρωπίνην Ἰατρικήν, ὄχι μόνον ὑπέρ τήν φύσιν τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά μάλιστα ἄκτιστος. Τοῦτο εἶναι χαρακτηριστικῶς ἐμφανές εἰς τούς Ἁγίους, τούς κατ’ ἐξοχήν καί μόνους κατά κυριολεξίαν πνευματικῶς ὑγιεῖς, τῶν ὁποίων τά σώματα, λόγῳ τῆς θεώσεώς των μετά τῆς ψυχῆς, μετά θάνατον παραμένουν ἀδιάφθορα καί διενεργοῦν θαύματα, ὡς μνημόνια καί δοχεῖα τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία πρότερον εἶχεν ἐνοικήσει εἰς τήν ψυχήν των· βεβαίως, καί ζῶντες οἱ Ἅγιοι κοσμοῦνται ὑπό θεϊκῶν, ἀκτίστων χαρισμάτων, τῶν ὁποίων αἱ ἐκδηλώσεις εἶναι ὁμολογουμένως ὑπέρ φύσιν, ἐφ’ ὅσον «Θεός ὅπου βούλεται, νικᾶται φύσεως τάξις». Κατά τήν χαρακτηριστικήν ἐν προκειμένῳ ἔκφρασιν τοῦ οὐρανοφάντορος Μ. Βασιλείου περί τῶν ἱερῶν λειψάνων· «Αὐτός ὁ ὁποῖος ἥψατο ὀστᾶ Μάρτυρος, λαμβάνει κάποιαν μετοχήν ἁγιασμοῦ, ἀπό τήν χάριν ἡ ὁποία παρεδρεύει εἰς τό σῶμα [τοῦ ἁγίου Μάρτυρος]»[98]. Ἡ δρᾶσις τῆς ἀκτίστου θεϊκῆς χάριτος βεβαίως σημαίνει, ὅτι οὐδέν ἁμάρτημα ἤ πάθος δέν εἶναι ἀνίατον διά τόν Θεόν, ἐάν ὑπάρχῃ ἀληθής διάθεσις μετανοίας ἀπό πλευρᾶς τοῦ ἀνθρώπου, διότι ἡ θεραπευτική δύναμις εἶναι ἡ παντοδύναμος ἄκτιστος θεία χάρις, ἡ «τά ἀσθενῆ θεραπεύουσα καί τά ἐλλείποντα ἀναπληροῦσα».           

Τέλος, ἡ σημαντικωτέρα διαφορά, ἔγκειται εἰς τήν κατάληξιν τῆς ψυχικῆς ἀσθενείας τῆς ἁμαρτίας ἤ τῆς ψυχικῆς ὑγείας, δηλαδή τῆς ἁγιότητος. Ἐνῷ δηλαδή ἡ τοῦ σώματος ἀσθένεια ἔχει κατάληξιν τόν θάνατον, ὅμως ἡ κατάστασις τῆς ψυχῆς, εἴτε ὑγιής μέ τήν παρουσίαν τοῦ Θεοῦ, εἴτε νοσηρά  – ἀποκρυσταλλώνεται ἀναλόγως, κατά τήν ἔξοδόν της ἐκ τοῦ σώματος.  Ἐάν ἡ ψυχή ἀναχωρήσῃ ἀπό τήν σωματικήν ζωήν ταύτην, μή θεραπευθεῖσα, τότε διατηρεῖ τήν ἀποκτηθεῖσαν ἁμαρτητικήν της ροπήν, πρός τό σκότος, πρός τήν ἀπουσίαν τοῦ φωτός τῆς χάριτος, κατά τήν ἕξιν, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Ἀββᾶς Δωρόθεος, τοῦ κακοῦ : «Οὕτω [μετά θάνατον] καί ἡ ἐμπαθής ψυχή· πάντοτε κολάζεται ἡ ἀθλία ἀπό τήν ἰδικήν της κακοεξίαν, ἔχουσα πάντοτε  τήν πικράν μνήμην καί τήν ἐπώδυνον ἐνασχόλησιν τῶν παθῶν, τά ὁποῖα τήν καίουν καί τήν καταφλέγουν»[99]. Ἐπιπλέον δέ, ἐπειδή στερεῖται ἡ ψυχή πάσης ἀνθρωπίνης παρηγορίας, ὑποφέρει ἀκόμη περισσότερον[100].  Ἡ κατάστασις αὐτή θά ἐπιδεινωθῇ διά τάς ἀνετοίμους ψυχάς εἰς τήν γενικήν Ἀνάστασιν, ὅταν ἡ ὑπερβολή τῆς ἀνακαινιστικῆς θείας Χάριτος, τῆς Χάριτος τοῦ Χριστοῦ ἀποκαλυπτομένου ἐν τῇ δόξῃ Του, θά γίνη ἀντιληπτή ἀπό τάς φιλοθέους ψυχάς ὡς φῶς καί Βασιλεία καί δόξα καί ἀγαλλίασις, διότι μέ τήν ὀρθήν καί ἐπαξίαν συμμετοχήν των εἰς τήν ἄκτιστον χάριν τοῦ Θεοῦ μέσῳ τῶν ἱερῶν Μυστηρίων, αἱ φιλόθεοι ψυχαί ἔχουν ἀποκτήσει τόν «ἀρραβῶνα» τοῦ Πνεύματος καί κάποια δεκτικότητα πρός τό ἄκτιστον φῶς[101] · ἀντιθέτως, αἱ μή δεκτικαί καί μή δεχθεῖσαι τήν προετοιμασίαν αὐτήν ψυχαί, δέχονται τό φῶς τοῦτο, ὡς πῦρ, κατά τούς λόγους τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, ἐπειδή ἐχρησιμοποίησαν κακῶς τήν σάρκα· «Ὅποιος, λόγῳ τῆς συζυγίας μέ τό σῶμα ἐγένετο χειρότερος, καί τόσον πολύ κατεσχέθη ἀπό τόν πηλόν, ὥστε νά μή δύναται νά ἀτενίσῃ πρός τάς λάμψεις τῆς ἀληθείας, μήτε νά ὑπερβῇ τά χαμηλά [...], εἶναι ἄθλιος, νομίζω, λόγῳ τῆς τυφλώσεώς του [...] ἀποκομίζων πονηρόν καρπόν πονηρᾶς γνώμης ἤ νά κατακριθῇ εἰς τό σκότος ἤ νά ἰδῇ ὡς πῦρ Ἐκεῖνον τόν ὁποῖον δέν ἐγνώρισεν ὡς φῶς»[102]. Παρομοίως καί ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής διευκρινίζει ὅτι παράδεισος καί κόλασις εἶναι διαφορετικοί τρόποι μετοχῆς εἰς τήν ἰδίαν ἀνακαινιστικήν ἐνέργειαν, ἡ ὁποία θά διαπεράσῃ ἀνεμποδίστως ἀγγέλους καί ἀνθρώπους εἰς τήν Β΄ Παρουσίαν τοῦ Κυρίου. Συνεπῶς, δέν εἶναι ὁ παράδεισος καί ἡ κόλασις διακεκριμέναι ἐνέργειαι τοῦ Θεοῦ. Λέγει ὁ ἅγιος Μάξιμος ἐπί λέξει : «Ὁ μέν Θεός, κατά μίαν ἀπειροδύναμον βούλησιν τῆς ἀγαθότητός Του, θά συνελκύσῃ τούς πάντας, ἀγγέλους καί ἀνθρώπους, ἀγαθούς καί πονηρούς. Ὅμως ὅλοι αὐτοί εἰς τόν Θεόν, ὁ Ὁποῖος θά διαπεράσῃ τούς πάντας ἄνευ ἐμποδίου, δέν θά μετάσχουν ἐξ ἴσου, ἀλλά ἀναλόγως μέ τόν ἑαυτόν των»[103].

Ἀντιστοίχως, ἡ ὑγεία τῆς ψυχῆς δέν περιορίζεται, ὡς ἐλέχθη, εἰς τήν ἀπαλλαγήν μόνον ἀπό τά παρά φύσιν πάθη τῆς ἁμαρτίας καί εἰς τήν εἰρηνικήν αὐτῆς κατάστασιν, ἀλλά ἐπεκτείνεται πέραν τούτων. Καί τοῦτο, διότι τό σωτηριῶδες Μυστήριον τῆς οἰκονομίας τοῦ Χριστοῦ δέν ἐπανήνεγκεν ἁπλῶς τόν ἄνθρωπον, τήν ἀνθρωπίνην φύσιν, εἰς τό ἀρχαῖον του κάλλος, ἐάν θέλετε, εἰς τήν προπτωτικήν κατάστασιν, ἀλλά διά τῆς Ἀναστάσεως καί Ἀναλήψεως ὁ Χριστός κατέστησεν αὐτήν «καινήν κτίσιν», δηλαδή κυρίαρχον τοῦ χρόνου καί τοῦ χώρου, ἀθάνατον καί συγκάθεδρον τῆς Ἁγίας Τριάδος : «τότε ἐδημιούργησε τόν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα Θεοῦ, τώρα τόν ἥνωσε μέ τόν Ἴδιον τόν Θεόν · τότε ἔδωκεν εἰς αὐτόν ἐντολήν νά ἐξουσιάζῃ τούς ἰχθύας καί τά ζῶα, τώρα ἀνήγαγε τήν ἀπαρχήν [τῶν ἀνθρώπων, τόν Χριστόν] ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν»[104]. Πρόκειται περί ἐκείνων «ἅ ὀφθαλμός οὐκ εἶδε καί οὖς οὐκ ἤκουσε καί ἐπί καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη, ἅ ἡτοίμασεν ὁ Θεός τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν»[105] καί τά ὁποῖα προγεύονται οἱ πιστοί καί πρό τοῦ θανάτου των, ἀναλόγως πρός τήν κάθαρσιν, τόν φωτισμόν ἤ καί τήν θέωσίν των. Ὁ  Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, λέγει τά ἑξῆς διά τά μετά τήν ἔξοδόν μας ἀπό τό σῶμα καί τήν Ἀνάστασιν: «πᾱσα καλή καί θεοφιλής ψυχή, ὅταν ἀπαλλαγῆ ἀπό τά ἐγκόσμια, ἀφοῦ λυθῇ ἀπό τό συνδεδεμένον της σῶμα, τότε ἀμέσως συναισθάνεται καί θεωρεῖ τό καλόν τό ὁποῖον τήν ἀναμένει, διότι ἐκεῖνο τό ὁποῖον τήν ἐσκότιζεν ἀνεκαθάρη ἤ ἀπετέθη ἤ δέν γνωρίζω πῶς νά τό εἴπω· καί εὐχαριστεῖται μέ κάποιαν θαυμασίαν ἡδονήν καί ἀγάλλεται καί κατευθύνεται μέ ἱλαρότητα πρός τόν Δεσπότην της [...] μετ’ ὀλίγον χρόνον, ἀφοῦ λάβῃ καί τό συγγενικόν της σαρκίον ἀπό τήν γῆν, ἡ ὁποία τό ἔδωκε καί εἰς τήν ὁποίαν τό ἐνεπιστεύθη (ὅπως γνωρίζει ὁ Θεός ὁ ὁποῖος τά συνέδεσε καί τά ἔλυσε), μετά τοῦ ὁποίου ἠγωνίσθη μέ φιλοσοφίαν διά τά μετά θάνατον, συγκληρονομεῖ μαζί μέ ἐκεῖνο τήν μετά θάνατον δόξαν· καί ὅπως μετέσχε τῶν μοχθηρῶν ἐκείνου, λόγῳ τῆς συμφυΐας, οὕτω μεταδίδει εἰς ἐκεῖνο ἀπό τῶν ἰδικῶν της τερπνῶν, ἀφοῦ ὁλόκληρον τό ἀναλώσῃ πρός ἑαυτήν, καί γίνῃ μετ’ ἐκείνου ἕν, καί πνεῦμα καί νοῦς καί θεός, ἀφοῦ καταποθῇ τό θνητόν καί ρευστόν ἀπό τήν ζωήν»[106]. 


Ἐπίλογος

Κατακλείοντες, ἐν πρώτοις θέλομεν νά ἐπισημάνωμεν τήν ὕπαρξιν ἀναλογιῶν, ἀλλά καί διαφορῶν μεταξύ τῆς ἰατρικῆς θεραπείας τῆς ψυχῆς καί τῆς ἰατρικῆς θεραπείας τοῦ σώματος. Ἐν συνεχείᾳ δέ νά ὑπογραμμίσωμεν τόν ἐμπειρικόν χαρακτῆρα τῆς μυστηριακῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας · ἐν ᾧ, δηλαδή, ὡρισμένοι ἐπιστήμονες θεωροῦν τόν ἄνθρωπον ὡς ἁπλῆν βιολογικήν ὀντότητα, Ἡμεῖς κατεδείξαμεν, ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν ἀποτελεῖ μόνον βιολογικήν ὀντότητα, ἀλλά περιβάλλεται ἀπό ἐνέργειαν, ἡ ὁποία κατά τήν ἁγίαν Γραφήν καί τήν διδασκαλίαν τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι τό ἐπιπλέον τῆς βιολογικῆς ὀντότητος, τό πνευματικόν αὐτῆς μέρος, ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία κατ΄ οὐσίαν εἶναι καί πηγή ἐνεργείας, διότι τό εἶναι αὐτῆς ἔχει ἐκ τοῦ Θεοῦ, ἐφ’ ὅσον ὁ Θεός «ἐνεφύσησεν εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ [τοῦ ἀνθρώπου] πνοήν ζωῆς, καί ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχήν ζῶσαν»[107].

Ἐπιπροσθέτως θέλομεν νά τονίσωμεν, τήν πατερικήν μέθοδον διά τῆς ὁποίας ἀποκαλύπτεται εἰς ἡμᾶς ἡ ὕπαρξις καί ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Αὐτή δέ εἶναι ἡ ἰδία μας πρόθεσις καί ἑτοίμη καρδία· «δεῖξον μοι τόν ἄνθρωπόν σου, κἀγώ σοι δείξω τόν Θεόν μου ... διότι ὁ Θεός εἶναι ὁρατός εἰς αὐτούς οἱ ὁποῖοι δύνανται νά Τόν ἴδουν, ἐάν ἔχουν ἀνεωγμένους τούς ὀφθαλμούς τῆς ψυχῆς» κατά τόν λόγον τοῦ ἀρχαίου χριστιανοῦ ἀπολογητοῦ Θεοφίλου[108]. Ἡ ὁδός αὐτή ἐκκινεῖ μέν ἀπό τῆς πλήρους ἐπιγνώσεως τῆς νοσηρᾶς ἁμαρτωλότητος μας καί τῆς ἀνεξελέγκτου φθορᾶς κόσμου καί ἀνθρώπου, ἐπιγνώσεως κοινῆς εἰς πάντα ἄνθρωπον («κοινῆς γάρ φύσεως» οἱ πάντες μετέχομεν –κατά τούς ἁγίους Πατέρας) διότι ἅπαντες ἀναγνωρίζομεν, ὅτι οἱ περισσότεροι τελοῦμεν ὑπό τήν δουλείαν τινῶν ἐφαμάρτων καί νοσογόνων παθῶν · τοῦτο προϋποθέτει ἐπίσης, ὅτι ἀποδεχόμεθα τήν ἀσύγκριτον ἀξίαν καί τιμήν τῆς ψυχῆς, κατά τούς λόγους τοῦ Εὐαγγελίου· «Τί γάρ ὠφελεῖται ἄνθρωπος ἐάν τόν κόσμον ὅλον κερδήσῃ, τήν δέ ψυχήν αὐτοῦ ζημιωθῇ; ἤ τί δώσει ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;»[109]. Ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ προοδεύει διά τῆς μετανοίας καί καθάρσεως, δηλαδή διά τῆς ἀλλαγῆς τρόπου ζωῆς, τήν ὁποία περιληπτικῶς περιεγράψαμεν, πρός τόν φωτισμόν νοός καί καρδίας καί τήν θέωσιν, τά ὁποῖα εἶναι καταστάσεις αἱ ὁποῖαι καθίστανται γνωσταί μόνον εἰς τούς πνευματικῶς ἀγωνιζομένους. Ἐκεῖ πλέον ἀποκαλύπτεται κατά τρόπον ἐμπειρικόν «ὁ κρυπτός τῆς καρδίας ἄνθρωπος»[110], ὁ πνευματικός ἄνθρωπος, καί «ἡ ἐντός ἡμῶν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ»[111], ὁ «ἐν ὀστρακίνοις σκεύεσι θησαυρός»[112], κατά τόν ἁγιόσοφον Παῦλον, ὡς ἀρραβών καί πρόγευσις τῆς κοινῆς Ἀναστάσεως καί τῆς ἐπουρανίου Ἱερουσαλήμ.    

ΠΗΓΗ : θεοδρομία ΙΓ΄3  [Ἰούλιος-Σεπτέμβριος 2011]  377 - 408
 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΕΛΟΥΣ

[1] Λόγος ἐκφωνηθείς τήν 21ην Σεπτεμβρίου/ 4ην Ὀκτωβρίου 2007, εἰς τήν ἔναρξιν τοῦ ἐν Θεσσαλονίκῃ 27ου Πανελληνίου Συνεδρίου Γαστρεντερολογίας.
Τό ἀρχικόν κείμενον τῆς εἰσηγήσεως ἔχει ὑποστῆ μερικήν ἐπεξεργασίαν, κυρίως μέ προσθήκην παραπομπῶν, ἀλλά καί ἀπαραιτήτων συμπληρώσεων καί διευκρινίσεων εἰς τό κυρίως σῶμα τοῦ κειμένου.
[2] Ψαλμ. 50, 5
[3]  Ὅροι κατά πλάτος 55, PG 31, 1044C · « [...] ἡ ἰατρική τέχνη εἰς τύπον τῆς κατά ψυχήν θεραπείας τήν ἀπόθεσιν τοῦ περισσοῦ, καί τήν τοῦ λείποντος πρόσθεσιν ὑποτιθεμένη ὑπό τοῦ πᾶσαν ἡμῖν τήν ζωήν οἰκονομοῦντος Θεοῦ συγκεχώρηται».
[4] Aγιου Γρηγοριου του Παλαμα, Ἑκατόν Πεντήκοντα Κεφάλαια, 61, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ Συγγράμ-ματα τόμ. Ε΄, ἐπιμελείᾳ. Π. Χρήστου, ἐκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 70. «Ἡ μέντοι ψυχή συν-έχουσα τό σῶμα, ᾧ καί συνεκτίσθη, πανταχοῦ τοῦ σώματός ἐστιν, οὐχ ὡς ἐν τόπῳ οὐδ’ ὡς περιεχομένη, ἀλλ’ ὡς συνέχουσά τε καί περιέχουσα καί ζωοποιοῦσα τοῦτο, κατ’ εἰκόνα καί τοῦτο ἔχουσα Θεοῦ».
[5] Αγιου Ιωαννου του Δαμασκηνου, Κεφάλαια Φιλοσοφικά 48, PG 94, 624A· «Ὁμοϋπόστατά εἰσιν, ὅτε δύο φύσεις ἐν μιᾷ ὑποστάσει ἑνωθῶσι καί μίαν σχῶσιν ὑπόστασιν σύνθετον καί ἕν πρόσωπον, ὡς ψυχή καί σῶμα».
[6] Αγιου Γρηγοριου Νυσσησ,  Λόγος Κατηχητικός ὁ Μέγας 11, PG 45, 44A· «Εἰ δέ ζητεῖς πῶς κατακιρνᾶται θεότης πρός τό ἀνθρώπινον, ὥρα σοι ζητεῖν πρό τούτου, τίς πρός τήν σάρκα τῆς ψυχῆς ἡ συμφυία. Εἰ δέ τῆς σῆς ἀγνοεῖται ψυχῆς ὁ τρόπος, καθ’ ὅν ἑνοῦται τῷ σώματι, μηδέ ἐκεῖνο πάντως οἴου δεῖν ἐντός γενέσθαι τῆς σῆς καταλήψεως. Ἀλλ’ ὥσπερ ἐνταῦθα καί ἕτερον εἶναί τι παρά τό σῶμα τήν ψυχήν πεπιστεύκαμεν ἐκ τοῦ μονωθεῖσαν τῆς ψυχῆς τήν σάρκα νεκράν τε καί ἀνενέργητον γενέσθαι, καί τόν τῆς ἑνώσεως οὐκ ἐπιγινώσκομεν τρόπον· οὕτω κἀκεῖ ... » κ.λπ.
[7] Κλῖμαξ 14, 24, ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, Ὠρωπός Ἀττικῆς, 19946 , σελ. 190 (PG 88, 868C) : «Θαῦμα ἰδέσθαι νοῦν ἀσώματον ὑπό σώματος μολυνόμενον καί σκοτούμενον· καί πάλιν διά πηλοῦ τόν ἄυλον ἀνακαθαιρόμενόν τε καί λεπτυνόμενον».
[8] Ἐκ τῶν Ἀκολουθιῶν τῆς Μικρᾶς καί τῆς Μεγάλης Παρακλήσεως, ἐκ τῶν Μεγαλυναρίων τῆς θ΄ ᾠδῆς : «Ἀπό τῶν πολλῶν μου ἁμαρτιῶν ἀσθενεῖ τό σῶμα, ἀσθενεῖ μου καί ἡ ψυχή».
[9] Ὑπό τήν ἔννοιαν, ὅτι καθώς ὁ ἐμπειρισμός (ἐμπειριοκρατία - empirismus) ὑπολαμβάνει τήν ἐμπειρίαν ὡς ἀρχήν τῆς γνώσεως, ὁ δέ θετικισμός, ἡ θετική φιλοσοφία (positivismus), δίδει μεγάλην σημασίαν εἰς τό ἀντιληπτόν κατ’ αἴσθησιν (μολονότι ἀθεϊστικῶς θεωρεῖ τοῦτο ὡς μοναδικήν πραγματικότητα), οὕτω καθ΄ ἡμᾶς καί ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ ἀποτελεῖ ἐμπειρίαν τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἐν «αἰσθήσει καί πληροφορίᾳ» ἡ ὁποία χαριτώνει καί λαμπρύνει τήν ψυχήν καί τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ἐξ οὗ τά ἄφθορα ἱερά λείψανα τῶν Ἁγίων, ἡ ὑπέρ φύσιν ἄσκησίς των, ἡ ἀκριβής πρόγνωσις τῶν μελλόντων καί βαθεῖα γνῶσις καί διόρασις περί τῶν ἐνεστώτων, αἱ θαυματουργοί τῶν Ἁγίων πρεσβεῖαι  κ.ἄ., τά ὁποῖα ἀποτελοῦν ἀψευδεῖς, «ἁπτούς» καί ἐν πείρᾳ μάρτυρας τῆς δράσεως τοῦ Θεοῦ, κατά τήν ὁποίαν «νικᾶται φύσεως τάξις». Περί ἐμπειριοκρατίας καί θετικῆς φιλοσοφίας βλ. Χρ. Ανδρουτσου, Λεξικόν τῆς φιλοσοφίας, ἐκδ. Βασ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 134. 178.
[10] Πρωτοπρεσβυτερου Ιω. Ρωμανιδου, Πατερική Θεολογία, ἐκδ. Παρακαταθήκη, Θεσσαλονίκη 2004,   σελ. 61.
[11] Πρβλ. Του Αυτου, Δογματική καί Συμβολική Θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τόμ. Α΄, ἐκδ. Π.Σ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2004, σλ. 114ἑ.  Του Αυτου, Πατερική Θεολογία, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 25ἑἑ. Του Αυτου, Ρωμῃοσύνη, Ρωμανία, Ρούμελη, ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 20023, σελ. 139ἑ.
[12] Σοφ. Σολ. 1, 13· «... ὅτι ὁ Θεός θάνατον οὐκ ἐποίησεν, οὐδέ τέρπεται ἐπ’ ἀπωλείᾳ ζώντων» · καί  Σοφ. Σολ. 2, 23ἑ. · « ... ὅτι ὁ Θεός ἔκτισε τόν ἄνθρωπον ἐπ’ ἀφθαρσίᾳ καί εἰκόνα τῆς ἰδίας ἀϊδιότητος ἐποίησεν αὐτόν· φθόνῳ δέ διαβόλου θάνατος εἰσῆλθεν εἰς τόν κόσμον».
[13] Bλ. χαρακτηριστικῶς Αββα Δωροθεου, Διδασκαλία Α΄ 1, PG 88, 1617Β-1620Α · «Ὅτε δέ παρέβη τήν ἐντολήν καί ἔφαγεν ἐκ τοῦ ξύλου οὗ ἐνετείλατο ὁ Θεός μή φαγεῖν ἀπ' αὐτοῦ, τότε ἐξεβλήθη τοῦ παραδείσου· ἐξέπεσε γάρ ἐκ τοῦ κατά φύσιν καί ἦν ἐν τῷ παρά φύσιν, τουτ΄ ἔστιν ἐν τῇ ἁμαρτίᾳ, ἐν τῇ φιλοδοξίᾳ καί φιληδονίᾳ τοῦ βίου τούτου καί τοῖς λοιποῖς πάθεσι, κατακυριευόμενος ὑπ' αὐτῶν· κατεδούλωσε γάρ αὐτοῖς ἑαυτόν διά τῆς παραβάσεως. Τότε λοιπόν ηὐξήθη κατά μέρος ἡ κακία καί ἐβασίλευσεν ὁ θάνατος».
[14] Αγιου Κυριλλου Αλεξανδρειασ, Εἰς τό Ρωμ. 5, 18.  PG 74, 789A.B · «Νενόσηκεν ἡ φύσις τήν ἁμαρτίαν,  διά τῆς παρακοῆς τοῦ ἑνός, τοὐτέστιν Ἀδάμ. Οὕτω δέ ἁμαρτωλοί κατεστάθησαν οἱ πολλοί, οὐχ ὡς  ἐν τῷ Ἀδάμ συμπαραβεβηκότες, οὐ γάρ ἦσαν πώποτε, ἀλλ' ὡς ἐκ τῆς ἐκείνου φύσεως ὄντες, τῆς ὑπό νόμον πεσούσης τῆς ἁμαρτίας». Βλ. ἐπίσης Αγιου Αναστασιου του Σιναϊτου, Ἐρωτήσεις καί ἀποκρίσεις περί διαφόρων κεφαλαίων 143, PG 89, 796A.B · « […] φθαρτός ἐξ ἀφθάρτου γέγονε καί ὑπηνέχθη τοῖς τοῦ θανάτου δεσμοῖς. Ἐπειδή δέ εἰς τοῦτο πεσών ἐπαιδοποίησεν, οἱ ἐξ αὐτοῦ γεγονότες ὡς ἀπό φθαρτοῦ φθαρτοί γεγόναμεν. Οὕτω γεγόναμεν τῆς ἐν Ἀδάμ κατάρας κληρονόμοι.  Οὐ γάρ πάντως ὡς σύν ἐκείνῳ παρακούσαντες τῆς θείας ἐκείνης ἐντολῆς τετιμωρήμεθα, ἀλλ' ὅτι, ὡς ἔφην,  θνητός γεγονώς, εἰς τό ἐξ αὐτοῦ σπέρμα παρέπεμψε τήν ἁμαρτίαν. Θνητοί γάρ γεγόναμεν ἐκ θνητοῦ».
[15] Ψαλμ. 13, 1.3
[16] Ἠσ. 1, 5.6
[17] Τοῦτο εἶναι φανερόν, παραδείγματος χάριν, καί ἐκ τῶν λόγων τοῦ Κυρίου πρός τούς Μαθητάς «Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις [...] ἐγώ δέ λέγω ὑμῖν [...]» (Ματθ. 5, 21.22.27.28.31-34.38.39.43.44) καί ἐκ τοῦ λεχθέντος πρός τούς Φαρισαίους περί τοῦ «ἀποστασίου», τοῦ διαζυγίου, ὅτι τοῦτο ἦτο ρύθμισις τῆς μωσαϊκῆς νομοθεσίας «πρός τήν σκληροκαρδίαν» τῶν Ἰουδαίων καί ὄχι τό πρωταρχικόν θέλημα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖον ἦτο ἡ μόνιμος σύζευξις ἑνός ἀνδρός πρός μίαν μόνον γυναῖκα (Ματθ. 19, 3-8. Μάρκ. 10, 2-9). Λοιπόν, λόγῳ τῆς ἐλλείψεως τῆς Χάριτος εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην τόσον ἡ θεϊκή νομοθεσία ἦτο περισσότερον ἐπιεικής, ὅσον καί οἱ ὅροι τῆς ἀρετῆς ὑποδεέστεροι, ὡς φαίνεται εἰς τούς λόγους τοῦ  Αγιου Γερμανου Κωνσταντινουπολεωσ, Περί ὅρου ζωῆς 16, PG 98, 120C · «Πρόδηλον γάρ ὡς τοῖς πρό τοῦ νόμου, καί αὖθις μετά τόν νόμον, οὐ ταυτόν ἦν πέρας τῆς νίκης· οὐδέ τοῖς ἴσοις ἀγωνίσμασιν ἐνιδροῦν αὐτούς· καί διά τοῦτο ἡ Γραφή οὐχ ἁπλῶς τόν Νῶε τέλειον δίκαιον ἀπεκάλεσεν, ἀλλ’ “ἐν τῇ γενεᾷ αὐτοῦ”,  προσέθηκεν». Ἐπίσης τοῦ Αγιου Ιωαννου Χρυσοστομου, Ἑρμηνεία εἰς τούς Ψαλμούς 7, 4 PG 55, 86· «Ποίαν οὖν σχοίημεν συγγνώμην ἡμεῖς, ποίαν δέ ἀπολογίαν, μετά τήν Χριστοῦ παρουσίαν μή φθάνοντες εἰς τά μέτρα τῶν ἐν τῇ Παλαιᾷ πολιτευομένων, καί ταῦτα πολλήν περισσείαν ἀπαιτούμενοι; Ἐάν γάρ μή περισσεύσῃ, φησίν,ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλέον τῶν Φαρισαίων, οὐ μή εἰσέλθητε εἰς τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. Ὥσπερ γάρ οὐκ ἔστιν ἴσος ὁ ἐν τῷ νόμῳ τά αὐτά κατορθῶν τῷ πρό τοῦ νόμου, οὕτως οὔτε ὁ ἐν τῇ χάριτι τῷ ἐν τῷ νόμῳ, ἀλλά καί ἀπό τοῦ καιροῦ πολλή γίνεται ἡ διαφορά».
[18] Ματθ. 5, 20 · «Λέγω γάρ ὑμῖν ὅτι ἐάν μή περισσεύσῃ ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλεῖον τῶν γραμματέων καί Φαρισαίων, οὐ μή εἰσέλθητε εἰς τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν».
[19] Ἠσ. 9, 5.6 «παιδίον ἐγεννήθη ἡμῖν, υἱός καί ἐδόθη ἡμῖν [...] καί καλεῖται τό ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, θαυμαστός σύμβουλος, θεός ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατήρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος» κ.λπ.. Ἡ προσδοκία αὐτή ἐπίσης προβάλλεται συνεσκιασμένως μέν, ἀλλ’ ἰσχυρῶς καί εἰς ἄλλας φράσεις, ὅπως «οὐ πρέσβυς οὐδέ ἄγγελος, ἀλλ’ αὐτός  Κύριος ἔσωσεν αὐτούς» (Ἠσ. 63, 9) καί «μετά τοῦτο ἐπί γῆς ὤφθη καί ἐν τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη» (Βαρούχ 3, 38) κ.ἄ.. 
[20] Ψαλμ. 79, 18. «Γενηθήτω ἡ χείρ σου ἐπ’ ἄνδρα δεξιᾶς σου καί ἐπί υἱόν ἀνθρώπου ὅν ἐκραταίωσας σεαυτῷ». Πρβλ. καί  τοῦ ἱεροῦ Θεοδωρητου Κυρου, Ἑρμηνεῖαι εἰς τούς Ψαλμούς 79, 16 PG 80, 1516.C · «Δεξιάν δέ καλεῖ τήν Πρόνοιαν» καί αυτοθι 79, 18 PG 80, 1517.C «Ἀπολαύσωμεν τοίνυν τῆς σῆς κηδεμονίας διά τό οὕτω σε φιλανθρωπίᾳ νικώμενον ἐξ ἡμῶν σαρκοῦσθαι».
[21]  Ἰεζ. 36, 26 Βλ. καί Β΄ Κορ. 3, 3.
[22] Ψαλμ. 6, 3. 18, 15. Βλ. π.χ. Δευτ. 30, 3 « Καί ἰάσεται Κύριος τάς ἁμαρτίας σου καί ἐλεήσει σε ». Ψαλμ. 29, 3. 4 «Κύριε, ὁ Θεός μου, ἐκέκραξα πρός σέ καί ἰάσω με· Κύριε, ἀνήγαγες ἐξ ᾍδου τήν ψυχήν μου, ἔσωσάς με ἀπό τῶν καταβαινόντων εἰς λάκκον».
[23] Ἑβρ. 10, 1- 4
[24] Πρβλ. Ρωμ. 7, 21-25· «εὑρίσκω ἄρα τόν νόμον τῷ θέλοντι ἐμοί ποιεῖν τό καλόν, ὅτι ἐμοί τό κακόν παράκειται· συνήδομαι γάρ τῷ νόμῳ τοῦ Θεοῦ κατά τόν ἔσω ἄνθρωπον, βλέπω δέ ἕτερον νόμον ἐν τοῖς μέλεσί μου, ἀντιστρατευόμενον τῷ νόμῳ τοῦ νοός μου καί αἰχμαλωτίζοντά με ἐν τῷ νόμῳ τῆς ἁμαρτίας τῷ ὄντι ἐν τοῖς μέλεσί  μου. Ταλαίπωρος ἐγώ ἄνθρωπος! τίς με ρύσεται ἐκ τοῦ σώματος τοῦ θανάτου τούτου; Εὐχαριστῷ τῷ Θεῷ διά Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν».
[25]  Ρωμ. 3, 20
[26] Ἑβρ. 7, 19
[27] Πρβλ. Ψαλμ. 13, 1.3 «Ἅπαντες ἐξέκλιναν, ἅμα ἠχρειώθησαν· οὐκ ἔστι ποιῶν χρηστότητα, οὐκ ἔστιν ἕως ἑνός». Λουκ. 1, 68. 79 ·  «Εὐλογητός ὁ Θεός τοῦ Ἰσραήλ, ὅς ἐπεσκέψατο καί ἐποίησε λύτρωσιν τῷ λαῷ αὐτοῦ […] ἐπιφάναι τοῖς ἐν σκότει καί σκιᾷ θανάτου καθημένοις».
[28] Ἠσ. 2, 3-4 καί Μαλ. 1, 11
[29] Ρωμ. 10, 4
[30] Ἑβρ. 8, 5 «Οἵτινες ὑποδείγματι καί σκιᾷ λατρεύουσι τῶν ἐπουρανίων, καθώς κεχρημάτισται Μωϋσῆς μέλλων ἐπιτελεῖν τήν σκηνήν· ὅρα γάρ φησι, ποιήσεις πάντα κατά τόν τύπον τόν δειχθέντα σοι ἐν τῷ ὄρει».
[31] Ματθ. 21, 33 κατά τάς σχετικάς πατερικάς ἑρμηνείας.
[32] Β’ Κορ. 3, 11 «Εἰ τό καταργούμενον διά δόξης, πολλῷ μᾶλλον τό μένον ἐν δόξῃ».
[33] Πρβλ. Λουκ. 1, 42. 48
[34] Εἶναι χαρακτηριστική ἡ φράσις τοῦ Aγίου Ανδρέου Κρήτης περί τῆς Κυρίας Θεοτόκου, τήν ὁποίαν ὀνομάζει «τέλος τό σκοπιμώτατον καί ὕστατον δημιουργίας ἁπάσης, δι’ ἥν ὁ κόσμος ἐγένετο». Κανών εἰς τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον, ἦχος πλ. α΄, Κυριακῇ ἑσπέρας (ἐκ τῶν ἐν τῷ τέλει, προσόμοιον γ΄), ἐν Αγιου Νικοδημου Αγιορειτου, Θεοτοκάριον, ἐκδ. Βασ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη (ἄ.χ.), σελ. 177.    
[35] Ἰεζ. 36, 22. Δαν. 3, 34
[36] Αγιου Κυριλλου Αλεξανδρειασ, Ἐγκώμιον εἰς τήν ἁγίαν Μαρίαν τήν Θεοτόκον PG 77, 1032.D · «Χαίροις, Μαρία, τό χωρίον τοῦ ἀχωρήτου, ἡ τόν Μονογενῆ Θεόν Λόγον χωρήσασα, ἡ τόν στάχυν ἄνευ ἀρότρου καί σπέρματος βλαστήσασα τόν ἀμαράντινον».
[37] Κεφάλαια Ἑκατόν Πεντήκοντα 53, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ Συγγράμματα τόμ. Ε΄, ἐπιμελείᾳ Π. Χρήστου, ἐκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1992 , σελ. 66ἑ. · «τῶν γενῶν κατά καιρόν ἐκλογήν ἐποιεῖτο καί τῶν φυλῶν, ὅθεν ἄν ἡ πολυύμνητος ἀναβῇ ράβδος, ἐξ ἧς τό ἄνθος, δι’ οὗ τήν παντός τοῦ γένους σωστικήν οἰκονομίαν ἐκτελέσειν ἔμελλεν».
[38]  Ἰω. 4, 22
[39] Βλ. τήν ὑμνογραφίαν τῆς Μ. Ἑβδομάδος, συγκεκριμένως τῆς Μεγάλης Τρίτης. Ἡ ξηρανθεῖσα συκῆ χρησιμοποιεῖται διά νά δείξῃ τήν ἀκαρπίαν τῆς Συναγωγῆς, λ.χ. εἰς τό δίστιχον τοῦ Συναξαρίου: «Τήν συναγωγήν, συκῆν Χριστός, Ἑβραίων, καρπῶν ἄμοιρον πνευματικῶν εἰκάζων, ἀρᾷ ξηραίνει· ἧς φύγωμεν τό πάθος».  
[40] Ἰω. 5, 46. 8, 24.
[41] Ἰω. 8, 56· «Ἀβραάμ ὁ πατήρ ὑμῶν ἠγαλλιάσατο ἵνα ἴδῃ τήν ἡμέραν τήν ἐμήν, καί εἶδε καί ἐχάρη».
[42] Αγιου Ιωαννου του Δαμασκηνου, Λόγος εἰς τήν ξηρανθεῖσαν συκῆν καί εἰς τήν παραβολήν τοῦ ἀμπελῶνος, 2  PG 96, 577C: «Ὥσπερ γάρ ἀπρόσιτος ὁ σίδηρος τῷ πυρί ἑνούμενος, οὕτως ὁ χόρτος τῆς ἡμετέρας φύσεως ἑνωθείς τῷ πυρί τῆς θεότητος, ἀπρόσιτος τῷ διαβόλῳ γέγονε».
[43] Κατά Ἀρειανῶν λόγος Β’, 61·  PG 26, 277Β ·  «Ἐν τούτῳ πρωτότοκος λέγεται καί ἔστιν ἡμῶν, ἐπειδή, πάντων τῶν ἀνθρώπων ἀπολλυμένων κατά τήν παράβασιν τοῦ Ἀδάμ, πρώτη τῶν ἄλλων ἐσώθη καί ἠλευθερώθη ἡ ἐκείνου σάρξ, ὡς αὐτοῦ τοῦ Λόγου σῶμα γενομένη, καί λοιπόν ἡμεῖς, ὡς σύσσωμοι τυγχάνοντες, κατ’ ἐκεῖνο σῳζόμεθα».
[44] Εἰς τήν πρός Ρωμαίους ζ’, 3· PG 60, 445. 
[45] Εἰς τήν πρός Ἐφεσίους γ΄, 2· PG 62, 25.
[46] Περί ἐλεημοσύνης καί εἰς τάς δέκα παρθένους γ΄, 4· PG 49, 297.
[47] Εἰς τούς Ψαλμούς, 50  PG 69, 1096C.D · «Πλαγίως οὖν [διά τῆς θερμῆς καί καθαρτικῆς ὑσσώπου] ὑπεμφαίνει τήν ἐν ἡμῖν γινομένην τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐνέργειαν, οὗ ἡ χάρις ζέοντας ἡμᾶς ἀποτελεῖ τῷ πνεύματι, καί πάντα ρύπον ἐκτήκει τόν ἐν ἡμῖν, πυρός δίκην ἀοράτως εἰσχεομένη. Διά γάρ τοι τοῦτο βαπτίζεσθαί φασιν ἡμᾶς οἱ πνευματοφόροι παρά Χριστοῦ Πνεύματι Ἁγίῳ καί πυρί. Καί τό τίμιον δέ αἷμα Χριστοῦ οὐ μόνον ἡμᾶς ἀπαλλάττει φθορᾶς, ἀλλά γάρ καί ἁπάσης ἀκαθαρσίας τῆς εἰς τό ἔσω κεκρυμμένης, καί ἀποψύχεσθαι οὐκ  ἐᾷ πρός [τό] ράθυμον».
[48] Κατήχησις Φωτιζομένων 18, 20 · PG 33, 1041Α.Β: «Ὥσπερ γάρ πληγῆς προχωρησάσης ἐν τῷ σώματι, κἄν θεραπεία γένηταί τις, ὅμως ἡ οὐλή μένει, οὕτω καί ἡ ἁμαρτία πλήσσει τήν ψυχήν καί τό σῶμα, καί μένουσιν οἱ τύποι τῶν οὐλῶν ἐν πᾶσι· περιαιροῦνται δέ μόνον ἀπό τῶν λαμβανόντων τό λουτρόν. Τά μέν οὖν παρελθόντα ψυχῆς καί σώματος τραύματα θεραπεύει Θεός διά τοῦ βαπτίσματος, πρός δέ τά μέλλοντα λοιπόν ἑαυτούς ἀσφαλιζώμεθα κοινῇ πάντες· ἵνα καθαρόν τοῦτον τοῦ σώματος τόν χιτῶνα διατηρήσαντες, καί μή δι’ ὀλίγης πορνείας καί ἡδυπαθείας, ἤ τινος ἄλλης ἁμαρτίας πρᾶξιν ἀπολέσωμεν  οὐράνιον σωτηρίαν· ἀλλ΄ ἵνα κληρονομήσωμεν Βασιλείαν Θεοῦ αἰώνιον» κ.λπ.
[49] Αββα Δωροθεου, Διδασκαλία Ζ΄ 3,  PG 88, 1700D · «Ἡ γάρ ἁμαρτία ταλαιπωροποιός ἐστι καί σαθροῖ τόν ἔχοντα αὐτήν».
[50] Βλ. ἐνδεικτικῶς Πρωτοπρεσβυτερου Ιω. Ρωμανιδου, Πατερική Θεολογία, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 42-48. 49ἑ. 58ἑἑ. 65ἑ. 89ἑἑ. 97
[51] Σοφ. Σειρ. 21, 2.
[52] Κλῖμαξ 25, 31, ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 273 (PG 88,  996Β) · «Ἀμήχανον ἐκ χιόνος προϊέναι φλόγα· ἀμηχανώτερον δέ ἐν ἑτεροδόξοις ταπεινοφροσύνην ὑπάρχειν · πιστῶν καί εὐσεβῶν τό κατόρθωμα λοιπόν, καί τούτων κεκαθαρμένων».
[53] Αγιου Ιωαννου του Σιναΐτου, Εἰς τόν Ποιμένα 97, ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ. ἀνωτ., σελ. 402 (PG 88, 1201Α) · «Πίστεως ἀπαθοῦς καί δογμάτων εὐσεβῶν πρό πάντων κληρονομίαν τοῖς υἱοῖς καταλίμ-πανε· ἵνα μή μόνον τούς υἱούς, ἀλλά καί τά ἔκγονά σου Κυρίῳ δι’ ὁδοῦ ὀρθοδοξίας προσαγάγῃς».
[54] Αγιου Θεοδωρου Εδεσσης, Κεφάλαια πάνυ ψυχωφελῆ, 99 ἐν Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμ. Α΄, ἐκδ. Ἀστήρ, ἐν Ἀθήναις 1982, σελ. 323· «Πρό πάντων δέ καί ἐπί πᾶσιν, ὀρθοδόξῳ πίστει περιπεφράχθαι τῇ ψυχῇ κατά τά θεῖα δόγματα τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας παρά τῶν θεοκηρύκων Ἀποστόλων καί τῶν ἁγίων Πατέρων».
[55] Αγαπιου Ιερομοναχου και Νικοδημου του Μοναχου, Πηδάλιον τῆς νοητῆς Νηός τῆς Μιᾶς Ἁγίας Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας, ἐν Ἀθήναις 1886, σελ. 183. Β΄ Κανών τῆς ΣΤ΄ : «Ἔδοξε δέ καί τοῦτο τῇ ἁγίᾳ ταύτῃ Συνόδῳ, κάλλιστά τε καί σπουδαιότατα, ὥστε μένειν καί ἀπό τοῦ νῦν βεβαίους καί ἀσφαλεῖς πρός ψυχῶν θεραπείαν καί ἰατρείαν παθῶν, τούς ὑπό τῶν πρό ἡμῶν ἁγίων καί μακαρίων Πατέρων δεχθέντας καί κυρωθέντας, ἀλλά μήν καί παραδοθέντας ἡμῖν ὀνόματι τῶν ἁγίων καί ἐνδόξων Ἀποστόλων πε΄ Κανόνας».
[56] Αγιου Ιωαννου του Σιναϊτου, Εἰς τόν Ποιμένα 4.11.12, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 381.383  (PG 88, 1166Β.1168 Dἑἑ.).
[57]  Ὅροι κατά πλάτος 52  PG 31, 1041B: «Ὥσπερ δέ τόν προεστῶτα εἴπομεν χρῆναι ἀπαθῶς προσάγειν τάς θεραπείας τοῖς ἀσθενοῦσιν, οὕτω πάλιν χρή τούς θεραπευομένους μή πρός ἔχθραν δέχεσθαι τά ἐπιτίμια, μηδέ τυραννίδα νομίζειν τήν ἀπό εὐσπλαγχνίας ἐπί σωτηρίᾳ τῆς ψυχῆς προσαγομένην αὐτῷ ἐπιμέλειαν. Αἰσχρόν γάρ τούς μέν τά σώματα νοσοῦντας τοσοῦτον τοῖς ἰατροῖς καταπιστεύειν, ὥστε, κἄν τέμνωσι, κἄν καίωσι, καί πικροῖς τοῖς φαρμάκοις ἀνιῶσιν, εὐεργέτας λογίζεσθαι, ἡμᾶς δέ πρός τούς τῶν ψυχῶν ἡμῶν θεραπευτάς, ὅταν δι’ ἐπιπόνου ἀγωγῆς τήν σωτηρίαν ἡμῖν κατεργάζωνται, μή τήν αὐτήν ἔχειν διάθεσιν» κ.λπ.
[58] Βλ. χαρακτηριστικῶς Αγιου Ιωαννου του Χρυσοστομου, Εἰς τήν Β΄ πρός Θεσσαλονικεῖς, 1, 2  PG 62, 470ἑ.· «Ὅρα πῶς ἀρχή ἁμαρτίας ὑπερηφανία; Πῶς δέ ἀρχή ὑπερηφανίας τό μή εἰδέναι τόν Κύριον; Εἰκότως·  ὁ γάρ εἰδώς τόν Θεόν ὡς εἰδέναι χρή, ὁ εἰδώς ὅτι ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ τοσοῦτον ἐταπεινοφρόνησεν, οὐκ ἐπαίρεται· ὁ δέ ταῦτα μή εἰδώς, ἐπαίρεται· πρός ἀπόνοιαν γάρ ἀλείφει ἡ ὑπερηφανία».
[59] Βλ. χαρακτηριστικῶς Αγιου Διαδοχου Φωτικησ, Κεφάλαια Γνωστικά ρ΄ 41, ἐπιμελείᾳ Édouard des Places, Sources Chrétiennes 5, 108ἑ. : «Ἡ ὑπακοή πρῶτον ἐν πάσαις ταῖς εἰσαγωγοῖς ἀρεταῖς ὑπάρχειν ἔγνωσται καλόν · ἀθετεῖ γάρ τέως τήν οἴησιν, τίκτει δέ ἡμῖν τήν ταπεινοφροσύνην [...] Πρῶτον οὖν τούτου ἐπιμελεῖσθαι δεῖ τούς πρός τήν οἴησιν τοῦ διαβόλου ἀναδεχομένους πάλην · δείξει γάρ ἡμῖν αὕτη προϊοῦσι πάσας ἀπλανῶς τάς τρίβους τῶν ἀρετῶν».   
[60] Μεγαλου Βασιλειου, Ὁμιλία εἰς τό Πρόσεχε σεαυτῷ, 3 · PG 31, 204A :  «Ἡμεῖς μέν οὖν ἐσμεν ἡ ψυχή καί ὁ νοῦς, καθό κατ' εἰκόνα τοῦ κτίσαντος γεγενήμεθα· ἡμέτερα δέ τό σῶμα καί αἱ δι' αὐτοῦ αἰσθήσεις».  
[61] Αγιου Ιωαννου του Δαμασκηνου, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως 12 (26), PG 94, 928B: «Κοινά δέ ψυχῆς καί σώματος αἱ ἀρεταί, ἐχουσῶν καί τούτων ἐπί τήν ψυχήν ἀναφοράν, οἷον ψυχῆς προσχρωμένης σώματι».
[62] Αγιου Κυριλλου Ιεροσολυμων, Κατηχήσεις φωτιζομένων 4, 23 PG 33, 485.A · «Ἐπειδή τό σῶμα οὐχ ἁμαρτάνει καθ΄ ἑαυτό, ἀλλά διά τοῦ σώματος ἡ ψυχή. Ἐργαλεῖόν ἐστι τό σῶμα καί ὥσπερ ἱμάτιον καί στολή ψυχῆς· κἄν μέν ὑπό ταύτης πορνείᾳ παραδοθῇ γίνεται ἀκάθαρτον· ἐάν δέ ἁγίᾳ ψυχῇ συνοικήσῃ, γίνεται ναός ἁγίου Πνεύματος».
[63] Μεταγλώττισις ἐκ τοῦ Περί ἀγάπης ἑκατοντάς Γ΄ 4 · PG 90, 1017C.D.
[64] Κατά τήν διατύπωσιν τῶν Αγίων Καλλίστου καί Ιγνατίου των Ξανθοπούλων, (ἀκολουθούντων τόν Ἅγιον Ἠλίαν τόν Ἔκδικον), Περί τῶν αἱρουμένων ἡσύχως βιῶναι καί μοναστικῶς, 88 ἐν Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμ. Δ΄, ἐκδ. Ἀστήρ, ἐν Ἀθήναις 1991, σελ. 282 · « [...] ὕλη πονηρά, σώματος μέν, ἐμπάθεια· ψυχῆς δέ, ἡδυπάθεια · προσπάθεια δέ, τοῦ νοός. Κατηγορεῖται δέ, τῆς μέν, ἁφή· τῆς δέ, αἱ λοιπαί αἰσθήσεις· τῆς δέ τελευταίας, ἐναντία διάθεσις. Ἔτι· ὁ μέν ἡδυπαθής, πλησίον ἐστί τοῦ ἐμπαθοῦς· ὁ δέ προσπαθής, τοῦ ἡδυπαθοῦς· μακράν δέ ἀμφοτέρων, ὁ ἀπαθής».
[65] Αββα Δωροθεου, Διδασκαλία ΚΒ΄ 6, PG 88, 1829A · «Προεῖπον γάρ ὑμῖν πολλάκις, ὅτι πᾶσα ἡ κατ' ἐνέργειαν ἁμαρτία πάλιν ὑποχειρίους ἡμᾶς ποιεῖ, ἐπειδή ἑκόντες ἑαυτούς καταβάλλομεν καί καταδουλοῦμεν».
[66] Ἰακ. 1, 14.15 · «Ἕκαστος δέ πειράζεται ὑπό τῆς ἰδίας ἐπιθυμίας ἐξελκόμενος καί δελεαζόμενος. Εἶτα ἡ ἐπιθυμία συλλαβοῦσα τίκτει ἁμαρτίαν, ἡ δέ ἁμαρτία ἀποτελεσθεῖσα ἀποκύει θάνατον».
[67] Β΄ Πέτρ. 2, 19
[68] Παροιμ. 5, 22
[69] Αγίων Καλλίστου καί Ιγνατίου των Ξανθοπούλων, ἔνθ’ ἀνωτ. 89, σελ. 282· «Ἀπόλλυται ἐκ ψυχῆς, ἐμπάθεια μέν, διά νηστείας καί προσευχῆς· ἡδυπάθεια δέ, δι’ ἀγρυπνίας καί σιωπῆς· ἡ δέ προσπάθεια, διά ἡσυχίας καί προσοχῆς· ἀπάθεια δέ συνίσταται ἐκ μνήμης Θεοῦ».
[70] Ματθ. 15, 19, Μάρκ. 7, 21.22
[71] Αγιου Ιωαννου του Δαμασκηνου, Λόγος εἰς τήν ξηρανθεῖσαν συκῆν καί εἰς τήν παραβολήν τοῦ ἀμπελῶνος, 2,  PG 96, 577C· «καί ἐπειδή τά ἐναντία τῶν ἐναντίων ἰάματα οἱ τῶν ἰατρῶν παῖδές φασι, διά τῶν ἐναντίων καταβάλλει [ὁ Χριστός] τά ἐναντία : τήν ἠδονήν διά τῶν πόνων, τήν ὑπερηφανίαν διά τῆς ταπεινώσεως».
[72] Αββα Δωροθεου, Διδασκαλία ΙΓ΄ 7, PG 88, 1769Α · «Ἁμαρτωλοί ἀνατέλλοντες ὡσεί χόρτος εἰσίν οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί [...] Ὅτε οὖν ἀνατείλωσιν οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί ἐν τῇ ψυχῇ, τότε διακύπτουσι, τοῦτ’ ἔστιν ἀναφαίνονται, πάντες οἱ ἐργαζόμενοι τήν ἀνομίαν, οἵτινές εἰσι τά πάθη, ὅπως ἄν ἐξολοθρευθῶσιν εἰς τόν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος. Ὅταν γάρ ἀναφανῶσι τά πάθη τοῖς λεγομένοις (sic), τότε ἐξολοθρεύονται ἀπ’ αὐτῶν».
[73] Λουκ. 15, 17
[74] Κλῖμαξ 5, 2, ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 115  (PG 88, 764Β).    
[74α] Εἰς τούς Ψαλμούς 32, 2 PG 29, 326C-328A.
[75] Ρωμ. 8, 14 · «Ὅσοι γάρ Πνεύματι Θεοῦ ἄγονται, οὗτοί εἰσιν υἱοί Θεοῦ».
[77] Αγιου Ιωαννου του Σιναΐτου, Κλῖμαξ 5, 18 ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ’ ἀνωτ.,  σελ. 131  (PG 88, 780 Α.Β).
[77] Αγιου Διαδοχου Φωτικησ, Κεφάλαια Γνωστικά ρ΄ 19, ἔνθ’ ἀνωτ. SC 5, 94: «Ψυχῆς καθαρᾶς ἴδιον, λόγος μέν ἄφθονος, ζῆλος δέ ἄκακος, ἔρως δέ ἄπαυστος τοῦ Κυρίου τῆς δόξης».  
[78] Αγιου Παλλαδιου Επισκοπου Ελενουπολεωσ, Λαυσαϊκή Ἱστορία, Περί Διοκλῆ (98), PG 34, 1203D-1204A. «Ὁ νοῦς ἀποστάς τῆς τοῦ Θεοῦ θεωρίας κατ΄ ἔννοιαν, ἤ δαίμων γίνεται ἤ κτῆνος· [...] Νοῦς ἀνθρώπου Θεοῦ θεωρίας ἀναχωρήσας ἐξ ἀνάγκης ἤ τῷ τῆς ἐπιθυμίας δαίμονι περιπίπτει τῷ ἄγοντι εἰς ἀκολασίαν, ἤ τῷ θυμικῷ πνεύματι περιπίπτει τῷ πονηρῷ, ὅθεν αἱ ἄλογοι τίκτονται ὁρμαί. Καί τήν μέν ἀκόλαστον ἐπιθυμίαν ἔλεγεν εἶναι κτηνώδη, τόν δέ θυμόν κίνησιν δαιμονιώδη».
[79] Αγιου Μαξιμου του Ομολογητου,  Περί ἀγάπης ἑκατοντάς Γ΄, 71· PG 90, 1037C.D · «Εἴωθε γάρ ὁ νοῦς ἐν οἷς χρονίζει πράγμασιν, ἐν αὐτοῖς καί πλατύνεσθαι· ἐν οἷς δέ πλατύνεται, ἐν αὐτοῖς καί τήν ἐπιθυμίαν καί τήν ἀγάπην τρέψαι».
[80] Κλῖμαξ 4, 96, ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 102ἑ. (PG 88,  716C). 
[81] Ἐνδεικτικῶς βλ. Αγιου Ιωαννου του Σιναΐτου, Κλῖμαξ 4, 7 ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 67 (PG 88, 680.D) «[...] τόν κυβερνήτην ἐξετάσωμεν καί ἀνακρίνωμεν καί, ἵν΄ οὕτως εἴπω, πειράσωμεν· ἵνα μή τῷ ναύτῃ ὡς κυβερνήτῃ, καί τῷ νοσοῦντι ὡς ἰατρῷ, καί τῷ ἐμπαθεῖ ὡς ἀπαθεῖ, καί τῷ πελάγει ὡς λιμένι περιπεσόντες, ἕτοιμον ἑαυτοῖς ναυάγιον προξενήσωμεν».
[82] Εἰς τούς Ψαλμούς, 50 PG 93, 1199 C.D: «Μακάριον ὅταν τις οἰκείαν ἁμαρτίαν ἐπίσταται, ἐν ὀφθαλμοῖς δέ ἔχει διαπαντός τά πταίσματa. Ὁ μέν γάρ γινώσκων, καί μεμνημένος, καί τοῖς ὀφθαλμοῖς τῆς ψυχὴς κατανοῶν τῶν ἑαυτοῦ πταισμάτων τά τραύματα, αἰσχύνεται, τῇ μνήμῃ τήν ψυχήν νύττεται, καί ὑπέρ [μᾶλλον ὑπό] τῆς αἰσχύνης ἀναγκασθείς εἰς μεταμέλειαν ἔρχεται. Ὁ δέ λήθην παθών, εἰς ἕτερα πάλιν ἁμαρτήματα (ὡς μηδενός αὐτῷ κακοῦ πραχθέντος) προσάγεται [μᾶλλον· προάγεται]».
[83] Αγιου Ιωαννου του Σιναΐτου, Κλῖμαξ 5, 23 ἐκδ. Ἱ.Μ. τοῦ Παρακλήτου, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 132 (PG 88, 780.Β) «Οὐδέν τῶν τοῦ Θεοῦ οἰκτιρμῶν ἴσον ἤ μεῖζον ὑπάρχει· διόπερ ὁ ἀπογινώσκων ἑαυτόν ἔσφαξε». Αρχιμανδριτου Σωφρονιου, Ὁ Ἅγιος Σιλουανός ὁ Ἀθωνίτης, ἐκδ. Ἱ.Μ. Τιμίου Προδρόμου Ἔσσεξ Ἀγγλίας, 19905 , σελ. 237ἑἑ. «Κράτα τό νοῦ σου εἰς τόν ἅδη καί μή ἀπελπίζεσαι».
[84] Πρβλ. Αγιου Μαξιμου του Ομολογητου, Περί ἀγάπης ἑκατοντάς Β΄,  82 · PG 90, 1009C.   
[85] Πρβλ. Αγιου Μαξιμου του Ομολογητου, Περί ἀγάπης ἑκατοντάς Β΄, 41· PG 90, 997B· «Πᾶσα σχεδόν ἁμαρτία, διά ἡδονήν γίνεται· καί ἡ ταύτης ἀναίρεσις, διά κακοπαθείας καί λύπης, ἤ ἑκουσίου ἤ ἀκουσίου, διά μετανοίας, ἤ οἰκονομικῆς ἐπιφορᾶς διά τῆς προνοίας ἐπαγομένης».
[86] Ὅτι τόν ἑαυτόν μή ἀδικοῦντα οὐδείς παραβλάψαι δύναται 16, PG 52, 477 · «Ὁρᾷς ὅτι τόν μή ἑαυτόν ἀδικοῦντα οὐδείς ἕτερος παραβλάψαι δυνήσεται;».
[87] Ἰακ. 1, 14.15
[88] Ἰω. 3, 20
[89] Παραινέσεις περί ἤθους ἀνθρώπων καί χρηστῆς πολιτείας 150,  ἐν Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμ. Α΄, ἐκδ. Ἀστήρ, ἐν Ἀθήναις 1982, σελ. 24.
[90] Α΄  Ἰω. 3, 8· «Εἰς τοῦτο ἐφανερώθη ὁ υἱός τοῦ Θεοῦ, ἵνα λύσῃ τά ἔργα τοῦ διαβόλου».
[91] Β΄ Κορ. 2, 11 «Ἵνα μή πλεονεκτηθῶμεν ὑπό τοῦ σατανᾶ· οὐ γάρ αὐτοῦ τά νοήματα ἀγνοοῦμεν».
[92] Λουκ. 8, 33 «Ἐξελθόντα δέ τά δαιμόνια ἀπό τοῦ ἀνθρώπου εἰσῆλθον εἰς τούς χοίρους καί ὥρμησεν ἡ ἀγέλη  κατά τοῦ κρημνοῦ εἰς τήν λίμνην καί ἀπεπνίγη».
[93] Ἰω. 13, 2 «Καί δείπνου γενομένου, τοῦ διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τήν καρδίαν Ἰούδα Σίμωνος Ἰσκαριώτου, ἵνα αὐτόν παραδῷ ... ».
[94] Ἐφ. 2, 11 «... κατά τόν ἄρχοντα τῆς ἐξουσίας τοῦ ἀέρος, τοῦ πνεύματος τοῦ νῦν ἐνεργοῦντος ἐν τοῖς υἱοῖς τῆς ἀπειθείας».
[95] Μεταγλώττισις ἐκ τοῦ Πρός Θαλάσσιον περί διαφόρων ἀπόρων τῆς Θείας Γραφῆς 26, PG 90, 345.D-348.A.
[96] Μεταγλώττισις ἐκ τοῦ Περί ἀγάπης ἑκατοντάς Β΄ 31· PG 90, 993B.C.
[97] Εἰς τόν ριε΄  Ψαλμόν 4, PG 30, 112C · «Νυνί δέ ὁ ἁψάμενος ὀστέων μάρτυρος, λαμβάνει τινά μετουσίαν ἁγιασμοῦ ἐκ τῆς τῷ σώματι παρεδρευούσης χάριτος. Τίμιος οὖν ἐναντίον Κυρίου ὁ θάνατος τῶν ὁσίων αὐτοῦ».
[98] Διδασκαλία IB’ 3, PG 88, 1752C · «Οὕτω καί ἡ ἐμπαθής ψυχή· πάντοτε κολάζεται ἡ ἀθλία ὑπό τῆς ἰδίας κακοεξίας, ἔχουσα ἀεί τήν πικράν μνήμην καί τήν ἐπώδυνον ἀδολεσχίαν τῶν παθῶν καιόντων ἀεί καί καταφλεγόντων αὐτήν».    
[99] Του Αυτου, Διδασκαλία IB’ 2, PG 88, 1752.Α «Διά γάρ τοῦ σώματος τούτου περισπᾶται ἡ ψυχή ἀπό τῶν παθῶν αὐτῆς, καί παρακαλεῖται, τρώγει, πίνει, κοιμᾶται, συντυγχάνει, ἀπάγεται μετά τῶν ἀγαπητῶν. Ἐπειδάν δέ ἐξέλθῃ ἐκ τοῦ σώματος, μονοῦται αὕτη, καί τά πάθη αὐτῆς, καί λοιπόν κολάζεται πάντοτε ὑπ’ αὐτῶν, εἰς αὐτά ἀδολεσχοῦσα καί φλεγομένη ὑπό τῆς ὀχλήσεως αὐτῶν, καί διασπαραττομένη ὑπ’ αὐτῶν, ὥς μηδέ μνημονεῦσαι Θεοῦ δύνασθαι».
[100] Πρβλ. Πρωτοπρεσβυτερου Ιω. Ρωμανιδου, Πατερική Θεολογία, ἔνθ’ ἀνωτ., σελ. 47ἑ. «Ὁπότε τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν παπάδων δέν εἶναι νά μᾶς βοηθήσουν νά δοῦμε αὐτήν τήν δόξα, διότι αὐτό θά γίνῃ ὁπωσδήποτε. Τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας ἑστιάζεται εἰς τό πῶς θά δῆ ὁ κάθε ἄνθρωπος τόν Θεόν. Ὄχι εἰς τό ἄν θά δῆ τόν Θεόν. Δηλαδή τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νά κηρύττη στούς ἀνθρώπους ὅτι ὑπάρχει Θεός ἀληθινός, ὅτι ὁ Θεός ἀποκαλύπτεται εἴτε ὡς Φῶς, εἴτε ὡς πῦρ καταναλίσκον, ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι κατά τήν Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ θά δοῦμε τόν Θεόν, καί νά προετοιμάζη τά μέλη της, ὥστε νά δοῦν τόν Θεόν ὄχι σάν φωτιά, ἀλλά σάν Φῶς ([ἐπιμελητοῦ ὑποσημείωσις] 18: Βέβαια μερική ἐμπειρία τῆς θέας αὐτῆς τοῦ Θεοῦ ἔχουν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἀμέσως μετά τήν ἔξοδο τῆς ψυχῆς τους ἀπό τό σῶμα, δηλαδή μετά τόν βιολογικό θάνατο)».
[101] Λόγος 21, εἰς τόν Μέγαν Ἀθανάσιον, 2, PG 35, 1084C.D· «ὅστις δέ ὑπό τῆς συζυγίας χείρων ἐγένετο, καί τοσοῦτον τῷ πηλῷ συνεσχέθη, ὡς μή δυνηθῆναι ἐμβλέψαι πρός τάς τῆς ἀληθείας αὐγάς, μηδέ ὑπέρ τά κάτω γενέσθαι [...] ἄθλιος οὗτος ἐμοί τῆς τυφλώσεως [...] πονηρόν πονηρᾶς δόξης καρπόν δρεπόμενος ἤ ζόφον κατακριθῆναι ἤ ὡς πῦρ ἰδεῖν, ὅν ὡς φῶς οὐκ ἐγνώρισεν».
[102] Πρός Θαλάσσιον περί διαφόρων ἀπόρων τῆς Θείας Γραφῆς 61 (σχόλιον 19), PG 90, 645Α.Β· «Ὁ μέν Θεός φησι, κατά μίαν ἀπειροδύναμον τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ βούλησιν πάντας συνέξει καί ἀγγέλους καί ἀνθρώπους· ἀγαθούς τε καί πονηρούς· οὗτοι δέ πάντες, οὐκ ἴσως μεθέξουσι Θεοῦ, τοῦ διά πάντων ἀσχέτως χωρήσοντος· ἀλλ' ἀναλόγως ἑαυτοῖς. Οἱ μέν τῇ φύσει φυλάξαντες ἰσονομοῦσαν διά πάντων τήν γνώμην, καί τῶν τῆς φύσεως λόγων κατ' ἐνέργειαν δεκτικήν αὐτήν καταστήσαντες, καθ᾿ ὅλον τόν τοῦ ἀεί εὖ εἶναι λόγον, διά τήν πρός τήν θείαν βούλησιν τῆς γνώμης εὐπάθειαν, ὅλως μεθέξουσι τῆς ἀγαθότητος κατά τήν αὐτοῖς ἐπιλάμπουσαν ὡς ἐν ἀγγέλοις, ἤ ὡς ἐν ἀνθρώποις, θείαν ζωήν» καί τά λοιπά ἐνδιαφέροντα.
[103] Αγιου Ιωαννου του Χρυσοστομου, Εἰς Ἰω. 25, 2 PG 59, 150 · «τότε κατ’ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησε τόν ἄνθρωπον, νῦν αὐτῷ τῷ Θεῷ ἥνωσε· τότε ἰχθύων ἄρχειν καί θηρίων ἐκέλευσε, νῦν ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν τήν ἀπαρχήν ἀνήγαγε».
[104] Α΄ Κορ. 2, 9
[105] Μεταγλώττισις ἐκ τοῦ ἔργου του, Εἰς Καισάριον τόν ἑαυτοῦ ἀδελφόν ἐπιτάφιος 21, PG 35, 781Β-784Α.
[106] Γέν. 2, 7.
[107] Πρός Αὐτόλυκον 1, 2 PG 6, 1025· «Ἀλλά καί ἐάν φῇς ‘’δεῖξον μοι τόν Θεόν σου’’ κἀγώ σοι εἴποιμι ἄν  ‘’δεῖξον μοι τόν ἄνθρωπόν σου, κἀγώ σοι δείξω τόν Θεόν μου’’· ἐπεί, δεῖξον βλέποντας τούς ὀφθαλμούς τῆς ψυχῆς σου, καί τά ὦτα τῆς καρδίας σου ἀκούοντα [...]. Βλέπεται γάρ Θεός τοῖς δυναμένοις αὐτόν ὁρᾶν, ἐπάν ἔχωσι τούς ὀφθαλμούς ἀνεῳγμένους τῆς ψυχῆς».
[108] Ματθ. 16, 26.
[109] Α΄ Πετρ. 3, 4
[110] Πρβλ. Λουκ. 17, 21
[111] Β΄ Κορ. 4, 7

 http://www.impantokratoros.gr/amartia-nosos-2.el.aspx