Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης Βατάτζης καὶ ἡ ἑλληνικὴ συνείδησή του

Ο ΠΑΤΡΙΩΤΗΣ ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ: «Οὐδέποτε θὰ παύσουμε νὰ ἀγωνιζόμαστε καὶ νὰ πολεμοῦμε κατὰ τῶν κατακτητῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως».

Γράφει ὁ Κων. Χολέβας

ἐφημ. «Ὀρθόδοξος Τύπος»,
ἀρ. φύλ. 1948, 2 Νοεμβρίου 2012 

.       Σὲ πολλοὺς μελετητὲς προξενεῖ ἐντύπωση ἡ ὀνομασία «βασιλεὺς Ρωμαίων», τὴν ὁποία χρησιμοποιοῦσαν οἱ αὐτοκράτορες τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἡ ὁρολογία «Ρωμανία», τὴν ὁποία συναντοῦμε σὲ πολλὰ ἔγγραφα τῆς ἐποχῆς ὡς ὀνομασία τοῦ κράτους. Εἶναι γεγονὸς ὅτι ἡ ὀνομασία «Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία» εἶναι μεταγενέστερη καὶ δημιουργήθηκε τὸ 1562 ἀπὸ τὸν Γερμανὸ ἱστορικὸ Ἱερώνυμο Βόλφ. Σήμερα τὴν χρησιμοποιοῦμε γιὰ νὰ γινόμαστε κατανοητοὶ στοὺς πολλούς. Ὅμως ἀπὸ σεβασμὸ πρὸς τὶς ἱστορικὲς πηγὲς πρέπει νὰ ἐξηγοῦμε στοὺς νεωτέρους ὅτι οἱ ὅροι Ρωμαῖος καὶ Ρωμανία ἀναφέρονται στὴ Νέα Ρώμη-Κωνσταντινούπολη καὶ ὄχι στὴν Παλαιὰ Ρώμη. Ἄλλωστε στὸ βυζαντινὸ κράτος ἡ παιδεία βασιζόταν στὸν Ὅμηρο καὶ οὐδέποτε ἐδιδάχθη τὸ λατινικὸ ἔπος τοῦ Βιργιλίου, ἡ Αἰνειάδα, ποὺ ἀναφέρεται στὴν πρεσβυτέρα Ρώμη. Ἡ ἑλληνικὴ συνείδηση ἦταν διαδεδομένη μεταξὺ ἀρχόντων καὶ ἀρχομένων στὸ βυζαντινὸ κράτος ἰδίως μετὰ τὸν 7ο αἰώνα, ἂν καὶ τὸ κράτος ἦταν πολυεθνικὸ καὶ τὸ συνδετικὸ στοιχεῖο ἦταν ἡ Ὀρθοδοξία. Ἀπὸ τὰ ὀνόματα Ρωμαῖος καὶ Ρωμανία προῆλθε καὶ ὁ ὅρος Ρωμηός, ὁ ὁποῖος στὴν νεώτερη ἱστορία μας σημαίνει ὑπὸ εὐρεία ἔννοια κάθε Ὀρθόδοξο καὶ ὑπὸ στενὴ ἔννοια τὸν Ἕλληνα.

.       Γιὰ νὰ ξεκαθαρίσουμε τὸ θέμα τῆς ἑλληνικῆς συνειδήσεως τῶν Βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων, ἰδιαιτέρως δὲ κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες, καλὸν εἶναι νὰ μελετήσουμε ἕνα ἐκπληκτικὸ κείμενο ἑλληνορθοδόξου ἀξιοπρεπείας καὶ πατριωτικῆς παρρησίας γραμμένο ἀπὸ τὸν Αὐτοκράτορα τῆς Νικαίας Ἰωάννη Γ´ Δούκα Βατάτζη καὶ ἀπευθυνόμενο στὸν Πάπα Γρηγόριο Θ´. Ὅπως γνωρίζουμε μετὰ τὴν Δ´ Σταυροφορία καὶ τὴν ἐπιβολὴ τῆς Λατινοκρατίας στὸν χῶρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ (1204) ἡ αὐτοκρατορία τῆς Νικαίας μὲ ἕδρα τὴ Νίκαια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὑπῆρξε ἕνα ἀπὸ τὰ ἐλεύθερα ἑλληνικὰ κράτη ἀπ’ ὅπου προῆλθε καὶ ἡ ἐκδίωξη τῶν Φράγκων ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1261. Ὁ Ἰωάννης Βατάτζης βασίλευσε ἀπὸ τὸ 1222 ἕως τὸ 1254 διαδεχόμενος τὸν πεθερό του Θεόδωρο Λάσκαρι, τὸν ποιητὴ τοῦ Μεγάλου Παρακλητικοῦ Κανόνος πρὸς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Ὁ Ἰωάννης Βατάτζης γεννήθηκε τὸ 1193 στὸ Διδυμότειχο τῆς Θράκης καὶ σήμερα τιμᾶται ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Μητρόπολη Διδυμοτείχου, Ὀρεστιάδος καὶ Σουφλίου ὡς τοπικὸς Ἅγιος (4 Νοεμβρίου, ἡμέρα τοῦ θανάτου του τὸ 1254). Λόγῳ τῆς βαθυτάτης πίστεώς του καὶ τῆς φιλανθρώπου καὶ ἐλεήμονος πολιτείας του κατετάγη μετὰ τὴν κοίμησή του στὸ ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας μας καὶ ὀνομάσθηκε Ἅγιος Ἰωάννης Βατάτζης ὁ Ἐλεήμων. Ὡς Αὐτοκράτωρ τῆς Νικαίας ὁ Ἰωάννης Βατάτζης ἐργάσθηκε γιὰ τὴν ἀνακατάληψη τῶν ἑλληνικῶν ἐδαφῶν καὶ πολέμησε κατὰ τῶν Φράγκων Σταυροφόρων καὶ κατὰ τῶν Τούρκων τοῦ Ἰκονίου. Καλλιέργησε τὴν μελέτη τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων, εἶχε δὲ καὶ ὁ ἴδιος στερεὰ κλασσικὴ παιδεία καὶ ἑλληνικὴ συνείδηση.

 .       Τὸ συγκλονιστικὸ κείμενο, τὸ ὁποῖο διαφωτίζει τὴν ἑλληνικὴ καὶ ὀρθόδοξη συνείδηση τῶν «Ρωμαίων βασιλέων», διασώζει ὁ ἀείμνηστος καθηγητὴς τῆς Ἱστορίας Ἀπόστολος Βακαλόπουλος [1] καὶ ἔχει τίτλο «Τοῦ ἀοιδίμου βασιλέως κυροῦ Ἰωάννου τοῦ Δούκα πρὸς τόν τε (γράφε ἴσως: “τὸν τότε”) Πάπαν Γρηγόριον». Ὁ Βακαλόπουλος γράφει στὸν Πρόλογό του: «Ἡ παρατιθέμενη ἐπιστολὴ τοῦ Ἰωάννου Γ. Βατάτζη (1222-1254) πρὸς τὸν πάπα Γρηγόριο Θ´ (1227-1241) εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὴ γιὰ τὶς ἰδέες ποὺ ἐπικρατοῦν στοὺς βασιλεῖς τῆς Νικαίας μετὰ τὸ 1204. Ἔντονη εἶναι ἡ ἑλληνολατρία καὶ ἡ ἐθνικὴ ἑλληνικὴ συνείδησή τους, ποὺ βαθμιαία ταυτίζεται μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. …. Ἐδῶ παρατηροῦμε καθαρὰ πὼς γεννιοῦνται καὶ δροῦν οἱ πολιτικὲς ἐκεῖνες ἀντιλήψεις, ποὺ ἀποβλέπουν στὴν ἀπελευθέρωση τῶν σκλαβωμένων ἑλληνικῶν χωρῶν, καὶ οἱ ὁποῖες προσαρμοσμένες ἐπιζοῦν ἐπὶ Τουρκοκρατίας μέσα σὲ νέες συνθῆκες. Καὶ τελικὰ πὼς διαμορφώνουν τὸ περιεχόμενο τῆς λεγόμενης Μεγάλης Ἰδέας».
.       Τὸ κείμενο ξεκινᾶ μὲ τὴν ἔκπληξη τοῦ Βατάτζη πῶς τόλμησε ὁ Πάπας νὰ τοῦ ζητήσει νὰ παύσει νὰ διεκδικεῖ τὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ τὸν Φράγκο ἡγεμόνα, ὁ ὁποῖος τὴν κατέχει ἀπὸ τὸ 1204. Γράφει μὲ ἑλληνικὴ ἀξιοπρέπεια καὶ διπλωματικὴ εἰρωνεία ὁ Βατάτζης, ἀφοῦ προσδιορίσει στὴ ἀρχὴ ποιὸς εἶναι ὁ γράφων: «Ἰωάννης ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ πιστὸς βασιλεὺς καὶ αὐτοκράτωρ Ρωμαίων ὁ Δούκας τῷ ἁγιωτάτῳ πάπᾳ τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης Γρηγορίῳ σωτηρίας καὶ εὐχῶν αἴτησιν». Ἀποδίδουμε στὴν νεοελληνικὴ ὁρισμένα ἀπὸ τὰ κυριώτερα σημεῖα τῆς ἐπιστολῆς: «Ἐγὼ ὡς βασιλεὺς θεωρῶ ἄτοπα τὰ ὅσα μοῦ γράφεις καὶ δὲν ἤθελα νὰ πιστεύσω ὅτι εἶναι δικό σου τὸ γράμμα, ἀλλὰ ἀποτέλεσμα τῆς ἀπελπισίας κάποιου ποὺ βρίσκεται κοντά σου, καὶ ὁ ὁποῖος ἔχει τὴν ψυχή του γεμάτη κακότητα καὶ αὐθάδεια. Ἡ ἁγιότητά σου κοσμεῖται ἀπὸ φρόνηση καὶ διαφέρει ἀπὸ τοὺς πολλοὺς ὡς πρὸς τὴν σωστὴ κρίση. Γι’ αὐτὸ δυσκολεύθηκα πολὺ νὰ πιστεύσω ὅτι εἶναι δικό σου τὸ γράμμα, ἂν καὶ ἔχει σταλεῖ πρὸς ἐμέ.» Ἀξίζει νὰ θαυμάσουμε τὴν ἔλλειψη δουλικότητος τοῦ Βατάτζη πρὸς τὸν Πάπα, ἂν καὶ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη οἱ Ἕλληνες τῆς Νικαίας ἦσαν οἱ ἀδύναμοι καὶ ὁ Πάπας ἦταν ἡ ὑπερδύναμη τηρουμένων τῶν ἀναλογιῶν.

.       Καὶ συνεχίζει ὁ Ἰωάννης Βατάτζης διατρανώνοντας τὴν ἐθνικὴ συνείδησή του: «Γράφεις στὸ γράμμα σου ὅτι στὸ δικό μας γένος τῶν Ἑλλήνων ἡ σοφία βασιλεύει… Ὅτι, λοιπόν, ἀπὸ τὸ δικό μας γένος ἄνθησε ἡ σοφία καὶ τὰ ἀγαθά της καὶ διεδόθησαν στοὺς ἄλλους λαούς, αὐτὸ εἶναι ἀληθινό. Ἀλλὰ πῶς συμβαίνει νὰ ἀγνοεῖς, ἢ ἂν δὲν τὸ ἀγνοεῖς πῶς καὶ τὸ ἀπεσιώπησες, ὅτι μαζὶ μὲ τὴν βασιλεύουσα Πόλη καὶ ἡ βασιλεία σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο κληροδοτήθηκε στὸ δικό μας γένος ἀπὸ τὸν Μέγα Κωνσταντῖνο, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τὴν κλήση ἀπὸ τὸν Χριστὸ καὶ κυβέρνησε μὲ σεμνότητα καὶ τιμιότητα; Ὑπάρχει μήπως κανεὶς ποὺ ἀγνοεῖ ὅτι ἡ κληρονομιὰ τῆς δικῆς του διαδοχῆς (σ.σ. τοῦ Μ. Κωνσταντίνου) πέρασε στὸ δικό μας γένος καὶ ἐμεῖς εἴμαστε οἱ κληρονόμοι καὶ διάδοχοί του; Ἀπαιτεῖς νὰ μὴν ἀγνοοῦμε τὰ προνόμιά σου. Καὶ ἐμεῖς ἔχουμε τὴν ἀντίστοιχη ἀπαίτηση νὰ δεῖς καὶ νὰ ἀναγνωρίσεις τὸ δίκαιό μας, ὅσον ἀφορᾶ στὴν ἐξουσία μας στὸ κράτος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τὸ ὁποῖο ἀρχίζει ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καὶ … ἔζησε ἐπὶ χίλια χρόνια, ὥστε ἔφθασε μέχρι καὶ τὴν δική μας βασιλεία. Οἱ γενάρχες τῆς βασιλείας μου, ἀπὸ τὶς οἰκογένειες τῶν Δουκῶν καὶ τῶν Κομνηνῶν, γιὰ νὰ μὴν ἀναφέρω τοὺς ἄλλους, κατάγονται ἀπὸ ἑλληνικὰ γένη. Αὐτοὶ λοιπὸν οἱ ὁμοεθνεῖς μου ἐπὶ πολλοὺς αἰῶνες κατεῖχαν τὴν ἐξουσία στὴν Κωνσταντινούπολη. Καὶ αὐτοὺς ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρώμης καὶ οἱ προϊστάμενοί της τοὺς ἀποκαλοῦσαν Αὐτοκράτορες Ρωμαίων… Διαβεβαιοῦμε δὲ τὴν ἁγιότητά σου καὶ ὅλους τοὺς Χριστιανοὺς ὅτι οὐδέποτε θὰ παύσουμε νὰ ἀγωνιζόμαστε καὶ νὰ πολεμοῦμε κατὰ τῶν κατακτητῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Θὰ ἀσεβούσαμε καὶ πρὸς τοὺς νόμους τῆς φύσεως καὶ πρὸς τοὺς θεσμοὺς τῆς πατρίδος καὶ πρὸς τοὺς τάφους τῶν πατέρων μας καὶ πρὸς τοὺς ἱεροὺς ναοὺς τοῦ Θεοῦ, ἐὰν δὲν ἀγωνιζόμασταν γι’ αὐτὰ μὲ ὅλη μας τὴν δύναμη… Ἔχουμε μαζί μας τὸν δίκαιο Θεό, ὁ ὁποῖος βοηθεῖ τοὺς ἀδικουμένους καὶ ἀντιτάσσεται στοὺς ἀδικοῦντας…».
.       Ἕνας «βασιλεὺς Ρωμαίων», ὁ Ἰωάννης Βατάτζης μᾶς ἄφησε ἕνα ἐξαιρετικὸ γραπτὸ μνημεῖο ἑλληνορθόδοξης αὐτοσυνειδησίας. Τέτοια κείμενα ἀξίζει νὰ διδάσκουμε στοὺς νέους μας. Ἂς ἔχουμε τὴν εὐλογία τοῦ εὐλαβοῦς Χριστιανοῦ καὶ πατριώτου Ἁγίου Ἰωάννου Γ´ Δούκα Βατάτζη [2].

Σημειώσεις:

(1) Ἀπ. Βακαλοπούλου, Πηγὲς Ἱστορίας τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, Α´τόμος, Θεσσαλονίκη 1965, σέλ. 50-53.

(2) Τὸ Συναξάρι τοῦ Βατάτζη ὡς Ἁγίου ἔχει συγγράψει ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης στὸν δίτομο Συναξαριστή του. Ὁ ἴδιος συνέθεσε καὶ τὴν Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Βατάτζη. Στὸ Διδυμότειχο ὑπάρχει καινούργιος Ἱερὸς Ναὸς στὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου Αὐτοκράτορος καὶ ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Διδυμοτείχου, Ὀρεστιάδος καὶ Σουφλίου ὀργανώνει κάθε χρόνο τὰ «Βατάτζεια» μὲ ἐπίκεντρο τὴν ἑορτὴ τοῦ Ἁγίου στὶς 4 Νοεμβρίου.

 ΠΗΓΗ ἠλ. κειμ.: pemptousia.g
http://christianvivliografia.wordpress.com