Ἡ Ἀνάστασις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί οἱ «ἀναστάσεις» τῶν θεῶν τῆς ἑλληνικῆς μυθολογίας

Η Ανάστασις του Ιησού Χριστού
και οι «αναστάσεις» των θεών

της ελληνικής μυθολογίας 

Ιερομόναχος Λουκάς Γρηγοριάτης

       Την Μεγάλη Παρασκευή στην εκπομπή «Ω γλυκύ μου έαρ» του Κρατικού Ραδιοφώνου ελέχθη μεταξύ άλλων και το εξής σχόλιο, το οποίο αποδίδουμε όσο γίνεται πιο πιστά: «Ο ελληνικός λαός έπλεξε εγκώμια και ψάλλει με απαράμιλλο λυρισμό τον θάνατο του Ιησού προσμένοντας την ανάστασή του, γιατί διαθέτει πείρα αιώνων με τραγούδια και ύμνους για το θάνατο και την ανάσταση προγενέστερων θεών: του Ζαγρέα Διόνυσου ή του Άδωνι. Όπως κάποτε η Αφροδίτη τραγουδούσε το νεκρό Άδωνι, έτσι και η Θεοτόκος τραγουδάει στον Ιησού τον ύμνο "ώ γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος"».

Μόνο απορία και λύπη μπορούσε να προκαλέσει η συγκρητιστική αυτή ερμηνεία της Χριστιανικής λατρείας της Μεγάλης Παρασκευής, ερμηνεία επηρεασμένη από νεοπαγανιστικές αντιλήψεις.

Έχουμε παραλάβει από τους ευσεβείς γονείς και πάππους μας να εορτάζουμε με ιδιαίτερη κατάνυξη και ευλάβεια την Μεγάλη Εβδομάδα των Παθών του Κυρίου και να συνδέουμε τις ευσεβείς παραδόσεις των αγίων ημερών με την λατρεία στον Χριστό, τον Θεό μας που από αγάπη για μας και για να οικονομήσει την σωτηρία μας έγινε άνθρωπος, σταυρώθηκε, πέθανε και την τρίτη ημέρα αναστήθηκε.

Η θεολογία και η εμπειρία της Εκκλησίας μας δεν εξαντλείται στις παραδόσεις αυτές, αλλά οπωσδήποτε τις φορτίζει με Χριστολογικό περιεχόμενο. Η ελληνική ψυχή εκδιπλώνεται αυθόρμητα τις ώρες αυτές, αναμφίβολα, αλλά δεν κινείται μακριά από την θεολογία των εορτών. Μια θεολογία που δεν κατανοείται πάντοτε και από όλους διανοητικά, αλλά βιώνεται μέσα από τις εκδηλώσεις λατρείας προς τον σταυρούμενο, θνήσκοντα και ανιστάμενο Χριστό.

Κρατούν οι Ορθόδοξοι το κερί τους στα Άγια Πάθη και στον Επιτάφιο. Προσφέρουν λουλούδια στον Εσταυρωμένο και στολίζουν τον Επιτάφιο. Κάποιοι ξενυχτούν κοντά στον Εσταυρωμένο μέσα στην Εκκλησία. Όσοι δεν μπόρεσαν να μεταβούν στον ναό, προσφέρουν το θυμίαμά τους καθώς ο Επιτάφιος περνάει από την πόρτα τους. Όλοι κρατούν την λαμπάδα στην Ανάσταση, όλοι αποδίδουν τον πασχαλινό ασπασμό της αγάπης. Συμμετέχουν στο κοινό πασχαλινό τραπέζι και στην κοινή χαρά. «Συγχωρήσωμεν πάντα τη Αναστάσει». Αυτά και άλλα πολλά στη λατρεία είναι χριστιανικά σύμβολα, ελευθερωμένα από τυχόν εξωχριστιανική φόρτιση και γεμάτα από χριστοκεντρικό νόημα.

Η συμμετοχή στον εορτασμό των θείων Παθών και της Αναστάσεως δεν συνεπάγεται μόνο συναισθηματική έξαρση, τέτοια που μπορούν να προκαλέσουν οποιαδήποτε σύμβολα και εξωχριστιανικής λατρείας, αλλά κυρίως συνιστά οντολογική μετοχή στα γεγονότα. Δεν εορτάζουμε απλώς ιστορικά γεγονότα, αλλά εμείς οι ίδιοι συμπάσχουμε με τον Χριστό, όπως εύστοχα ψάλλει η Εκκλησία: «Χθές συνεθαπτόμην σοί, Χριστέ, συνεγείρομαι σήμερον αναστάντι σοι». Συσταυρούμεθα και συνθαπτόμεθα με τον Χριστό. Συνανιστάμεθα μαζί Του. Γι αυτό δεν μένουμε μόνο στις εξωτερικές παραδοσιακές εκδηλώσεις, αλλά κυρίως συμμετέχουμε στη νηστεία των ημερών, την εξομολόγηση, την μετάληψη των Αχράντων Μυστηρίων. Τα Πάθη και η Ανάστασις του Χριστού γίνονται η απαρχή της δικής μας αναστάσεως από την αμαρτία και το θάνατο. Η παραδοσιακή λαϊκή ευσέβεια ακολουθεί την θεολογία της Εκκλησίας. Δεν νοείται έξω από αυτήν ούτε πολύ περισσότερο αντίθετα προς αυτήν.

Με την έννοια αυτή η λαογραφία δεν είναι από μόνη της ικανή να ερμηνεύσει τα έθιμα της Μεγάλης Παρασκευής. Πρέπει να δίδεται και η θεολογική τους διάστασις. Χωρίς αυτή τη διάσταση οι συγκρητιστικές νεοπαγανιστικές ερμηνείες τους είναι αναπόφευκτες. Χωρίς τη θεολογική τους ερμηνεία δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή η διαφορά ανάμεσα στον τρόπο που η χαριτωμένη χριστιανική ψυχή λατρεύει τον αληθινό Θεό και στον τρόπο που η προχριστιανική ψυχή ελάτρευε τους ψευδείς θεούς, όπως ούτε και η διαφορά ανάμεσα στον αληθινό και στους ψευδωνύμους θεούς. Χωρίς την θεολογική ερμηνεία της λατρείας της Μεγάλης Παρασκευής, ο Χριστός και ο Άδωνις μπορούν να είναι εξίσου θεοί. Χωρίς την θεολογική εμβάθυνση φθάνει κανείς να ειπεί ότι «Όταν πηγαίνω στην ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, μου είναι δύσκολο να αποφασίσω αν ο Θεός που κηδεύεται είναι ο Χριστός ή ο Άδωνις» (βλ. Γ. Σιέττου, Αρχαίες επιβιώσεις στον Χριστιανισμό, Αθήνα 1994, σέλ. 58).

Η νηπτική εμπειρία της Εκκλησίας μας πληροφορεί έγκυρα και επιβεβαιώνει την πίστη μας για την ουσιαστική διαφοροποίηση μεταξύ του αληθινού Θεού και των ψευδών θεών και, παρά τα επιφαινόμενα, μεταξύ της αληθινής λατρείας και της ψευδούς λατρείας. «Όπου εγώ υπάγω οίδατε και την οδόν οίδατε... εγώ ειμί η οδός» (Ιω. ιγ' 4, 6).

Για να δοθεί η ορθή εικόνα των πραγμάτων έπρεπε στην εν λόγω εκπομπή να είχε λεχθεί ότι ο λαός μας επί αιώνες είχε πλάσει μυθολογικές διηγήσεις θανάτων και αναστάσεων θεών στην προσπάθειά του να εκφράσει την πανανθρώπινη προσδοκία της υπερβάσεως του θανάτου. Ότι οντολογική υπέρβασις του θανάτου δεν είχε επιτευχθεί μέχρι τη στιγμή που ο αληθινός Θεός, ο Κύριος Ιησούς Χριστός, έγινε αληθινός άνθρωπος και αποδέχθηκε τον θάνατο, για να τον ξεπεράσει και νικήσει με την Ανάστασή του. Ότι ο καθένας μας σήμερα μπορεί να οικειούται την αθανασία συμμετέχοντας στη ζωή και την ανάσταση που μας προσπορίζει η Ανάστασις του Χριστού.

Δεν ελέχθησαν, δυστυχώς, αυτά και πέρασε το μήνυμα ότι ο λαός μας ελάτρευσε με την ίδια ψυχική διάθεση και τραγούδησε με τον ίδιο λυρισμό τον νεκρό Άδωνι και τον νεκρό Χριστό. Εμείς όμως θα διευκρινήσουμε παρακάτω ποιος είναι ο Άδωνις και ποιος είναι ο Διόνυσος, ότι τα ανύπαρκτα μυθολογικά αυτά πρόσωπα δεν μπορούν να προσφέρουν οντολογικών διαστάσεων σωτηρία και επομένως δεν είναι αληθινοί θεοί και ότι η λατρεία που προσφέρεται σε ανύπαρκτους θεούς δεν συνιστά αυθεντική λατρευτική λειτουργία της ψυχής.

Οι αρχαίοι μυθογράφοι και ποιηταί αναφέρουν ότι ο Άδωνις κατά μίαν από τις τρεις εκδοχές, είναι υιός του Θείαντος και της θυγατρός του Σμύρνας. Τον καρπό της παρανόμου μίξεως κυοφόρησε και γέννησε η Σμύρνα μεταμορφωμένη από τους θεούς στο ομώνυμο δένδρο. Το νεογέννητο το περισυνέλεξε η Αφροδίτη σε κιβώτιο και το έδειξε στην Περσεφόνη. Αυτή, όταν το είδε, δεν ήθελε να το επιστρέψει στην Αφροδίτη. Το θέμα εκδικάστηκε ενώπιον του Διός. Η απόφασις ήταν να παραμένει το παιδί τους τέσσερις μήνες του έτους με την Περσεφόνη, τους άλλους τέσσερις με την Αφροδίτη και το υπόλοιπο στον Όλυμπο. Ο νεαρός Αδωνις πέθανε αργότερα από πλήγμα αγριοχοίρου (Απολλοδώρου, Βιβλιοθήκη 3, 182-185).

Η λατρεία του Αδώνιδος περιελάμβανε γοερούς θρήνους των γυναικών κατά την πρώτη ημέρα των εορτών των Αδωνίων για τον θάνατό του, οι οποίοι μεταλλάσσοντο σε χαρμόσυνες κραυγές την επομένη ημέρα για την επάνοδό του στη ζωή (Λουκιανού, Περί Συρίης Θεού, 6b βλ. και Ρ. Decharme, Ελληνική Μυθολογία, Αθήναι 1959, σελ. 205).

Κατά τους αρχαίους ερμηνευτάς του μύθου (Πορφυρίου, Περί αγαλμάτων, 7) είναι προφανές ότι ο Άδωνις είναι η προσωποποίησι της ανοίξεως, της εαρινής ανθοφορίας και καρποφορίας. Η λαμπρότης της ανοίξεως μαραίνεται και χάνεται με τον καυστικό θερινό ήλιο και πεθαίνει τρόπον τινά και πάλιν ανασταίνεται την επομένη άνοιξι (βλ. Ρ. Decharme, ένθ ανωτ.). Ο σχετικός ορφικός ύμνος προς τον Άδωνι καταλήγει στην επίκληση: «έλα, μακάριε, και φέρε τους καρπούς της γης». (Ύμνος 56).

Η κριτική Μυθολογία τον ταυτίζει εν πολλοίς με τον Διόνυσο, τον Άττι και τον Όσιρι (Πλουτάρχου, Συμποσιακά 671Β, Λουκιανού, ένθ ανωτ. 7, Πορφυρίου, ένθ ανωτ. 7)

Ο Διόνυσος πάλι μυθολογείται άλλοτε ως προσωποποίησις του οίνου, άλλοτε ως υιός του Διός από την Σεμέλη του Κάδμου ή την Περσεφόνη ή την Δήμητρα· και άλλοτε ως αρχαιότατος ήρωας που ανακάλυψε και δίδαξε την καλλιέργεια της αμπέλου και την παραγωγή και χρήση του οίνου (Διοδώρου Σικελιώτου, Βιβλιοθήκη Ιστορική, 3, 62-65).

Οι μυθολογικές διηγήσεις για σπαραγμό των μελών του αναφέρονται στις μεταβολές που υφίσταται η άμπελος μέχρις ότου αποδώσει τον νέο καρπό της. Κλαδεύεται, αλλά πάλι ζωντανεύει. Συνθλίβεται ο καρπός της, αλλά αποδίδει τον νέο οίνο. Ο μυθολογούμενος θάνατος και η αναβίωσις του Διονύσου έχουν φυσιοκρατικό περιεχόμενο (βλ. Ρ. Decharme, ένθ ανωτ., σελ. 438-439).

Και ο Πλούταρχος τους μυθευομένους θανάτους και τις αναβιώσεις του Διονύσου ερμηνεύει επίσης φυσιοκρατικά: «της δ εις πνεύματα και ύδωρ και γήν και άστρα και φυτών ζώων τε γενέσεις τροπής αυτού [του θεού]... την μεταβολήν διασπασμόν τινά και διαμελισμόν αινίττονται, Διόνυσον δε και Ζαγρέα και Νυκτέλιον και Ισοδαίτην αυτόν ονομάζουσι και φθοράς τινας και αφανισμούς είτα δ αναβιώσεις και παλλιγγενεσίας οικεία ταίς ειρημέναις μεταβολαίς αινίγματα και μυθεύματα περαίνουσι» (Πλουτάρχου, Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς, 388-389).

Έρχεται λοιπόν βάσει των ανωτέρω η αναγκαία επί του θέματος απάντησις: Εφ όσον πίσω από τις μυθολογικές διηγήσεις περί θανάτων και αναστάσεων θεών οι αρχαίοι κριτικοί της μυθολογίας βλέπουν την ετήσια ανακύκληση της θαλερής εαρινής βλαστήσεως και της χειμερινής της νεκρώσεως, δεν δικαιολογείται να παραβάλλεται ο θάνατος και η Ανάστασις του αληθινού Θεού μας Ιησού Χριστού με τον «θάνατο» και την «ανάσταση» της φύσεως. «Ουκ ελάτρευσαν την κτίσιν οι θεόφρονες παρά τον Κτίσαντα».

Και για άλλον λόγο είναι αδύνατη η παραβολή. Οι προφανώς φυσιοκρατικές αντιλήψεις της αρχαίας μυθολογίας περί των εν λόγω θεών περιεγράφησαν από τους αρχαίους ποιητάς με έντονες σαρκικές εικόνες και έλαβαν σε λατρευτικό επίπεδο χαρακτήρα ειδωδολατρικό και απερίγραπτα σαρκικό-οργιαστικό, τέτοιο που έκανε τους πρώτους Χριστανούς Έλληνας να αποστρέφωνται την λατρεία αυτή. Σεβόμενοι τους αναγνώστας δεν περιγράφουμε την σαρκικότητα των μυθολογικών διηγήσεων, πληροφορούμε όμως επιγραμματικώς γι αυτήν. Η Σμύρνα συνέλαβε τον υιό της Άδωνι αφού συνευρέθη με τον πατέρα της Θείαντα δώδεκα συνεχείς νύχτες «κατά μήνιν της Αφροδίτης». Στην αλεξανδρινή λατρεία του Αδώνιδος δίπλα στο είδωλο του δεκαοκταετούς νεκρού τοποθετείται το άγαλμα της Αφροδίτης, της «ουρανίας» ερωμένης του. Στον σχετικό μύθο του Άττυος, του Διονύσου και του Οσίριδος βασίζεται η οργιαστική λατρεία του φαλλού κατά τα διονυσιακά και ελευσίνια μυστήρια.

Είναι δυνατόν αυτά να συσχετισθούν με τα σεπτά και άχραντα Πάθη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, που γεννήθηκε ασπόρως και παρθενικώς από την Παναγία Μητέρα Του και υπέμεινε αληθινά πάθη στο πανάγιο σώμα Του; Και είναι δυνατόν να συγκριθεί αυτή η διονυσιακή λατρεία με την αγνή και άμωμη λατρεία μας προς τον Χριστό;

Ο τρίτος λόγος που δεν επιτρέπει την παρομοίωση είναι η δισχιλιετής χριστιανική μας παράδοση.

Οι αρχαίοι πρόγονοί μας προσδοκούσαν, αλλά αγνοούσαν τον πραγματικό νικητή του θανάτου, και γι αυτό όταν γνώρισαν τον Χριστό, τον δέχθηκαν. Εμείς όμως γιατί επιστρέφουμε σε εκείνα που με επίγνωση καλώς απαρνηθήκαμε τόσους αιώνες, αποδεικνύοντας αληθινό το λόγο του Αποστόλου Παύλου: «Αλλά τότε μεν ουκ ειδότες Θεόν εδουλεύσατε τοίς φύσει μη ούσι θεοίς; νύν δε γνόντες Θεόν, μάλλον δε γνωσθέντες υπό Θεού, πώς επιστρέφετε πάλιν επί τα ασθενή και πτωχά στοιχεία, οίς πάλιν άνωθεν δουλεύειν θέλετε;» (Γαλ. δ' 8-9).

ΠΗΓΗ: «Παρακαταθήκη», τεύχος 23, Μάρτιος-Απρίλιος 2002

http://www.egolpion.com/anastaseis_8ewn_muthologias.el.aspx