Ἀθανασίου ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας τοῦ Μεγάλου.Λόγος κατά εἰδώλων

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ
ΛΟΓΟΣ ΚΑΤΑ ΕΙΔΩΛΩΝ

Μετάφραση (Αρχιμ. Δωρόθεος Πάπαρης)

Εισαγωγή - Περίληψη

Ο λόγος αυτός του Μ. Αθανασίου γράφτηκε πιθανόν περί τα έτη 317-319 μ.Χ., και όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, καταφέρεται κατά της αρχαίας ειδωλολατρικής θρησκείας που επικρατούσε στον τότε γνωστό κόσμο σε διάφορες συγκριτιστικές παραλλαγές.
Στο πρώτο μέρος ο άγιος Αθανάσιος καταγγέλει το ψέμα της ειδωλολατρείας. Θεωρεί ως αιτία της την κακία. Αναιρεί την ειδωλολατρεία αποδεικνύοντας τον παραλογισμό και την ασέβεια μιας τέτοιας πίστης.
Στο δεύτερο μέρος του λόγου περιγράφει την οδό της ανύψωσης προς την αληθινή γνώση του Θεού και Λόγου με την ενόραση και τη θεώρηση του εξωτερικού κόσμου μέσα στην αρμονία και ωραιότητά του.

Η γνώση του Θεού ξεκινά από τη γνώση της ψυχής. Η οδός του Θεού είναι μέσα μας. Για να γνωρίσει όμως η ψυχή μας το Θεό πρέπει να είναι καθαρή. Η γνώση του Θεού συνεχίζεται με την ενόραση της κτίσεως. Η τάξη και η αρμονία της μας οδηγεί στο Λόγο του Θεού. Ο Υιός και Λόγος κινεί και προνοεί τον κόσμο ως εκπρόσωπος του Πατέρα. Επομένως, μέσω της κτίσεως γνωρίζουμε τον Λόγο και Αυτός μας οδηγεί στον Πατέρα.
Σε μια εποχή που φυτρώνουν παράξενες θρησκείες μη λογικές· που γίνονται προσπάθειες να επανέλθουμε σε μια νέα μορφή ειδωλολατρείας· αξίξει, νομίζουμε, να μελετήσει κανείς το λόγο του Μ. Αθανασίου, διότι παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον τα επιχειρήματά του για την απόρριψη της ειδωλολατρείας· ταυτόχρονα, μας προσανατολίζει στην ορθή πίστη στο μόνο αληθινό Θεό.

1. Ἡ μὲν περὶ τῆς θεοσεβείας καὶ τῆς τῶν ὅλων ἀληθείας γνῶσις οὐ τοσοῦτον τῆς παρὰ τῶν ἀνθρώπων διδασκαλίας δεῖται, ὅσον ἀφ᾿ ἑαυτῆς ἔχει τὸ γνώριμον· μόνον γὰρ οὐχὶ καθ᾿ ἡμέραν τοῖς ἔργοις κέκραγε, καὶ ἡλίου λαμπρότερον ἑαυτὴν διὰ τῆς Χριστοῦ διδασκαλίας ἐπιδείκνυται· ποθοῦντι δέ σοι ὅμως τὰ περὶ ταύτης ἀκοῦσαι, φέρε, ὦ μακάριε, ὡς ἂν οἷοί τε ὦμεν, ὀλίγα τῆς κατὰ Χριστὸν πίστεως ἐκθώμεθα, δυναμένῳ μέν σοι καὶ ἀπὸ τῶν θείων λογίων ταύτην εὑρεῖν, φιλοκάλως δὲ ὅμως καὶ παρ᾿ ἑτέρων ἀκούοντι. αὐτάρκεις μὲν γάρ εἰσιν αἱ ἅγιαι καὶ θεόπνευστοι γραφαὶ πρὸς τὴν τῆς ἀληθείας ἀπαγγελίαν· εἰσὶ δὲ καὶ πολλοὶ τῶν μακαρίων ἡμῶν διδασκάλων εἰς ταῦτα συνταχθέντες λόγοι· οἷς ἐάν τις ἐντύχοι, εἴσεται μέν πως τὴν τῶν γραφῶν ἑρμηνείαν, ἧς δὲ ὀρέγεται γνώσεως τυχεῖν δυνήσεται. ἀλλ᾿ ἐπειδὴ τὰς τῶν διδασκάλων συντάξεις ἐν χερσὶ νῦν οὐκ ἔχομεν, ἀναγκαῖόν ἐστιν ἃ παρ᾿ ἐκείνων ἐμάθομεν, ταῦτα καὶ ἀπαγγέλλειν καὶ γράφειν σοι· λέγω δὴ τὴν κατὰ τὸν Σωτῆρα Χριστὸν πίστιν· ἵνα μήτε εὐτελῆ τις τὴν τοῦ καθ᾿ ἡμᾶς λόγου διδασκαλίαν ἡγήσηται, μήτε ἄλογον τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν ὑπολάβῃ· ὁποῖα διαβάλλοντες Ἕλληνες χλευάζουσι, καὶ πλατὺ γελῶσι καθ᾿ ἡμῶν, οὐδὲν ἕτερον ἢ τὸν σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ προφέροντες· ἐφ᾿ ᾧ μάλιστα καὶ τὴν ἀναισθησίαν αὐτῶν οἰκτειρήσειεν ἄν τις, ὅτι, τὸν σταυρὸν διαβάλλοντες, οὐχ ὁρῶσι τὴν τούτου δύναμιν πᾶσαν τὴν οἰκουμένην πεπληρωκυῖαν, καὶ ὅτι δι᾿ αὐτοῦ τὰ τῆς θεογνωσίας ἔργα πᾶσι πεφανέρωται. οὐκ ἂν γάρ, εἴπερ ἦσαν καὶ αὐτοὶ γνησίως ἐπιστήσαντες αὐτοῦ τῇ θεότητι τὸν νοῦν, ἐχλεύαζον τὸ τηλικοῦτον· ἀλλὰ μᾶλλον καὶ αὐτοὶ τοῦτον ἐπεγίνωσκον Σωτῆρα τοῦ παντός, καὶ τὸν σταυρὸν μὴ βλάβην ἀλλὰ θεραπείαν τῆς κτίσεως γεγονέναι. εἰ γὰρ τοῦ σταυροῦ γενομένου, πᾶσα μὲν εἰδωλολατρεία καθῃρέθη, πᾶσα δὲ δαιμόνων φαντασία τῷ σημείῳ τούτῳ ἀπελαύνεται, καὶ μόνος ὁ Χριστὸς προσκυνεῖται, καὶ δι᾿ αὐτοῦ γινώσκεται ὁ Πατήρ, καὶ οἱ μὲν ἀντιλέγοντες καταισχύνονται, ὁ δὲ τῶν ἀντιλεγόντων ὁσημέραι τὰς ψυχὰς ἀφανῶς μεταπείθει· πῶς εἰκότως γὰρ ἄν τις εἴποι πρὸς αὐτούς ἔτι ἀνθρώπινον ἔστιν ἐπινοεῖν τὸ πρᾶγμα, καὶ οὐ μᾶλλον ὁμολογεῖν Θεοῦ Λόγον καὶ Σωτῆρα εἶναι τοῦ παντὸς τὸν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ ἀναβάντα; πάσχειν δὲ καὶ οὗτοί μοι δοκοῦσιν ὅμοιον, ὡς εἴ τις τὸν μὲν ἥλιον ὑπὸ νεφῶν σκεπόμενον διαβάλλοι, τὸ δὲ τούτου φῶς θαυμάζοι, βλέπων ὅτι πᾶσα ἡ κτίσις ὑπὸ τούτου καταλάμπεται. ὡς γὰρ καλὸν τὸ φῶς, καὶ καλλίων ὁ τοῦ φωτὸς ἀρχηγὸς ἥλιος· οὕτω θείου πράγματος ὄντος τοῦ τὴν οἰκουμένην πᾶσαν τὴν αὐτοῦ γνώσεως πεπληρῶσθαι, ἀνάγκη τὸν ἀρχηγὸν καὶ ἡγεμόνα τοῦ τοιούτου κατορθώματος εἶναι Θεὸν καὶ Θεοῦ Λόγον. Λέγομεν οὖν ὡς ἐφικτὸν ἡμῖν, πρότερον διελέγξαντες τὴν τῶν ἀπίστων ἀμαθίαν· ἵνα, τῶν ψευδῶν διελεγχθέντων, λοιπὸν ἡ ἀλήθεια δι᾿ ἑαυτῆς ἐπιλάμψῃ, καὶ θαρρῇς καὶ αὐτός, ὦ ἄνθρωπε, ὅτι ἀληθείᾳ πεπίστευκας, καὶ τὸν Χριστὸν γινώσκων οὐκ ἠπατήθης. πρέπειν δέ σοι ἡγοῦμαι φιλοχρίστῳ ὄντι τὰ περὶ Χριστοῦ διαλέγεσθαι, ἐπεὶ καὶ πάντων τιμιωτέραν τὴν περὶ τούτου γνῶσιν καὶ πίστιν ἡγεῖσθαί σε πεπίστευκα. 2. Ἐξ ἀρχῆς μὲν οὐκ ἦν κακία· οὐδὲ γὰρ οὐδὲ νῦν ἐν τοῖς ἁγίοις ἐστίν, οὐδ᾿ ὅλως κατ᾿ αὐτοὺς ὑπάρχει αὕτη· ἄνθρωποι δὲ ταύτην ὕστερον ἐπινοεῖν ἤρξαντο, καὶ καθ᾿ ἑαυτῶν ἀνατυποῦσθαι· ὅθεν δὴ καὶ τὴν τῶν εἰδώλων ἐπίνοιαν ἑαυτοῖς ἀνεπλάσαντο, τὰ οὐκ ὄντα ὡς ὄντα λογιζόμενοι. ὁ μὲν γὰρ τοῦ παντὸς δημιουργὸς καὶ παμβασιλεὺς Θεός, ὁ ὑπερέκεινα πάσης οὐσίας καὶ ἀνθρωπίνης ἐπινοίας ὑπάρχων, ἅτε δὴ ἀγαθὸς καὶ ὑπέρκαλος ὤν, διὰ τοῦ ἰδίου Λόγου τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τὸ ἀνθρώπινον γένος κατ᾿ ἰδίαν εἰκόνα πεποίηκε· καὶ τῶν ὄντων αὐτὸν θεωρητὴν καὶ ἐπιστήμονα διὰ τῆς πρὸς αὐτὸν ὁμοιώσεως κατεσκεύασε, δοὺς αὐτῷ καὶ τῆς ἰδίας ἀϊδιότητος ἔννοιαν καὶ γνῶσιν, ἵνα, τὴν ταυτότητα σώζων, μήτε τῆς περὶ Θεοῦ φαντασίας ποτὲ ἀποστῇ, μήτε τῆς τῶν ἁγίων συζήσεως ἀποπηδήσῃ, ἀλλ᾿, ἔχων τὴν τοῦ δεδωκότος χάριν, ἔχων καὶ τὴν ἰδίαν ἐκ τοῦ πατρικοῦ Λόγου δύναμιν, ἀγάλληται καὶ συνομιλῇ τῷ Θείῳ, ζῶν τὸν ἀπήμονα καὶ μακάριον ὄντως ἀθάνατον βίον. οὐδὲν γὰρ ἔχων ἐμπόδιον εἰς τὴν περὶ τοῦ Θείου γνῶσιν, θεωρεῖ μὲν ἀεὶ διὰ τῆς αὐτοῦ καθαρότητος τὴν τοῦ Πατρὸς εἰκόνα, τὸν Θεὸν Λόγον, οὗ καὶ κατ᾿ εἰκόνα γέγονεν· ὑπερεκπλήττεται δὲ κατανοῶν τὴν δι᾿ αὐτοῦ εἰς τὸ πᾶν πρόνοιαν, ὑπεράνω μὲν τῶν αἰσθητῶν καὶ πάσης σωματικῆς φαντασίας γινόμενος, πρὸς δὲ τὰ ἐν οὐρανοῖς θεῖα νοητὰ τῇ δυνάμει τοῦ νοῦ συναπτόμενος. ὅτε γὰρ οὐ συνομιλεῖ τοῖς σώμασιν ὁ νοῦς ὁ τῶν ἀνθρώπων, οὐδέ τι τῆς ἐκ τούτων ἐπιθυμίας μεμιγμένον ἔξωθεν ἔχει, ἀλλ᾿ ὅλος ἐστὶν ἄνω ἑαυτῷ συνὼν ὡς γέγονεν ἐξ ἀρχῆς· τότε δή, τὰ αἰσθητὰ καὶ πάντα τὰ ἀνθρώπινα διαβάς, ἄνω μετάρσιος γίνεται, καὶ τὸν Λόγον ἰδών, ὁρᾷ ἐν αὐτῷ καὶ τὸν τοῦ Λόγου Πατέρα, ἡδόμενος ἐπὶ τῇ τούτου θεωρίᾳ, καὶ ἀνακαινούμενος ἐπὶ τῷ πρὸς τοῦτον πόθῳ. ὥσπερ οὖν τὸν πρῶτον τῶν ἀνθρώπων γενόμενον, ὃς καὶ κατὰ τὴν Ἑβραίων γλῶτταν Ἀδὰμ ὠνομάσθη, λέγουσιν αἱ ἱεραὶ γραφαὶ κατὰ τὴν ἀρχὴν ἀνεπαισχύντῳ παρρησίᾳ τὸν νοῦν ἐσχηκέναι πρὸς τὸν Θεόν, καὶ συνδιαιτᾶσθαι τοῖς ἁγίοις ἐν τῇ τῶν νοητῶν θεωρίᾳ, ἣν εἶχεν ἐν ἐκείνῳ τῷ τόπῳ, ὃν καὶ ὁ ἅγιος Μωϋσῆς τροπικῶς παράδεισον ὠνόμασεν. ἱκανὴ δὲ ἡ τῆς ψυχῆς καθαρότης ἐστὶ καὶ τὸν Θεὸν δι᾿ ἑαυτῆς κατοπτρίζεσθαι, καθάπερ καὶ ὁ Κύριός φησι· «Μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται». 3. Οὕτω μὲν οὖν ὁ Δημιουργός, ὥσπερ εἴρηται, τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος κατεσκεύασε, καὶ μένειν ἠθέλησεν· οἱ δὲ ἄνθρωποι, κατολιγωρήσαντες τῶν κρειττόνων, καὶ ὀκνήσαντες περὶ τὴν τούτων κατάληψιν, τὰ ἐγγυτέρω μᾶλλον ἑαυτῶν ἐζήτησαν, ἐγγύτερα δὲ τούτοις ἦν τὸ σῶμα, καὶ αἱ τούτου αἰσθήσεις. ὅθεν τῶν μὲν νοητῶν ἀπέστησαν ἑαυτῶν τὸν νοῦν, ἑαυτοὺς δὲ κατανοεῖν ἤρξαντο. ἑαυτοὺς δὲ κατανοοῦντες, καὶ τοῦ τε σώματος καὶ τῶν ἄλλων αἰσθητῶν ἀντιλαμβανόμενοι, καὶ ὡς ἐν ἰδίοις ἀπατώμενοι, εἰς ἑαυτῶν ἐπιθυμίαν ἔπεσαν, τὰ ἴδια προτιμήσαντες τῆς πρὸς τὰ θεῖα θεωρίας· ἐνδιατρίψαντες δὲ τούτοις, καὶ τῶν ἐγγυτέρω μὴ ἀποστῆναι θέλοντες, ταῖς μὲν τοῦ σώματος ἡδοναῖς συνέκλεισαν ἑαυτῶν τὴν ψυχήν, τεταραγμένην καὶ πεφυρμένην πάσαις ἐπιθυμίαις· τέλεον δὲ ἐπελάθοντο τῆς ἐξ ἀρχῆς αὐτῶν παρὰ Θεοῦ δυνάμεως. Τοῦτο δ᾿ ἄν τις ἴδοι καὶ ἐκ τοῦ πρώτου πλασθέντος ἀνθρώπου ἀληθές, ὡς αἱ ἱεραὶ περὶ αὐτοῦ λέγουσι γραφαί. κἀκεῖνος γάρ, ἕως μὲν τὸν νοῦν εἶχε πρὸς τὸ Θεὸν καὶ τὴν τούτου θεωρίαν, ἀπεστρέφετο τὴν πρὸς τὸ σῶμα θεωρίαν· ὅτε δὲ συμβουλίᾳ τοῦ ὄφεως ἀπέστη μὲν τῆς πρὸς τὸν Θεὸν διανοίας, ἑαυτὸν δὲ κατανοεῖν ἤρξατο, τηνικαῦτα καὶ εἰς ἐπιθυμίαν τοῦ σώματος ἔπεσαν, καὶ ἔγνωσαν ὅτι γυμνοὶ ἦσαν, καὶ γνόντες ᾐσχύνθησαν. ἔγνωσαν δὲ ἑαυτοὺς γυμνοὺς οὐ τοσοῦτον ἀπὸ ἐνδύματος, ἀλλ᾿ ὅτι γυμνοὶ τῆς τῶν θείων θεωρίας γεγόνασι, καὶ πρὸς τὰ ἐναντία τὴν διάνοιαν μετήνεγκαν. ἀποστάντες γὰρ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ ὄντα, Θεὸν λέγω, κατανοήσεως καὶ τοῦ πρὸς αὐτὸν πόθου, λοιπὸν εἰς διαφόρους καὶ εἰς τὰς κατὰ μέρος ἐπιθυμίας ἐνέβησαν τοῦ σώματος. εἶτα, οἷα φιλεῖ γίνεσθαι, ἑκάστου καὶ πολλῶν ἐπιθυμίαν λαβόντες, ἤρξαντο καὶ τὴν πρὸς αὐτὰς σχέσιν ἔχειν· ὥστε καὶ φοβεῖσθαι ταύτας καταλεῖψαι. ὅθεν δὴ καὶ δειλίαι, καὶ φόβοι, καὶ ἡδοναί, καὶ θνητὰ φρονεῖν τῇ ψυχῇ προσγέγονεν. οὐ θέλουσα γὰρ ἀποστῆναι τῶν ἐπιθυμιῶν, φοβεῖται τὸν θάνατον καὶ τὸν χωρισμὸν τοῦ σώματος. ἐπιθυμοῦσα δὲ πάλιν, καὶ μὴ τυγχάνουσα τῶν ὁμοίων, ἔμαθε φονεύειν καὶ ἀδικεῖν. πῶς δὲ καὶ ταῦτα ποιεῖ, εὔλογον κατὰ δύναμιν σημᾶναι. 4. Ἀποστᾶσα τῆς τῶν νοητῶν θεωρίας, καὶ ταῖς κατὰ μέρος τοῦ σώματος ἐνεργείαις καταχρωμένη, καὶ ἡσθεῖσα τῇ τοῦ σώματος θεωρίᾳ καὶ ἰδοῦσα καλὸν ἑαυτῇ εἶναι τὴν ἡδονήν, πλανηθεῖσα κατεχρήσατο τῷ τοῦ καλοῦ ὀνόματι, καὶ ἐνόμισεν εἶναι τὴν ἡδονὴν αὐτὸ τὸ ὄντως καλόν· ὥσπερ εἴ τις, τὴν διάνοιαν παραπληγείς, καὶ ἀπαιτῶν ξίφος κατὰ τῶν ἀπαντώντων, νομίζοι τοῦτο εἶναι τὸ σωφρονεῖν. ἐρασθεῖσα δὲ τῆς ἡδονῆς, ποικίλως αὐτὴν ἐνεργεῖν ἤρξατο. οὖσα γὰρ τὴν φύσιν εὐκίνητος, εἰ καὶ τὰ καλὰ ἀπεστράφη, ἀλλὰ τοῦ κινεῖσθαι οὐ παύεται. κινεῖται οὖν οὐκ ἔτι μὲν κατὰ ἀρετήν, οὐδὲ ὥστε τὸν Θεὸν ὁρᾷν· ἀλλὰ τὰ μὴ ὄντα λογιζομένη, τὸ ἑαυτῆς δυνατὸν μεταποιεῖ, καταχρωμένη τούτῳ εἰς ἃς ἐπενόησεν ἐπιθυμίας, ἐπεὶ καὶ αὐτεξούσιος γέγονε. δύναται γὰρ ὥσπερ πρὸς τὰ καλὰ νεύειν, οὕτω καὶ τὰ καλὰ ἀποστρέφεσθαι· ἀποστρεφομένη δὲ τὸ καλόν, πάντως τὰ ἐναντία λογίζεται· παύσασθαι γᾶρ καθόλου τοῦ κινεῖσθαι οὐ δύναται, τὴν φύσιν οὖσα, ὡς προεῖπον, εὐκίνητος. καὶ γινώσκουσα τὸ αὐτεξούσιον ἑαυτῆς, ὁρᾷ ἑαυτὴν δύνασθαι κατ᾿ ἀμφότερα τοῖς τοῦ σώματος μέλεσι χρᾶσθαι εἴς τε τὰ ὄντα καὶ τὰ μὴ ὄντα· ὄντα δέ ἐστι τὰ καλά, οὐκ ὄντα δὲ τὰ φαῦλα. ὄντα δέ φημι τὰ καλά, καθότι ἐκ τοῦ ὄντος Θεοῦ τὰ παραδείγματα ἔχει· οὐκ ὄντα δὲ τὰ κακὰ λέγω, καθότι ἐπινοίαις ἀνθρώπων οὐκ ὄντα ἀναπέπλασται. ἔχοντος γὰρ τοῦ σώματος ὀφθαλμοὺς εἰς τὸ τὴν κτίσιν ὁρᾷν, καὶ διὰ τῆς παναρμονίου ταύτης συντάξεως γινώσκειν τὸν Δημιουργόν· ἔχοντος δὲ καὶ ἀκοὴν εἰς ἐπακρόασιν τῶν θείων λογίων καὶ τῶν τοῦ Θεοῦ νόμων· ἔχοντος δὲ καὶ χεῖρας, εἴς τε τὴν τῶν ἀναγκαίων ἐνέργειαν καὶ ἔκτασιν τῆς πρὸς τὸν Θεὸν εὐχῆς· ἡ ψυχὴ ἀποστᾶσα τῆς πρὸς τὰ καλὰ θεωρίας, καὶ τῆς ἐν αὐτοῖς κινήσεως, λοιπὸν πλανωμένη κινεῖται εἰς τὰ ἐναντία. εἶτα τὸ δυνατὸν ἑαυτῆς, ὡς προεῖπον, ὁρῶσα, καὶ τούτῳ καταχρωμένη, ἐνενόησεν ὅτι καὶ εἰς τὰ ἐναντία δύναται κινεῖν τὰ τοῦ σώματος μέλη· καὶ διὰ τοῦτο ἀντὶ τοῦ τὴν κτίσιν ὁρᾷν, εἰς ἐπιθυμίας τὸν ὀφθαλμὸν ἀποστρέφει, δεικνύουσα ὅτι καὶ τοῦτο δύναται καὶ νομίζουσα ὅτι, ἅπαξ κινουμένη, σώζει τὴν ἑαυτῆς ἀξίαν, καὶ οὐχ ἁμαρτάνει ποιοῦσα ὃ δύναται· οὐκ εἰδυῖα ὅτι οὐχ ἁπλῶς κινεῖσθαι, ἀλλ᾿ εἰς ἃ δεῖ κινεῖσθαι γέγονε· τούτου γὰρ χάριν καὶ ἀποστολικὴ παρεγγυᾷ φωνή· «Πάντα ἔξεστιν, ἀλλ᾿ οὐ πάντα συμφέρει». 5. Ἀλλὰ τῶν ἀνθρώπων ἡ τόλμα οὐκ εἰς τὸ συμφέρον καὶ πρέπον, ἀλλ᾿ εἰς τὸ δυνατὸν σκοπήσασα, τὰ ἐναντία ποιεῖν ἤρξατο· ὅθεν, καὶ τὰς χεῖρας εἰς τὸ ἐναντίον κινουμένη, φονεύειν πεποίηκε, καὶ τὴν ἀκοὴν εἰς παρακοὴν παρήγαγε, καὶ τὰ ἄλλα μέλη εἰς τὸ μοιχεύειν ἀντὶ νομίμης τεκνογονίας· καὶ τὴν μὲν γλῶτταν ἀντὶ εὐφημίας εἰς βλασφημίας καὶ λοιδορίας καὶ ἐπιορκίας, τὰς δὲ χεῖρας αὖ πάλιν εἰς τὸ κλέπτειν καὶ τύπτειν τοὺς ὁμοίους ἀνθρώπους· καὶ τὴν μὲν ὄσφρησιν εἰς ὀδμῶν ἐρωτικῶν ποικιλίας· τοὺς δὲ πόδας εἰς ὀξύτητα τοῦ ἐκχέαι αἷμα· καὶ τὴν μὲν γαστέρα εἰς μέθην καὶ κόρον ἀπλήρωτον· ἅπερ πάντα κακία καὶ ἁμαρτία ψυχῆς ἐστιν. αἰτία δὲ τούτων οὐδεμία, ἀλλ᾿ ἡ τῶν κρειττόνων ἀποστροφή. ὡς γὰρ ἐὰν ἡνίοχος, ἐπιβὰς ἵπποις ἐν σταδίῳ καταφρονήσῃ μὲν τοῦ σκοποῦ, εἰς ὃν ἐλαύνειν αὐτὸν προσήκει, ἀποστραφεὶς δὲ τοῦτον, ἁπλῶς ἐλαύνῃ τὸν ἵππον ὡς ἂν δύνηται· δύναται δὲ ὡς βούλεται· καὶ πολλάκις μὲν εἰς τοὺς ἀπαντῶντας ὁρμᾷ, πολλάκις δὲ καὶ κατὰ κρημνῶν ἐλαύνει, φερόμενος ὅπου δ᾿ ἂν ἑαυτὸν τῇ ὀξύτητι τῶν ἵππων φέροι, νομίζων ὅτι οὕτω τρέχων, οὐκ ἐσφάλη τοῦ σκοποῦ· πρὸς γὰρ μόνον τὸν δρόμον ἀποβλέπει, καὶ οὐχ ὁρᾷ ὅτι ἔξω τοῦ σκοποῦ γέγονεν· οὕτω καὶ ἡ ψυχὴ ἀποστραφεῖσα τὴν πρὸς τὸν Θεὸν ὁδόν, καὶ ἐλαύνουσα παρὰ τὸ πρέπον τὰ τοῦ σώματος μέλη, μᾶλλον δὲ καὶ αὐτὴ μετ᾿ αὐτῶν ὑφ᾿ ἑαυτῆς ἐλαυνομένη, ἁμαρτάνει καὶ τὸ κακὸν ἑαυτῇ πλάττει, οὐχ ὁρῶσα ὅτι πεπλάνηται τῆς ὁδοῦ, καὶ ἔξω γέγονε τοῦ τῆς ἀληθείας σκοποῦ, εἰς ὃν ὁ χριστοφόρος ἀνὴρ ὁ μακάριος Παῦλος ἀποβλέπων ἔλεγε· «Κατὰ σκοπὸν διώκω, εἰς τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ»· σκοπῶν γοῦν τὸ καλὸν ὁ ἅγιος, οὐδέποτε τὸ κακὸν ἐποίει. 6. Ἑλλήνων μὲν οὖν τινες, πλανηθέντες τῆς ὁδοῦ, καὶ τὸν Χριστὸν οὐκ ἐγνωκότες, ἐν ὑποστάσει καὶ καθ᾿ ἑαυτὴν εἶναι τὴν κακίαν ἀπεφήναντο, ἁμαρτάνοντες κατὰ δύο ταῦτα· ἢ τὸν Δημιουργὸν ἀποστεροῦντες τοῦ εἶναι ποιητὴν τῶν ὄντων· οὐκ ἂν γὰρ εἴη τῶν ὄντων Κύριος, εἴ γε κατ᾿ αὐτοὺς ἡ κακία ὑπόστασιν ἔχει καθ᾿ ἑαυτὴν καὶ οὐσίαν· ἢ πάλιν, θέλοντες αὐτὸν ποιητὴν εἶναι τῶν ὅλων, ἐξ ἀνάγκης καὶ τοῦ κακοῦ δώσουσιν εἶναι· ἐν γὰρ τοῖς οὖσι καὶ τὸ κακὸν κατ᾿ αὐτούς ἐστι. τοῦτο δὲ ἄτοπον καὶ ἀδύνατον ἂν φανείη· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ καλοῦ τὸ κακόν, οὐδὲ ἐν αὐτῷ ἐστιν, οὐδὲ δι᾿ αὐτοῦ· ἐπεὶ οὐκέτι καλὸν ἂν εἴη μεμιγμένην ἔχον τὴν φύσιν, ἢ αἴτιον γινόμενον κακοῦ. Οἱ δὲ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων, ἐκπεσόντες τῆς ἐκκλησιαστικῆς διδασκαλίας, καὶ περὶ τὴν πίστιν ναυαγήσαντες, καὶ οὗτοι μὲν ὑπόστασιν τοῦ κακοῦ παραφρονοῦσιν εἶναι· ἀναπλάττονται δὲ ἑαυτοῖς παρὰ τὸν ἀληθινὸν τοῦ Χριστοῦ Πατέρα θεὸν ἕτερον, καὶ τοῦτον ἀγέννητον τοῦ κακοῦ ποιητὴν καὶ τῆς κακίας ἀρχηγόν, τὸν καὶ τῆς κτίσεως δημιουργόν. τούτους δὲ εὐχερῶς ἄν τις ἐλέγξειεν ἔκ τε τῶν γραφῶν καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς ἐν ἀνθρώποις διανοίας, ἀφ᾿ ἧς καὶ ταῦτα ἀναπλασάμενοι μαίνονται. ὁ μὲν οὖν Κύριος καὶ Σωτὴρ ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν τοῖς ἑαυτοῦ εὐαγγελίοις φησὶ βεβαιῶν τὰ Μωϋσέως ῥήματα, «ὅτι Κύριος ὁ Θεὸς εἷς ἐστι»· καί, «Ἐξομολογοῦμαί σοι, Πάτερ, Κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς». εἰ δὲ εἷς ἐστιν ὁ Θεός, καὶ οὗτος οὐρανοῦ καὶ γῆς Κύριος, πῶς ἄλλος ἂν εἴη θεὸς παρὰ τοῦτον; ποῦ δὲ καὶ ἔσται ὁ κατ᾿ αὐτοὺς θεός, τὰ πάντα τοῦ μόνου καὶ ἀληθινοῦ Θεοῦ πληροῦντος κατὰ τὴν τοῦ οὐρανοῦ καὶ γῆς περίληψιν; πῶς δὲ καὶ ἄλλος ἂν εἴη ποιητής, ὧν αὐτὸς ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ τοῦ Χριστοῦ ἐστι Κύριος κατὰ τὴν τοῦ Σωτῆρος φωνήν; εἰ μὴ ἄρα, ὡς ἐν ἰσοστασίῳ, καὶ τῶν τοῦ ἀγαθοῦ Θεοῦ τὸν φαῦλον δύνασθαι γενέσθαι κύριον εἴποιεν. ἀλλ᾿ ἐὰν τοῦτο λέγωσιν, ὅρα εἰς ὅσην ἀσέβειαν ἐκπίπτουσιν· ἐν γὰρ τοῖς τὰ ἴσα δυναμένοις τὸ ὑπερέχον καὶ κρεῖττον οὐκ ἂν εὑρεθείη. καὶ γὰρ εἰ μὴ θέλοντος τοῦ ἑτέρου, τὸ ἕτερον ἔστιν· ἴση ἀμφοτέρων ἡ δύναμις καὶ ἡ ἀσθένειά ἐστιν· ἴση μέν, ὅτι νικῶσιν ἀλλήλων τὴν βούλησιν ἐν τῷ εἶναι· ἀσθένεια δὲ ἀμφοτέρων ἐστίν, ὅτι μὴ βουλομένοις αὐτοῖς παρὰ γνώμην ἀποβαίνει τὰ πράγματα· ἔστι γὰρ καὶ ὁ ἀγαθὸς παρὰ γνώμην τοῦ φαύλου, ἔστι καὶ ὁ φαῦλος παρὰ βούλησιν τοῦ ἀγαθοῦ. 7. Ἄλλως τε· καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τις αὐτοῖς εἴποι· εἰ τὰ φαινόμενα ἔργα τοῦ φαύλου ἐστί, τί τὸ ἔργον τοῦ ἀγαθοῦ; φαίνεται γὰρ οὐδὲν πλὴν μόνης τῆς τοῦ δημιουργοῦ κτίσεως. τί δὲ καὶ τοῦ εἶναι τὸν ἀγαθὸν γνώρισμα, οὐκ ὄντων αὐτοῦ ἔργων δι᾿ ὧν ἂν γνωσθείη; ἐκ γὰρ τῶν ἔργων ὁ δημιουργὸς γινώσκεται. πῶς δὲ ὅλως καὶ δύο ἂν εἴη ἐναντία ἀλλήλων, ἢ τί τὸ διαιροῦν ἐστι ταῦτα, ἵνα χωρὶς ἀλλήλων γένωνται; εἶναι γὰρ αὐτὰ ἅμα ἀδύνατον, διὰ τὸ ἀναιρετικὰ ἀλλήλων εἶναι. ἀλλ᾿ οὐδὲ ἕτερον ἐν ἑτέρῳ δυνηθείη ἂν εἶναι διὰ τὸ ἄμικτον καὶ ἀνόμοιον αὐτῶν τῆς φύσεως. οὐκοῦν ἐκ τρίτου τὸ διαιροῦν φανήσεται, καὶ αὐτὸ Θεός. ἀλλὰ ποίας ἂν εἴη καὶ τὸ τρίτον φύσεως; πότερον τῆς τοῦ καλοῦ, ἢ τοῦ φαύλου; ἄδηλον φανήσεται. τῆς γὰρ ἀμφοτέρων εἶναι αὐτό, ἀδύνατον. Σαθρᾶς δὴ τοίνυν τῆς τοιαύτης αὐτῶν διανοίας φαινομένης, ἀνάγκη τὴν ἀλήθειαν διαλάμπειν τῆς ἐκκλησιαστικῆς γνώσεως· ὅτι τὸ κακὸν οὐ παρὰ Θεοῦ οὐδὲ ἐν Θεῷ οὔτε ἐξ ἀρχῆς γέγονεν, οὔτε οὐσία τίς ἐστιν αὐτοῦ. ἀλλὰ ἄνθρωποι κατὰ στέρησιν τῆς τοῦ καλοῦ φαντασίας ἑαυτοῖς ἐπινοεῖν ἤρξαντο καὶ ἀναπλάττειν τὰ οὐκ ὄντα, καὶ ἅπερ βούλονται. ὡς γὰρ ἄν τις ἡλίου φαίνοντος, καὶ πάσης τῆς γῆς τῷ φωτὶ τούτου καταλαμπομένης, καμμύων τοὺς ὀφθαλμούς, σκότος ἑαυτῷ ἐπινοῇ οὐκ ὄντος σκότους, καὶ λοιπὸν ὡς ἐν σκότει πλανώμενος περιπατῇ, πολλάκις πίπτων καὶ κατὰ κρημνῶν ὑπάγων, νομίζων οὐκ εἶναι φῶς, ἀλλὰ σκότος· δοκῶν γὰρ βλέπειν, οὐδ᾿ ὅλως ὁρᾷ· οὕτω καὶ ἡ ψυχὴ τῶν ἀνθρώπων, καμμύσασα τὸν ὀφθαλμὸν δι᾿ οὗ τὸν Θεὸν ὁρᾷν δύναται, ἑαυτῇ τὰ κακὰ ἐπενόησεν, ἐν οἷς κινουμένη, οὐκ οἶδεν ὅτι δοκοῦσά τι ποιεῖν, οὐδὲν ποιεῖ· τὰ οὐκ ὄντα γὰρ ἀναπλάττεται. καὶ οὐχ ὁποία γέγονε, τοιαύτη καὶ ἔμεινεν· ἀλλ᾿ ὁποίαν ἑαυτὴν ἐνέφυρε, τοιαύτη καὶ φαίνεται. γέγονε μὲν γὰρ εἰς τὸ ὁρᾷν τὸν Θεὸν καὶ ὑπ᾿ αὐτοῦ φωτίζεσθαι· αὕτη δὲ ἀντὶ τοῦ Θεοῦ τὰ φθαρτὰ καὶ τὸ σκότος ἐζήτησεν, ὥς που καὶ τὸ Πνεῦμα ἐγγράφως φησίν· Ὁ «Θεὸς τὸν ἄνθρωπον ἐποίησεν εὐθῆ· αὐτοὶ δὲ ἐζήτησαν λογισμοὺς πολλούς». κακίας δὴ οὖν εὕρεσις καὶ ἐπίνοια τοῖς ἀνθρώποις ἐξ ἀρχῆς οὕτω γέγονε καὶ πέπλασται. Πῶς δὲ καὶ εἰς τὴν τῶν εἰδώλων μανίαν καταβεβήκασιν, ἤδη λέγειν ἀναγκαῖον, ἵνα γινώσκῃς ὅτι ὅλως ἡ τῶν εἰδώλων εὕρεσις οὐκ ἀπὸ ἀγαθοῦ, ἀλλ᾿ ἀπὸ κακίας γέγονε. τὸ δὲ τὴν ἀρχὴν ἔχον κακὴν ἐν οὐδενί ποτε καλὸν κριθείη, ὅλον ὂν φαῦλον. 8. Οὐκ ἀρκεσθεῖσα τῇ τῆς κακίας ἐπινοίᾳ τῶν ἀνθρώπων ἡ ψυχή, κατ᾿ ὀλίγον καὶ εἰς τὰ χείρονα ἑαυτὴν ἐξάγειν ἤρξατο. μαθοῦσα γὰρ διαφορὰς ἡδονῶν καὶ ζωσαμένη τὴν τῶν θείων λήθην, ἡδομένη δὲ καὶ πρὸς τὰ τοῦ σώματος πάθη καὶ πρὸς μόνα τὰ παρόντα καὶ τὰς τούτων δόξας ἀποβλέπουσα, ἐνόμισε μηδὲν ἔτι πλέον εἶναι τῶν βλεπομένων, ἀλλὰ μόνα τὰ πρόσκαιρα καὶ τὰ σωματικὰ εἶναι τὰ καλά. ἀποστραφεῖσα δὲ καὶ ἐπιλαθομένη ἑαυτὴν εἶναι κατ᾿ εἰκόνα τοῦ ἀγαθοῦ Θεοῦ, οὐκ ἔτι μὲν διὰ τῆς ἐν αὐτῇ δυνάμεως τὸν Θεὸν Λόγον, καθ᾿ ὃν καὶ γέγονεν, ὁρᾷ· ἔξω δὲ ἑαυτῆς γενομένη, τὰ οὐκ ὄντα λογίζεται καὶ ἀνατυποῦται. ἐπικρύψασα γὰρ ταῖς ἐπιπλοκαῖς τῶν σωματικῶν ἐπιθυμιῶν τὸ ὡς ἐν αὐτῇ κάτοπτρον, δι᾿ οὗ μόνον ὁρᾷν ἠδύνατο τὴν εἰκόνα τοῦ Πατρός, οὐκέτι μὲν ὁρᾷ ἃ δεῖ ψυχὴν νοεῖν· παντὶ δὲ περιφέρεται, καὶ μόνα ἐκεῖνα ὁρᾷ τὰ τῇ αἰσθήσει προσπίπτοντα. ὅθεν δὴ πάσης σαρκικῆς ἐπιθυμίας γέμουσα, καὶ ἐν ταῖς τούτων δόξαις ταραττομένη, λοιπόν, ὃν ἐπελάθετο τῇ διανοίᾳ Θεόν, τοῦτον ἐν σωματικοῖς καὶ αἰσθητοῖς ἀναπλάττεται, τοῖς φαινομένοις τὴν Θεοῦ προσηγορίαν ἀνατιθεῖσα, καὶ μόνα ταῦτα δοξάζουσα ἅπερ αὐτὴ βούλεται, καὶ ὡς ἡδέα ὁρᾷ. προηγεῖται τοίνυν αἰτία τῆς εἰδωλολατρείας ἡ κακία. μαθόντες γὰρ οἱ ἄνθρωποι τὴν οὐκ οὖσαν κακίαν ἑαυτοῖς ἐπινοεῖν, οὕτω καὶ τοὺς οὐκ ὄντας θεοὺς ἑαυτοῖς ἀνεπλάσαντο. οἷον δὲ εἴ τις, εἰς βυθὸν καταδύς, μηκέτι μὲν βλέποι τὸ φῶς, μηδὲ τὰ ἐν τῷ φωτὶ φαινόμενα, διὰ τὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ πρὸς τὸ κάτω νεῦμα, καὶ τὴν τοῦ ὕδατος ἐπικειμένην ἐπίχυσιν αὐτῷ· μόνα δὲ τὰ ἐν τῷ βυθῷ αἰσθόμενος, νομίζοι μηδὲν πλέον ἐκείνων εἶναι, ἀλλ᾿ αὐτὰ τὰ φαινόμενα αὐτῷ τῶν ὄντων εἶναι τὰ κύρια· οὕτω καὶ οἱ πάλαι τῶν ἀνθρώπων παράφρονες, καταδύντες εἰς τὰς τῶν σαρκῶν ἐπιθυμίας καὶ φαντασίας, καὶ ἐπιλαθόμενοι τῆς περὶ Θεοῦ ἐννοίας καὶ δόξης, ἀμυδρῷ τῷ λογισμῷ, μᾶλλον δὲ ἀλογίᾳ χρησάμενοι, τὰ φαινόμενα θεοὺς ἀνετυπώσαντο, τὴν κτίσιν παρὰ τὸν κτίσαντα δοξάζοντες, καὶ τὰ ἔργα μᾶλλον ἐκθειάζοντες ἤπερ τὸν τούτων αἴτιον καὶ δημιουργὸν δεσπότην Θεόν. ὥσπερ δὲ κατὰ τὸ προλεχθὲν παράδειγμα, οἱ εἰς τὸν βυθὸν καταδυόμενοι, ὅσῳ μᾶλλον ἐπικαταβαίνουσι, τοσοῦτον εἰς τὰ σκοτεινότερα καὶ βαθύτερα ὁρμῶσιν· οὕτω καὶ τὸ τῶν ἀνθρώπων πέπονθε γένος. οὐ γὰρ ἁπλῆν ἔσχον τὴν εἰδωλολατρείαν, οὐδὲ ἀφ᾿ ὧν ἤρξαντο ἐν τούτοις καὶ διέμειναν· ἀλλ᾿ ὅσον τοῖς πρώτοις ἐνεχρόνιζον, τοσοῦτον ἑαυτοῖς καινοτέρας ἐφεύρισκον δεισιδαιμονίας· καὶ κόρον οὐ λαμβάνοντες τῶν πρώτων, ἄλλοις πάλιν ἐνεπίμπλαντο κακοῖς, προκόπτοντες ἐν τοῖς αἰσχίστοις, καὶ πλεῖον ἑαυτῶν ἐπεκτείνοντες τὴν ἀσέβειαν. τοῦτο δὲ καὶ ἡ θεία γραφὴ μαρτύρεται λέγουσα· «Ὅταν ἔλθῃ ἀσεβὴς εἰς βάθος κακῶν, καταφρονεῖ». 9. Ἄρτι γὰρ ἀπεπήδησεν ἡ διάνοια τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ Θεοῦ, καὶ καταβαίνοντες ταῖς ἐννοίαις καὶ τοῖς λογισμοῖς οἱ ἄνθρωποι, πρώτοις οὐρανῷ καὶ ἡλίῳ καὶ σελήνῃ καὶ τοῖς ἄστροις τὴν τοῦ Θεοῦ τιμὴν ἀνέθηκαν, ἐκείνους οὐ μόνον θεοὺς εἶναι νομίζοντες, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν μετ᾿ αὐτοὺς αἰτίους τυγχάνειν· εἶτ᾿, ἐπικαταβαίνοντες τοῖς σκοτεινοῖς λογισμοῖς, αἰθέρα καὶ τὸν ἀέρα καὶ τὰ ἐν τῷ ἀέρι προσηγόρευσαν θεούς. προβαίνοντες δὲ τοῖς κακοῖς, ἤδη καὶ τὰ στοιχεῖα, καὶ τὰς ἀρχὰς τῆς τῶν σωμάτων συστάσεως, τὴν θερμὴν καὶ τὴν ψυχρὰν καὶ τὴν ξηρὰν καὶ τὴν ὑγρὰν οὐσίαν θεοὺς ἀνύμνησαν. ὡς δὲ οἱ τέλεον πεσόντες περὶ τὴν γῆν ἰλυσπῶνται δίκην τῶν ἐν τῇ χέρσῳ κοχλιῶν· οὕτως οἱ ἀσεβέστατοι τῶν ἀνθρώπων, πεσόντες καὶ καταπεσόντες ἀπὸ τῆς περὶ Θεοῦ φαντασίας, λοιπὸν καὶ ἀνθρώπους καὶ ἀνθρώπων μορφάς, τῶν μὲν ἔτι ζώντων, τῶν δὲ καὶ μετὰ θάνατον εἰς θεοὺς ἀνέθηκαν. ἔτι δὲ καὶ χείρονα βουλευόμενοι καὶ λογιζόμενοι, ἤδη καὶ εἰς λίθους, καὶ ξύλα καὶ ἑρπετά, ἔνυδρά τε καὶ χερσαῖα, καὶ εἰς τὰ τῶν ἀλόγων ἀνήμερα ζῶα, τὴν θείαν καὶ ὑπερκόσμιον τοῦ Θεοῦ προσηγορίαν μετήνεγκαν, πᾶσαν τιμὴν αὐτοῖς Θεοῦ ἀπονέμοντες, καὶ τὸν ἀληθινὸν καὶ ὄντως ὄντα Θεὸν τὸν τοῦ Χριστοῦ Πατέρα ἀποστρεφόμενοι. Εἴθε δὲ κἂν μέχρι τούτων εἱστήκει τῶν ἀφρόνων ἡ τόλμα, καὶ μὴ περαιτέρω βαίνοντες ἑαυτοὺς ταῖς ἀσεβείαις ἐνέφυρον. τοσοῦτον γάρ τινες καταπεπτώκασι τῇ διανοίᾳ καὶ ἐσκοτίσθησαν τὸν νοῦν, ὥστε καὶ τὰ μηδ᾿ ὅλως μηδαμῶς ὑπάρχοντα, μηδὲ ἐν τοῖς γενομένοις φαινόμενα, ὅμως ἑαυτοῖς ἐπινοῆσαι καὶ θεοποιῆσαι. λογικὰ γὰρ ἀλόγοις ἐπιμίξαντες, καὶ ἀνόμοια τῇ φύσει ἐνείραντες ὡς θεοὺς θρησκεύουσιν· οἷοί εἰσιν οἱ παρ᾿ Αἰγυπτίοις κυνοκέφαλοι καὶ ὀφιοκέφαλοι καὶ ὀνοκέφαλοι, καὶ ὁ παρὰ Λίβυσι κριοκέφαλος Ἄμμων. ἄλλοι δὲ τὰ μέρη τῶν σωμάτων, κεφαλὴν καὶ ὦμον καὶ χεῖρα καὶ πόδα καθ᾿ ἑαυτὰ διελόντες, ἕκαστον εἰς θεοὺς ἀνέθηκαν καὶ ἐξεθείασαν, ὥσπερ οὐκ ἀρκούμενοι ἐξ ὁλοκλήρου τοῦ ὅλου σώματος ἔχειν τὴν θρησκείαν. ἐπιτείνοντες δὲ τὴν ἀσέβειαν ἕτεροι, τὴν πρόφασιν τῆς τούτων εὑρέσεως καὶ τῆς ἑαυτῶν κακίας τὴν ἡδονὴν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν θεοποιήσαντες προσκυνοῦσιν· οἷός ἐστιν ὁ παρ᾿ αὐτοῖς Ἔρως, καὶ ἡ ἐν Πάφῳ Ἀφροδίτη. οἱ δὲ αὐτῶν, ὥσπερ φιλοτιμούμενοι τοῖς χείροσιν, ἐτόλμησαν τοὺς παρ᾿ αὐτῶν ἄρχοντας ἢ καὶ τοὺς τούτων παῖδας εἰς θεοὺς ἀναθεῖναι, ἢ διὰ τιμὴν τῶν ἀρξάντων ἢ διὰ φόβον τῆς αὐτῶν τυραννίδος· ὡς ὁ ἐν Κρήτῃ παρ᾿ αὐτοῖς περιβόητος Ζεύς, καὶ ἐνἈρκαδίᾳ Ἑρμῆς καὶ παρὰ μὲν Ἰνδοῖς Διόνυσος, παρὰ δὲ Αἰγυπτίοις Ἶσις, καὶ Ὄσιρις, καὶ Ὧρος, καὶ ὁ νῦν Ἀδριανοῦ τοῦ Ῥωμαίων βασιλέως παιδικὸς Ἀντίνοος, ὃν καίπερ εἰδότες ἄνθρωπον, καὶ ἄνθρωπον οὐ σεμνόν, ἀλλ᾿ ἀσελγείας ἔμπλεων, διὰ φόβον τοῦ προστάξαντος σέβουσιν. ἐπιδημήσας γὰρ Ἀδριανὸς τῇ χώρᾳ τῶν Αἰγυπτίων, τελευτήσαντα τὸν τῆς ἡδονῆς αὐτοῦ ὑπηρέτην Ἀντίνοον ἐκέλευσε θρησκεύεσθαι, αὐτὸς μὲν καὶ μετὰ θάνατον ἐρῶν τοῦ παιδός, ἔλεγχον δὲ ὅμως καθ᾿ ἑαυτοῦ, καὶ γνώρισμα κατὰ πάσης εἰδωλολατρείας παρέχων, ὅτι οὐκ ἄλλως ἐφευρέθη παρὰ τοῖς ἀνθρώποις αὕτη ἢ δι᾿ ἐπιθυμίαν τῶν πλασαμένων, καθὼς καὶ ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ προμαρτύρεται λέγουσα· «Ἀρχὴ πορνείας ἐπίνοια εἰδώλων». Καὶ μήτοι θαυμάσῃς μηδὲ μακρὰν πίστεως νομίσῃς εἶναι τὸ λεγόμενον, ὅπου γε καὶ οὐ πολλῷ πρότερον, ἢ τάχα καὶ μέχρι νῦν ἡ Ῥωμαίων σύγκλητος τοὺς πώποτε αὐτῶν ἐξ ἀρχῆς ἄρξαντας βασιλέας, ἢ πάντας, ἢ οὓς ἂν αὐτοὶ βούλωνται καὶ κρίνωσι, δογματίζουσιν ἐν θεοῖς εἶναι, καὶ θρησκεύεσθαι θεοὺς γράφουσιν. οἷς μὲν γὰρ ἀπεχθάνονται,τούτους ὡς πολεμίους τὴν φύσιν ὁμολογοῦσι, καὶ ἀνθρώπους ὀνομάζουσιν· οὓς δὲ καταθυμίους ἔχουσι, τούτους δι᾿ ἀνδραγαθίαν θρησκεύεσθαι προστάττουσιν, ὥσπερ ἐπ᾿ ἐξουσίας ἔχοντες τὸ θεοποιεῖν, αὐτοὶ ἄνθρωποι τυγχάνοντες, καὶ εἶναι θνητοὶ μὴ ἀρνούμενοι. ἔδει δὲ θεοποιοῦντας αὐτοὺς μᾶλλον αὐτοὺς εἶναι θεούς· τὸ γὰρ ποιοῦν τοῦ ποιουμένου κρεῖττον εἶναι δεῖ, καὶ ὁ κρίνων τοῦ κρινομένου ἐξ ἀνάγκης ἄρχει, καὶ ὁ διδοὺς πάντως ὃ ἔχει χαρίζεται· ὥσπερ ἀμέλει καὶ πᾶς βασιλεὺς ὃ μὲν ἔχει χαρίζεται, τῶν δὲ λαμβανόντων κρείττων καὶ μείζων ἐστίν. εἴπερ οὖν οὓς θέλουσιν αὐτοὶ τούτους θεοὺς δογματίζουσιν εἶναι, ἔδει καὶ αὐτοὺς πρῶτον εἶναι θεούς. ἀλλὰ τὸ θαυμαστόν ἐστι τοῦτο, ὅτι αὐτοὶ ἀποθνήσκοντες ὡς ἄνθρωποι ἐλέγχουσι τὴν ἑαυτῶν περὶ τῶν θεοποιηθέντων ὑπ᾿ αὐτῶν ψῆφον εἶναι ψευδῆ. 10. Τοῦτο δὲ τὸ ἔθος οὐ καινόν, οὐδὲ ἀπὸ τῆς Ῥωμαίων ἤρξατο βουλῆς, ἀλλ᾿ ἦν ἄνωθεν προγιγνόμενον καὶ προμελετώμενον ἐπὶ τὴν τῶν εἰδώλων ἔννοιαν. καὶ γὰρ οἱ πάλαι παρ᾿ Ἕλλησι διαβεβοημένοι θεοὶ Ζεὺς καὶ Ποσειδῶν καὶ Ἀπόλλων καὶ Ἥφαιστος καὶ Ἑρμῆς, καὶ ἐν θηλείαις Ἥρα καὶ Δήμητρα καὶ Ἀθηνᾶ καὶ Ἄρτεμις, ταῖς Θησέως τοῦ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἱστορουμένου διαταγαῖς ἐκρίθησαν λέγεσθαι θεοί· καὶ οἱ μὲν διαταξάμενοι, ὡς ἄνθρωποι ἀποθνήσκοντες, θρηνοῦνται· οὓς δὲ διετάξαντο, οὗτοι ὡς θεοὶ προσκυνοῦνται. ὢ πολλῆς ἐναντιότητος καὶ μανίας. τὸν διαταξάμενον εἰδότες, οὓς διετάξατο προτιμῶσι. καὶ εἴθε μέχρις ἀρρένων εἱστήκει τούτων ἡ εἰδωλομανία, καὶ μὴ εἰς θηλείας κατέφερον τὴν θείαν προσηγορίαν. καὶ γὰρ καὶ γυναῖκας, ἃς οὐδὲ εἰς κοινὴν περὶ πραγμάτων συμβουλίαν λαμβάνειν ἀσφαλές, ταύτας τῇ τοῦ Θεοῦ τιμῇ θρησκεύουσι καὶ σέβουσιν, ὡς αἱ μὲν παρὰ Θησέως διαταγεῖσαι, ὡς προειρήκαμεν, παρὰ δὲ Αἰγυπτίοις Ἶσις καὶ Κόρη καὶ Νεωτέρα, καὶ παρ᾿ ἄλλοις Ἀφροδίτη. τὰ γὰρ τῶν ἄλλων ὀνόματα οὐδὲ λέγειν εὐαγὲς ἡγοῦμαι, πάσης χλεύης ὄντα μεστά. πολλοὶ γὰρ οὐ μόνον ἐν τοῖς πάλαι, ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς καθ᾿ ἡμᾶς χρόνοις, ἀποβαλόντες φίλτατα καὶ ἀδελφοὺς καὶ συγγενεῖς καὶ γυναῖκας, πολλαὶ δὲ καὶ ἄνδρας ἀποβαλοῦσαι, οὓς πάντας ἡ φύσις ἤλεγξεν ἀνθρώπους εἶναι θνητούς, τούτους καὶ ταύτας διὰ τὸ πολὺ περὶ αὐτῶν πένθος ἀναζωγραφήσαντες, καὶ θυσίας ἀναπλάσαντες, ἀνέθηκαν, οὓς οἱ μετὰ ταῦτα διὰ τὴν πλάσιν, καὶ τὴν τοῦ τεχνίτου φιλοτιμίαν θεοὺς ἐθρήσκευσαν, πρᾶγμα πάσχοντες οὐ κατὰ φύσιν. οὓς γὰρ οἱ γονεῖς ὡς μὴ ὄντας θεοὺς ἐθρήνησαν οὐκ ἂν γάρ, εἴπερ ᾔδεισαν αὐτοὺς θεούς, ὡς ἀπολομένους ἐκόψαντο· τούτου γὰρ χάριν, οὐ μόνον οὐ νομίζοντες αὐτοὺς εἶναι θεούς, ἀλλὰ μηδ᾿ ὅλως ὑπάρχειν, ἐν εἰκόνι τούτους ἐτυπώσαντο, ἵνα τοῦ μηκέτι εἶναι, τὴν διὰ τῆς εἰκόνος δόκησιν ὁρῶντες, παραμυθῶνται, τούτοις ὅμως οἱ ἄφρονες ὡς θεοῖς εὔχονται, καὶ τὴν τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ τιμὴν τούτοις περιτιθέασιν. ἐν γοῦν Αἰγύπτῳ εἰσέτι καὶ νῦν ὁ περὶ Ὀσίρεως καὶ Ὥρου καὶ Τυφῶνος καὶ τῶν ἄλλων θρῆνος τῆς ἀπωλείας ἐπιτελεῖται· καὶ τὰ ἐν Δωδώνῃ χαλκεῖα, καὶ οἱ ἐν Κρήτῃ Κορύβαντες, τὸν Δία μὴ εἶναι θεὸν ἐλέγχουσιν, ἀλλ᾿ ἄνθρωπον, καὶ τοῦτον ἐκ πατρὸς ὠμοβόρου γενόμενον. καὶ τό γε θαυμαστόν, ὅτι καὶ ὁ πάνυ παρ᾿ Ἕλλησι σοφὸς καὶ πολλὰ καυχησάμενος ὡς περὶ Θεοῦ διανοηθείς, ὁ Πλάτων, εἰς τὸν Πειραῖα μετὰ Σωκράτους κατέρχεται, τὴν ἀνθρώπου τέχνῃ πλασθεῖσαν Ἄρτεμιν προσκυνήσων. 11. Ταύτας δὲ καὶ τὰς τοιαύτας τῆς εἰδωλομανίας εὑρέσεις ἄνωθεν καὶ πρὸ πολλοῦ προεδίδασκεν ἡ γραφὴ λέγουσα· «Ἀρχὴ πορνείας ἐπίνοια εἰδώλων· εὕρεσις δὲ αὐτῶν φθορὰ ζωῆς». οὔτε γὰρ ἦν ἀπ᾿ ἀρχῆς, οὔτε εἰς τὸν αἰῶνα ἔσται. κενοδοξίᾳ γὰρ ἀνθρώπων ἦλθεν εἰς τὸν κόσμον, καὶ διὰ τοῦτο σύντομον αὐτῶν τέλος ἐπενοήθη. ἀώρῳ γὰρ πένθει τρυχόμενος πατήρ, τοῦ ταχέως ἀφαιρεθέντος τέκνου εἰκόνα ποιήσας, τὸν τότε νεκρὸν ἄνθρωπον νῦν ὡς ζῶντα ἐτίμησε, καὶ παρέδωκε τοῖς ὑποχειρίοις μυστήρια καὶ τελετάς. εἶτ᾿ ἐν χρόνῳ κρατυνθὲν τὸ ἀσεβὲς ἔθος, ὡς νόμος ἐφυλάχθη. καὶ τυράννων ἐπιταγαῖς ἐθρησκεύετο τὰ γλυπτά, οὓς ἐν ὄψει μὴ δυνάμενοι τιμᾷν ἄνθρωποι, διὰ τὸ μακρὰν οἰκεῖν, τὴν πόρρωθεν ὄψιν ἀνατυπωσάμενοι, ἐμφανῆ εἰκόνα τοῦ τετιμημένου βασιλέως ἐποίησαν, ἵνα τὸν ἀπόντα ὡς παρόντα κολακεύωσι διὰ τῆς σπουδῆς. εἰς ἐπίτασιν δὲ θρησκείας καὶ τοὺς ἀγνοοῦντας ἡ τοῦ τεχνίτου προετρέψατο φιλοτιμία· ὁ μὲν γάρ, ἴσως τῷ κρατοῦντι βουλόμενος ἀρέσαι, ἐξεβιάσατο τῇ τέχνῃ τὴν ὁμοιότητα ἐπὶ τὸ κάλλιον· τὸ δὲ πλῆθος, ἐφελκόμενον διὰ τὸ εὔχαρι τῆς ἐργασίας, τὸν πρὸ ὀλίγου τιμηθέντα ἄνθρωπον νῦν σέβασμα ἐλογίσαντο· καὶ τοῦτο ἐγεγόνει τῷ βίῳ εἰς ἔνεδρον· ὅτι, ἢ συμφορᾷ ἢ τυραννίδι δουλεύσαντες ἄνθρωποι, «τὸ ἀκοινώνητον ὄνομα λίθοις καὶ ξύλοις περιέθηκαν». τοιαύτης τοίνυν τῆς εἰδώλων εὑρέσεως ἐπὶ μάρτυρι τῇ γραφῇ παρὰ τοῖς ἀνθρώποις ἀρξαμένης καὶ ἀναπλασθείσης, ὥρα λοιπόν σοι καὶ τὸν κατ᾿ αὐτῆς ἔλεγχον ἀποδεῖξαι, οὐ τοσοῦτον ἔξωθεν, ὅσον ἀφ᾿ ὧν οὗτοι περὶ αὐτῶν φρονοῦσι τὰ τεκμήρια λαμβανόντας. Εἰ γάρ τις τῶν παρ᾿ αὐτοῖς λεγομένων θεῶν, ἵνα πρῶτον ἀπὸ τούτων τῶν κάτωθεν ἄρξωμαι, λάβοι τὰς πράξεις, εὑρήσει μὴ μόνον οὐκ εἶναι αὐτοὺς θεούς, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνθρώπων τοὺς αἰσχίστους γεγονότας. οἷον γάρ, οἷόν ἐστιν ἰδεῖν τοὺς παρὰ ποιηταῖς τοῦ Διὸς ἔρωτας, καὶ τὰς ἀσελγείας. οἷόν ἐστιν αὐτὸν ἀκούειν ἁρπάζοντα μὲν τὸν Γανυμήδην, καὶ τὰς κλοπιμαίους ἐργαζόμενον μοιχείας, δεδιότα δὲ καὶ δειλιῶντα μὴ παρὰ γνώμην αὐτοῦ τὰ τῶν Τρώων ἀπόληται τείχη. οἷόν ἐστιν ἰδεῖν αὐτὸν ἀχθόμενον ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ υἱέος αὐτοῦ Σαρπηδόνος, καὶ βουλόμενον αὐτῷ βοηθῆσαι καὶ μὴ δυνάμενον· καὶ ἐπιβουλευόμενον μὲν ὑπὸ τῶν ἄλλων λεγομένων θεῶν, Ἀθηνᾶς δὴ λέγω καὶ Ἥρας καὶ Ποσειδῶνος, βοηθούμενον δὲ ὑπὸ Θέτιδος γυναικὸς καὶ τοῦ ἑκατονταχείρου Αἰγαίωνος· καὶ νικώμενον ὑπὸ ἡδονῶν, δουλεύοντα δὲ γυναιξί, καὶ δι᾿ αὐτὰς ἐν ἀλόγοις ζώοις τετράποσί τε καὶ πτηνοῖς ταῖς φαντασίαις παρακινδυνεύοντα· καὶ πάλιν αὐτὸν μὲν κρυπτόμενον διὰ τὴν τοῦ πατρὸς ἐπιβουλήν, τὸν δὲ Κρόνον ὑπ᾿ αὐτοῦ δεσμευόμενον, κἀκεῖνον ἀποτέμνοντα τὸν πατέρα. ἆρ᾿ οὖν ἄξιον τοῦτον ὑπονοεῖν θεόν, τοσαῦτα δράσαντα, καὶ διαβληθέντα, ἃ μηδὲ οἱ κοινοὶ Ῥωμαίων νόμοι καὶ τοὺς ἁπλῶς ἀνθρώπους ἐπιτρέπουσι ποιεῖν; 12. Ἵνα γὰρ ἐκ πολλῶν ὀλίγα μνημονεύσω διὰ τὸ πλῆθος, τίς ἰδὼν αὐτοῦ τὴν εἰς Σεμέλην καὶ Λήδαν καὶ Ἀλκμήνην καὶ Ἄρτεμιν καὶ Λητὼ καὶ Μαῖαν καὶ Εὐρώπην καὶ Δανάην καὶ Ἀντιόπην παρανομίαν καὶ φθοράν· ἢ τίς, ἰδὼν τὴν εἰς τὴν ἰδίαν ἀδελφὴν αὐτοῦ ἐπιχείρησιν καὶ τόλμαν, ὅτι τὴν αὐτὴν ἀδελφὴν εἶχε καὶ γυναῖκα, οὐκ ἂν χλευάσειε, καὶ ζημιώσειε θανάτῳ; ὅτι μὴ μόνον ἐμοίχευσεν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκ τῆς μοιχείας γενομένους αὐτῷ παῖδας θεοποιήσας ἀνέθηκεν, ἐπικάλυμμα τῆς παρανομίας αὐτοῦ τὴν τῆς θεοποιίας φαντασίαν κατασκευάζων· ὧν εἰσι Διόνυσος καὶ Ἡρακλῆς καὶ Διόσκουροι καὶ Ἑρμῆς καὶ Περσεὺς καὶ Σώτειρα. τίς, ἰδὼν τὴν τῶν λεγομένων θεῶν ἀκατάλλακτον πρὸς ἑαυτοὺς ἔριν ἐν Ἰλίῳ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῶν Τρώων χάριν, οὐ καταγνώσεται τῆς ἀσθενείας αὐτῶν, ὅτι διὰ τὴν πρὸς ἀλλήλους φιλονεικίαν καὶ τοὺς ἀνθρώπους παρώξυναν; τίς, ἰδὼν ὑπὸ μὲν Διομήδους τιτρωσκομένους Ἄρεα καὶ Ἀφροδίτην, ὑπὸ δὲ Ἡρακλέους τὴν Ἥραν καὶ τὸν Ὑποχθόνιον ὃν καλοῦσι θεὸν Ἀϊδωνέα, καὶ Διόνυσον μὲν ὑπὸ Περσέως, Ἀθηνᾶν δὲ ὑπὸ Ἀρκάδος, καὶ τὸν Ἥφαιστον ῥιπτόμενον καὶ χωλαίνοντα, οὐ καταγνώσεται τῆς φύσεως, καὶ ἀποστραφήσεται μὲν τοῦ λέγειν αὐτοὺς ἔτι εἶναι θεούς, φθαρτοὺς δὲ καὶ παθητοὺς αὐτοὺς ἀκούων, οὐδὲν ἄλλο ἢ ἀνθρώπους αὐτούς, καὶ ἀνθρώπους ἀσθενεῖς ἐπιγνώσεται, καὶ μᾶλλον τοὺς τρώσαντας ἢ τοὺς τρωθέντας θαυμάσειεν; ἢ τίς, ἰδὼν τὴν Ἄρεως πρὸς Ἀφροδίτην μοιχείαν, καὶ τὸν Ἡφαίστου κατ᾿ ἀμφοτέρων κατασκευαζόμενον δόλον, καὶ τοὺς ἄλλους λεγομένους θεοὺς ἐπὶ θέαν τῆς μοιχείας ὑπὸ τοῦ Ἡφαίστου καλουμένους, καὶ αὐτοὺς ἐρχομένους, καὶ ὁρῶντας αὐτῶν τὴν ἀσέλγειαν, οὐκ ἂν γελάσειε καὶ καταγνώσεται τῆς φαυλότητος αὐτῶν; ἢ τίς οὐκ ἂν γελάσειεν ὁρῶν τὴν Ἡρακλέους πρὸς τὴν Ὀμφάλην ἐκ μέθης παραφροσύνην καὶ ἀσωτίαν; Τὰς γὰρ καθ᾿ ἡδονὴν αὐτῶν πράξεις, καὶ τοὺς παραλόγους αὐτῶν ἔρωτας, καὶ τὰς ἐν χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ, καὶ χαλκῷ καὶ σιδήρῳ, καὶ λίθοις καὶ ξύλοις θεοπλαστίας, οὐ δεῖ διελέγχειν μετὰ σπουδῆς, τῶν πραγμάτων καὶ ἀφ᾿ ἑαυτῶν ἐχόντων τὸ μύσος, καὶ δι᾿ ἑαυτῶν ἐπιδεικνυμένων τὸ τῆς πλάνης γνώρισμα· ἐφ᾿ οἷς μάλιστα καὶ οἰκτειρήσειεν ἄν τις τοὺς ἀπατωμένους ἐν αὐτοῖς. τῇ γὰρ ἑαυτῶν γυναικὶ μισοῦντες τὸν ἐπιβαίνοντα μοιχόν, τοὺς τῆς μοιχείας διδασκάλους θεοποιοῦντες οὐκ αἰσχύνονται· καὶ ταῖς ἀδελφαῖς αὐτοὶ οὐκ ἐπιμισγόμενοι τοὺς τοῦτο ποιήσαντας προσκυνοῦσι· καὶ ὁμολογοῦντες εἶναι κακὸν τὴν παιδοφθορίαν, τοὺς ἐπὶ ταύτῃ διαβαλλομένους θρησκεύουσι· καὶ ἃ μηδὲ ἐν ἀνθρώποις εἶναι ἐπιτρέπουσιν οἱ νόμοι, ταῦτα τοῖς ὑπ᾿ αὐτῶν ὀνομαζομένοις εἶναι θεοῖς περιτιθέντες οὐκ ἐρυθριῶσιν. 13. Εἶτα προσκυνοῦντες λίθοις καὶ ξύλοις, οὐχ ὁρῶσιν ὅτι τὰ μὲν ὅμοια τοῖς ποσὶ πατοῦσι καὶ καίουσι, τὰ δὲ τούτων μέρη θεοὺς προσαγορεύουσι· καὶ ἃ πρὸ ὀλίγου εἰς χρῆσιν εἶχον, ταῦτα διὰ παραφροσύνην γλύψαντες σέβουσιν· οὐχ ὁρῶντες, οὐδὲ λογιζόμενοι τὸ σύνολον, ὅτι οὐ θεούς, ἀλλὰ τὴν τέχνην τοῦ γλύψαντος προσκυνοῦσιν. ἕως μὲν γὰρ ἄξυστός ἐστιν ὁ λίθος, καὶ ἡ ὕλη ἀργή, ἐπὶ τοσοῦτον ταῦτα πατοῦσι, καὶ τούτοις εἰς ὑπηρεσίας τὰς ἑαυτῶν πολλάκις καὶ τὰς ἀτιμοτέρας χρῶνται· ἐπειδὰν δὲ ὁ τεχνίτης εἰς αὐτὰ τῆς ἰδίας ἐπιστήμης ἐπιβάλῃ τὰς συμμετρίας, καὶ ἀνδρὸς ἢ γυναικὸς εἰς τὴν ὕλην σχῆμα τυπώσῃ, τότε δή, χάριν ὁμολογήσαντες τῷ τεχνίτῃ, λοιπὸν ὡς θεοὺς προσκυνοῦσι, μισθοῦ παρὰ τοῦ γλύψαντος αὐτοὺς ἀγοράσαντες. πολλάκις δὲ καὶ αὐτὸς ὁ ἀγαλματοποιός, ὥσπερ ἐπιλαθόμενος ὧν αὐτὸς εἰργάσατο, τοῖς ἰδίοις ἔργοις προσεύχεται· καὶ ἃ πρὸ ὀλίγου κατέξεε καὶ κατέκοπτε, ταῦτα μετὰ τὴν τέχνην θεοὺς προσαγορεύει. ἔδει δέ, εἴπερ ἦν θαυμάζειν ταῦτα, τὴν τοῦ ἐπιστήμονος τέχνην ἀποδέχεσθαι, καὶ μὴ τὰ ὑπ᾿ αὐτοῦ πλασθέντα τοῦ πεποιηκότος προτιμᾷν. οὐ γὰρ ἡ ὕλη τὴν τέχνην, ἀλλ᾿ ἡ τέχνη τὴν ὕλην ἐκόσμησε καὶ ἐθεοποίησε. πολλῷ οὖν μᾶλλον δικαιότερον ἦν τὸν τεχνίτην αὐτοὺς προσκυνεῖν, ἤπερ τὰ ὑπ᾿ αὐτοῦ πεποιημένα, ὅτι τε καὶ προϋπῆρχε τῶν ἐκ τέχνης θεῶν, καὶ ὅτι ὡς ἐβουλήθη, οὕτω καὶ γεγόνασι. νῦν δὲ παραγκωνισάμενοι τὸ δίκαιον, καὶ τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν τέχνην ἀτιμάσαντες, τὰ μετ᾿ ἐπιστήμης καὶ τέχνης γεγονότα προσκυνοῦσι· καὶ τοῦ ποιήσαντος ἀνθρώπου ἀποθνήσκοντος, τὰ ὑπ᾿ αὐτοῦ γενόμενα, ὡς ἀθάνατα τιμῶσιν· ἅ, εἰ μὴ τύχοιεν τῆς καθ᾿ ἡμέραν ἐπιμελείας, πάντως τῷ χρόνῳ διὰ τὴν φύσιν ἀφανίζονται. πῶς δὲ οὐκ ἄν τις αὐτοὺς οἰκτειρήσειε καὶ κατὰ τοῦτο, ὅτι βλέποντες αὐτοὶ τοὺς μὴ βλέποντας προσκυνοῦσι, καὶ ἀκούοντες αὐτοὶ τοῖς μὴ ἀκούουσι προσεύχονται· καὶ ἔμψυχοι καὶ λογικοὶ κατὰ φύσιν ὄντες οἱ ἄνθρωποι, τοὺς μηδ᾿ ὅλως κινουμένους, ἀλλὰ ἀψύχους ὄντας, ὡς θεοὺς προσαγορεύουσι· καὶ τό γε θαυμαστόν, ὅτι οὓς αὐτοὶ φυλάττουσιν ὑπ᾿ ἐξουσίαν ἔχοντες, τούτοις ὡς δεσπόταις δουλεύουσι; καὶ μή τοι νομίσῃς ταῦτά με λέγειν ἁπλῶς, ἢ ψεύδεσθαι κατ᾿ αὐτῶν· ἔστι μὲν γὰρ καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡ πίστις ἀπαντῶσα τούτων, καὶ πάρεστι τοῖς βουλομένοις ὁρᾷν τὰ τοιαῦτα. 14. Κρείττων δὲ μαρτυρία περὶ τούτων ἐστὶ καὶ παρὰ τῆς θείας γραφῆς προδιδασκούσης ἄνωθεν καὶ λεγούσης· «Τὰ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρύσιον, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων. ὀφθαλμοὺς ἔχουσι, καὶ οὐκ ὄψονται· στόμα ἔχουσι, καὶ οὐ λαλήσουσιν· ὦτα ἔχουσι, καὶ οὐκ ἀκούσονται· ῥῖνας ἔχουσι, καὶ οὐκ ὀσφρανθήσονται· χεῖρας ἔχουσι, καὶ οὐ ψηλαφήσουσι· πόδας ἔχουσι, καὶ οὐ περιπατήσουσιν· οὐ φωνήσουσιν ἐν τῷ λάρυγγι αὐτῶν. ὅμοιοι αὐτοῖς γένοιντο πάντες οἱ ποιοῦντες αὐτά». οὐδὲ προφητικὴ δὲ τούτων ἄπεστι μέμψις, ἀλλ᾿ ἔστι καὶ ἐν τούτοις ὁ κατ᾿ αὐτῶν ἔλεγχος, λέγοντος τοῦ Πνεύματος· «Αἰσχυνθήσονται οἱ πλάσσοντες Θεόν, καὶ γλύφοντες πάντες μάταια· καὶ πάντες ὅθεν ἐγένοντο, ἐξηράνθησαν· καὶ κωφοὶ ἀπὸ ἀνθρώπων συναχθήτωσαν πάντες, καὶ στήτωσαν ἅμα, καὶ ἐντραπήτωσαν καὶ αἰσχυνθήτωσαν ἅμα· »ὅτι ὤξυνε τέκτων σίδηρον, καὶ σκεπάρνῳ εἰργάσατο αὐτό, καὶ ἐν τερέτρῳ ἐρρύθμισεν αὐτό, καὶ ἔστησεν αὐτὸ τῷ βραχίονι τῆς ἰσχύος αὐτοῦ· καὶ πεινάσει καὶ ἀσθενήσει, καὶ οὐ μὴ πίῃ ὕδωρ. »ξύλον γὰρ ἐκλεξάμενος τέκτων, ἔστησεν αὐτὸ ἐν μέτρῳ, καὶ ἐν κόλλῃ ἐρρύθμισεν αὐτό, καὶ ἐποίησεν αὐτὸ ὡς μορφὴν ἀνδρὸς καὶ ὡς ὡραιότητα ἀνθρώπου, ἔστησεν αὐτὸ ἐν οἴκῳ ὃ ἔκοψε ξύλον ἐκ τοῦ δρυμοῦ, ὃ ἐφύτευσεν ὁ Κύριος, καὶ ὑετὸς ἐμήκυνεν, ἵνα ᾖ ἀνθρώποις εἰς καῦσιν, καὶ λαβὼν ἀπ᾿ αὐτοῦ θερμανθῇ. καὶ καύσαντες ἔπεψαν ἄρτους ἐπ᾿ αὐτῷ, τὸ δὲ λοιπὸν εἰργάσαντο εἰς θεούς, καὶ προσεκύνησαν αὐτοῖς, οὗ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ κατέκαυσαν πυρί. καὶ ἐπὶ τοῦ ἡμίσεος αὐτοῦ κρέας ὀπτήσας, ἔφαγε καὶ ἐνεπλήσθη· καὶ θερμανθεὶς εἶπεν· Ἡδύ μοι, ὅτι ἐθερμάνθην, καὶ εἶδον πῦρ». τὸ «δὲ λοιπὸν προσεκύνει λέγων· Ἐξέλου με, ὅτι Θεός μου εἶ σύ. οὐκ ἔγνωσαν φρονῆσαι, ὅτι ἀπημαυρώθησαν τοῦ βλέπειν τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτῶν, καὶ τοῦ νοῆσαι τῇ καρδίᾳ· καὶ οὐκ ἀνελογίσατο ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, οὐδὲ ἀνελογίσατο τῇ ψυχῇ αὐτοῦ, οὐδὲ ἔγνω τῇ φρονήσει, ὅτι τὸ ἥμισυ αὐτοῦ κατέκαυσεν ἐν πυρὶ καὶ ἔπεψεν ἐπὶ τῶν ἀνθράκων αὐτοῦ ἄρτους»· καὶ «ὀπτήσας κρέας ἔφαγε, καὶ τὸ λοιπὸν αὐτοῦ εἰς βδέλυγμα ἐποίησε, καὶ προσκυνοῦσιν αὐτό. »γνῶτε, ὅτι σποδὸς ἡ καρδία αὐτῶν, καὶ πλανῶνται, καὶ οὐδεὶς δύναται ἐξελέσθαι τὴν ψυχὴν αὐτῶν. ἴδετε, καὶ οὐκ ἐρεῖτε, ὅτι ψεῦδος ἐν τῇ δεξιᾷ μου». πῶς οὖν οὐκ ἄθεοι παρὰ πᾶσι κριθεῖεν οἱ καὶ παρὰ τῆς θείας γραφῆς ἀσεβείας κατηγορούμενοι; ἢ πῶς οὐκ ἂν εἶεν κακοδαίμονες οἱ οὕτω φανερῶς ἐλεγχόμενοι τὰ ἄψυχα θρησκεύοντες ἀντὶ τῆς ἀληθείας; ποία δὲ τούτοις ἐλπίς, ἢ τίς ἂν αὐτοῖς γένοιτο συγγνώμη, πεποιθόσιν ἐπὶ τὰ ἄλογα καὶ ἀκίνητα, ἃ ἀντὶ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ σέβουσιν; 15. Εἴθε γάρ, εἴθε κἂν χωρὶς σχήματος αὐτοῖς τοὺς θεοὺς ἔπλαττεν ὁ τεχνίτης, ἵνα μὴ τῆς ἀναισθησίας φανερὸν ἔχωσι τὸν ἔλεγχον. ὑπέκλεψαν γὰρ ἂν τὴν ὑπόνοιαν τῶν ἀκεραίων, ὡς αἰσθομένων τῶν εἰδώλων, εἰ μὴ τὰ σύμβολα τῶν αἰσθήσεων, οἷον ὀφθαλμοὺς καὶ ῥῖνας καὶ ὦτα καὶ χεῖρας καὶ στόμα εἶχον ἀκινήτως κείμενα πρὸς τὴν τῆς αἰσθήσεως χρῆσιν καὶ τὴν τῶν αἰσθητῶν ἀντίληψιν. νῦν δὲ ἔχοντες οὐκ ἔχουσι καὶ στήκοντες οὐ στήκουσι, καὶ καθεζόμενοι οὐ καθέζονται. οὐ γὰρ ἔχουσι τούτων τὴν ἐνέργειαν, ἀλλ᾿ ὡς ὁ πλάσας ἠθέλησεν, οὕτω καὶ μένουσι κείμενοι, Θεοῦ μὲν γνώρισμα μηδὲν παρέχοντες, ἄψυχοι δὲ καθόλου μόνον ἀνθρώπου τέχνῃ φαινόμενοι τεθέντες. Εἴθε δὲ καὶ οἱ τῶν τοιούτων ψευδοθέων κήρυκες καὶ μάντεις, ποιηταὶ λέγω καὶ συγγραφεῖς, ἁπλῶς θεοὺς αὐτοὺς εἶναι γεγραφήκεισαν· ἀλλὰ μὴ καὶ τὰς πράξεις αὐτῶν πρὸς ἔλεγχον ἀθεότητος καὶ αἰσχροποιοῦ πολιτείας ἀναγεγραφήκεισαν. ἠδύναντο γὰρ καὶ μόνῳ τῷ τῆς θεότητος ὀνόματι τὴν ἀλήθειαν ὑφαρπάσαι, μᾶλλον δὲ τοὺς πολλοὺς ἀπὸ τῆς ἀληθείας πλανῆσαι. νῦν δὲ ἔρωτας καὶ ἀσελγείας διηγούμενοι τοῦ Διός, καὶ παιδοφθορίας τῶν ἄλλων, καὶ ζηλοτυπίας πρὸς ἡδονὴν τῶν θηλειῶν, καὶ φόβους καὶ δειλίας, καὶ τὰς ἄλλας κακίας, οὐδὲν ἄλλο ἢ ἑαυτοὺς ἐλέγχουσιν, ὅτι οὐ μόνον οὐ περὶ θεῶν διηγοῦνται, ἀλλ᾿ οὐδὲ περὶ ἀνθρώπων σεμνῶν, περὶ δὲ αἰσχρῶν καὶ τοῦ καλοῦ μακρὰν ὄντων μυθολογοῦσιν. 16. Ἀλλ᾿ ἴσως περὶ τούτων οἱ δυσσεβεῖς ἐπὶ τὴν ἰδιότητα τῶν ποιητῶν καταφεύξονται, λέγοντες τῶν ποιητῶν ἴδιον εἶναι χαρακτῆρα τὰ μὴ ὄντα πλάττεσθαι καὶ ψεύδεσθαι περὶ μύθων εἰς ἡδονὴν τῶν ἀκουόντων, οὗ χάριν καὶ τὰ περὶ θεῶν αὐτοὺς πεποιηκέναι φήσουσιν. ἀλλ᾿ αὕτη καὶ πάντων μᾶλλον ἡ πρόφασις αὐτοῖς ἕωλος δειχθήσεται ἀφ᾿ ὧν αὐτοὶ περὶ τούτων ἔχουσι δόξαν καὶ προτίθενται. εἰ γὰρ τὰ παρὰ ποιηταῖς ἐστι πλάσματα καὶ ψευδῆ, ψευδὴς ἂν εἴη καὶ αὐτὴ ἡ περὶ τοῦ Διὸς καὶ Κρόνου καὶ Ἥρας καὶ Ἄρεως καὶ τῶν ἄλλων ὀνομασία. ἴσως γάρ, ὡς αὐτοί φασι, καὶ τὰ ὀνόματα πέπλασται, καὶ οὐκ ἔστι μὲν ὅλως Ζεύς, οὐδὲ Κρόνος, οὐδὲ Ἄρης· πλάττονται δὲ τούτους ὡς ὄντας οἱ ποιηταὶ πρὸς ἀπάτην τῶν ἀκουόντων. πλαττόντων δὲ τῶν ποιητῶν τὰ μὴ ὄντα, πῶς ὡς ὄντας αὐτοὺς θρησκεύουσιν; ἢ ἴσως γὰρ ἂν πάλιν φήσουσι, τὰ μὲν ὀνόματα οὐ πλάττονται, τὰς δὲ πράξεις ψεύδονται κατ᾿ αὐτῶν; ἀλλὰ καὶ τοῦτο οὐδὲν ἧττον πρὸς ἀπολογίαν αὐτῶν οὐκ ἀσφαλές. εἰ γὰρ τὰς πράξεις ἐψεύσαντο, ἐψεύσαντο πάντως καὶ τὰ ὀνόματα, ὧν καὶ τὰς πράξεις εἶναι διηγήσαντο. ἢ εἰ ἀληθεύουσι περὶ τὰ ὀνόματα, ἀληθεύουσι καὶ περὶ τὰς πράξεις ἐξ ἀνάγκης. ἄλλως τε οἱ εἶναι τούτους θεοὺς μυθολογήσαντες ἴσασιν ἀληθῶς καὶ ἃ δεῖ θεοὺς πράττειν, καὶ οὐκ ἄν ποτε τὰς ἀνθρώπων θεοῖς προσάψοιεν ἐννοίας· ὥσπερ οὐδὲ τὸ τοῦ πυρὸς ἔργον τῷ ὕδατί τις ἀναθήσει· τὸ μὲν γὰρ καίει, τὸ δὲ ἔμπαλιν τὴν οὐσίαν ἔχει ψυχράν. εἰ μὲν οὖν αἱ πράξεις εἰσὶ θεῶν ἄξιαι, θεοὶ ἂν εἶεν καὶ οἱ τούτων ἐργάται· εἰ δὲ ἀνθρώπων ἐστὶ καὶ ἀνθρώπων οὐ καλῶν τὸ μοιχεύειν καὶ τὰ προειρημένα ἔργα, ἄνθρωποι ἂν εἶεν οἱ ταῦτα πράξαντες, καὶ οὐ θεοί. κατ᾿ ἀλλήλους γὰρ ταῖς οὐσίαις καὶ τὰς πράξεις εἶναι χρή, ἵνα καὶ ἐκ τῆς ἐνεργείας ὁ πράξας μαρτυρηθῇ, καὶ ἐκ τῆς οὐσίας ἡ πρᾶξις γνωσθῆναι δυνηθῇ. ὥσπερ οὖν εἴ τις, διαλεγόμενος περὶ ὕδατος καὶ πυρός, καὶ τὰς τούτων ἐνεργείας ἀπαγγέλλων, οὐκ ἂν εἶπε τὸ μὲν ὕδωρ καίειν, τὸ δὲ πῦρ ψύχειν· οὐδ᾿ εἴ τις περὶ ἡλίου καὶ γῆς διηγεῖτο, ἔλεγεν ἂν τὴν μὲν γῆν φωτίζειν, τὸν δὲ ἥλιον βοτάνας καὶ καρποὺς σπείρεσθαι, ἀλλὰ καὶ λέγων, πᾶσαν παραπληξίαν ὑπερέβαλεν· οὕτως οὐκ ἂν οἱ παρ᾿ αὐτοῖς συγγραφεῖς, καὶ μάλιστα ὁ πάντων ἐξοχώτατος ποιητής, εἴπερ ᾔδεισαν θεοὺς εἶναι τὸν Δία καὶ τοὺς ἄλλους, τοιαύτας αὐτοῖς περιέθηκαν πράξεις, αἳ μὴ εἶναι θεοὺς αὐτοὺς ἐλέγχουσιν, ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους εἶναι, καὶ ἀνθρώπους οὐ σώφρονας. ἢ εἰ ἐψεύσαντο ὡς ποιηταί, καὶ σὺ τούτων καταψεύδῃ, διὰ τί μὴ καὶ ἐπὶ τῆς ἀνδρείας τῶν ἡρώων ἐψεύσαντο, καὶ ἀντὶ μὲν ἀνδρείας ἀσθένειαν, ἀντὶ δὲ ἀσθενείας ἀνδρείαν ἐπλάσαντο; ἔδει γὰρ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ Διὸς καὶ τῆς Ἥρας, οὕτω καὶ τοῦ μὲν Ἀχιλλέως ἀνανδρίαν καταψεύσασθαι, τοῦ δὲ Θερσίτου δύναμιν θαυμάσαι· καὶ τοῦ μὲν Ὀδυσσέως ἀσυνεσίαν διαβαλεῖν, τοῦ δὲ Νέστορος παραφροσύνην πλάσασθαι· καὶ τοῦ μὲν Διομήδους καὶ Ἕκτορος γυναικείας πράξεις, τῆς δὲ Ἑκάβης ἀνδρείαν μυθολογῆσαι. ἐπὶ πάντων γάρ, ὡς αὐτοὶ λέγουσιν, ἔδει τοὺς ποιητὰς πλάττεσθαι καὶ ψεύδεσθαι. νῦν δὲ τοῖς μὲν ἀνθρώποις τὴν ἀλήθειαν ἐφύλαξαν, τῶν δὲ λεγομένων θεῶν οὐκ ἐφοβήθησαν καταψεύδεσθαι. καὶ τοῦτο γὰρ ἄν τις αὐτῶν εἴποι, ἐν μὲν ταῖς περὶ ἀσελγείας αὐτῶν πράξεσι ψεύδονται· ἐν δὲ τοῖς ἐπαίνοις, ὅταν πατέρα θεῶν καὶ ὕπατον καὶ Ὀλύμπιον καὶ ἐν οὐρανῷ βασιλεύοντα λέγωσι τὸν Δία, οὐ πλάττονται, ἀλλ᾿ ἀληθεύοντες λέγουσι. τοῦτον δὲ οὐ μόνος ἐγώ, ἀλλὰ καὶ πᾶς ὅστις ἐλέγξειε κατ᾿ αὐτῶν εἶναι τὸν λόγον. πάλιν γὰρ ταῖς πρώταις ἀποδείξεσιν ἡ ἀλήθεια κατ᾿ αὐτῶν φανήσεται. αἱ μὲν γὰρ πράξεις ἀνθρώπους αὐτοὺς εἶναι ἐλέγχουσι, τὰ δὲ ἐγκώμια ὑπὲρ τὴν ἀνθρώπων ἐστὶ φύσιν· ἑκάτερον δὲ τούτων ἀκατάλληλόν ἐστι πρὸς ἑαυτό· οὔτε γὰρ τῶν ἐν οὐρανοῖς ἴδιόν ἐστι τοιαῦτα πράττειν, οὔτε τοὺς τὰ τοιαῦτα πράττοντας ὑπονοεῖν τις δύναται θεούς. 17. Τί οὖν ὑπολείπεται νοεῖν, ἢ ὅτι τὰ μὲν ἐγκώμια ψευδῆ καὶ κεχαρισμένα τυγχάνει, αἱ δὲ πράξεις ἀληθεύονται κατ᾿ αὐτῶν; καὶ τοῦτο ἀληθὲς ἐκ τῆς συνηθείας ἄν τις ἐπιγνώσεται. οὐδεὶς γὰρ ἐγκωμιάζων τινά, καὶ κατηγορεῖ τῆς τούτου πολιτείας· ἀλλὰ μᾶλλον οἷς εἰσιν αἱ πράξεις αἰσχραί, τούτους διὰ τὸν ἐκ τούτων ψόγον ἐπαίρουσι τοῖς ἐγκωμίοις, ἵνα τῇ τούτων ὑπερβολῇ τοὺς ἀκούοντας ἀπατήσαντες ἐπικρύψωσι τὴν ἐκείνων παρανομίαν. ὥσπερ οὖν εἴ τις, ἐγκωμιάσαι τινὰ προθέμενος, μὴ εὑρίσκοι μὲν ἐκ πολιτείας μηδὲ ἐξ ἀρετῆς τῆς ψυχῆς τὴν πρόφασιν τῶν ἐγκωμίων διὰ τὴν ἐν τούτοις αἰσχύνην, ἄλλως δὲ αὐτοὺς ἐπαίροι, τὰ ὑπὲρ αὐτοὺς αὐτοῖς χαριζόμενος· οὕτω καὶ οἱ παρ᾿ αὐτοῖς θαυμαστοὶ ποιηταί, δυσωπούμενοι ἐπὶ ταῖς αἰσχραῖς πράξεσι τῶν λεγομένων παρ᾿ αὐτοῖς θεῶν, τὸ ὑπὲρ ἄνθρωπον αὐτοῖς προσῆψαν ὄνομα, οὐκ εἰδότες ὅτι οὐ ταῖς ὑπὲρ ἄνθρωπον ὑπονοίαις ἐπισκιάσουσιν αὐτῶν τὰ ἀνθρώπινα, ἀλλὰ μᾶλλον τοῖς ἀνθρωπίνοις αὐτῶν ἐλαττώμασι τὰς Θεοῦ ἐννοίας μὴ ἁρμόζειν αὐτοῖς διελέγξουσι. καὶ ἔγωγε νομίζω καὶ παρὰ γνώμην αὐτοῖς εἰρῆσθαι τὰ τούτων πάθη καὶ τὰς τούτων πράξεις. ἐπειδὴ γὰρ τὴν τοῦ Θεοῦ ἀκοινώνητον, ὡς εἶπεν ἡ γραφή, προσηγορίαν καὶ τιμὴν τοῖς οὐκ οὖσι θεοῖς, ἀλλ᾿ ἀνθρώποις θνητοῖς ἐσπούδαζον ἀναθεῖναι, καὶ μέγα καὶ δυσσεβὲς ἦν τὸ ὑπ᾿ αὐτῶν τολμώμενον, τούτου ἕνεκεν καὶ ἄκοντες ὑπὸ τῆς ἀληθείας ἠναγκάσθησαν τὰ τούτων ἐκθέσθαι πάθη, ἵνα τοῖς μετὰ ταῦτα τὰ τούτων πάθη πρὸς ἔλεγχον τοῦ μὴ εἶναι τούτους θεοὺς ἐν ταῖς περὶ αὐτῶν γραφαῖς κείμενα πᾶσι φαίνηται. 18. Τίς οὖν ἀπολογία, τίς ἀπόδειξις περὶ τοῦ εἶναι τούτους θεοὺς γένοιτ᾿ ἂν τοῖς ἐν τούτοις δεισιδαιμονοῦσιν; ἐκ μὲν γὰρ τῶν λεχθέντων μικρῷ πρότερον, ἀνθρώπους αὐτούς, καὶ ἀνθρώπους οὐ σεμνοὺς ὄντας, ὁ λόγος ἀπέδειξεν· εἰς ἐκεῖνο δὲ τάχα τραπήσονται, καὶ μέγα φρονήσουσιν ἐπὶ τοῖς ὑπ᾿ αὐτῶν εὑρεθεῖσι τῷ βίῳ χρησίμοις, λέγοντες διὰ ταῦτα αὐτοὺς καὶ θεοὺς ἡγεῖσθαι, ὅτι τοῖς ἀνθρώποις χρήσιμοι γεγόνασι. Ζεὺς μὲν γὰρ λέγεται πλαστικὴν τέχνην ἐσχηκέναι, Ποσειδῶν δὲ τὴν τοῦ κυβερνήτου· καὶ Ἥφαιστος μὲν χαλκευτικήν, Ἀθηνᾶ δὲ τὴν ὑφαντικήν· καὶ Ἀπόλλων μὲν τὴν μουσικήν, Ἄρτεμις δὲ τὴν κυνηγετικήν, καὶ Ἥρα στολισμόν, Δήμητρα γεωργίαν, καὶ οἱ ἄλλοι ἄλλας, ὡς οἱ ἱστοροῦντες περὶ αὐτῶν ἐξηγήσαντο. ἀλλὰ ταύτας καὶ τὰς τοιαύτας ἐπιστήμας οὐκ αὐτοῖς μόνοις ἔδει τοὺς ἀνθρώπους ἀναθεῖναι, ἀλλὰ τῇ κοινῇ τῶν ἀνθρώπων φύσει, εἰς ἣν ἀτενίζοντες ἄνθρωποι τὰς τέχνας ἐφευρίσκουσι. τὴν γὰρ τέχνην καὶ οἱ πολλοὶ λέγουσι φύσεως αὐτὴν εἶναι μίμημα. εἰ τοίνυν ἐπιστήμονες περὶ ἃς ἐσπούδασαν τέχνας γεγόνασιν, οὐ διὰ τοῦτο καὶ θεοὺς αὐτοὺς νομίζειν ἀνάγκη, ἀλλὰ μᾶλλον ἀνθρώπους. οὐ γὰρ ἐξ αὐτῶν αἱ τέχναι, ἀλλ᾿ ἐν ταύταις καὶ αὐτοὶ τὴν φύσιν ἐμιμήσαντο. ὄντες γὰρ ἄνθρωποι κατὰ φύσιν δεκτικοὶ ἐπιστήμης κατὰ τὸν περὶ αὐτῶν τεθέντα ὅρον, οὐδὲν θαυμαστὸν εἰ τῇ ἀνθρωπίνῃ διανοίᾳ καὶ αὐτοὶ εἰς τὴν ἑαυτῶν φύσιν ἀποβλέποντες, καὶ ταύτης ἐπιστήμην λαβόντες, τὰς τέχνας ἐπενόησαν. ἢ εἰ διὰ τὰς τῶν τεχνῶν εὑρέσεις θεοὺς αὐτοὺς ἄξιον ἀναγορεύεσθαι λέγουσιν, ὥρα καὶ τοὺς τῶν ἄλλων τεχνῶν εὑρετὰς θεοὺς ἀναγορεύειν, καθ᾿ ὃν λόγον κἀκεῖνοι τῆς τοιαύτης ὀνομασίας ἠξιώθησαν. γράμματα μὲν γὰρ ἐφεῦρον Φοίνικες, ποίησιν δὲ ἡρωϊκὴν Ὅμηρος· καὶ διαλεκτικὴν μὲν Ζήνων ὁ Ἐλεάτης, ῥητορικὴν δὲ τέχνην Κόραξ ὁ Συρακούσιος· καὶ καρπὸν μὲν μελισσῶν Ἀρισταῖος, σίτου δὲ σπορὰν Τριπτόλεμος· καὶ νόμους μὲν Λυκοῦργος ὁ Σπαρτιάτης καὶ Σόλων ὁ Ἀθηναῖος· τῶν δὲ γραμμάτων τὴν σύνταξιν καὶ ἀριθμοὺς καὶ μέτρα καὶ στάθμια Παλαμήδης ἐφεῦρε· καὶ ἄλλοι ἄλλα καὶ διάφορα τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων ἀπήγγειλαν χρήσιμα, κατὰ τὴν τῶν ἱστορησάντων μαρτυρίαν. εἴπερ οὖν αἱ ἐπιστῆμαι θεοποιοῦσι, καὶ διὰ ταύτας εἰσὶ θεοὶ γλυπτοί, ἀνάγκη καὶ τοὺς ὕστερον ἐκείνων ἐφευρετὰς τῶν ἄλλων γενομένους εἶναι κατ᾿ αὐτοὺς θεούς· ἢ εἰ μὴ τούτους ἀξιοῦσι τῆς τοῦ Θεοῦ τιμῆς, ἀλλ᾿ ἀνθρώπους ἐπιγινώσκουσιν, ἀκολουθεῖ καὶ τὸν Δία καὶ τὴν Ἥραν καὶ τοὺς ἄλλους μηδὲ ὀνομάζεσθαι θεούς, ἀλλὰ καὶ αὐτοὺς ἀνθρώπους γεγενῆσθαι πιστεύειν, καὶ κατὰ περιττὸν ὅτι μηδὲ σεμνοὶ γεγόνασιν, ὡς καὶ ἀπ᾿ αὐτῆς τῆς τῶν ἀγαλμάτων γλυφῆς οὐδὲν ἕτερον ἢ ἀνθρώπους αὐτοὺς ἐλέγχουσι. 19. Τίνα γὰρ ἄλλην αὐτοῖς γλύφοντες ἐπιβάλλουσι μορφὴν ἢ τὴν ἀρρένων καὶ γυναικῶν, καὶ τῶν ἔτι κατωτέρω τούτων καὶ ἀλόγων ὄντων τὴν φύσιν πετεινῶν παντοίων, τετραπόδων ἡμέρων τε καὶ ἀγρίων, καὶ ἑρπετῶν, ὅσα γῆ καὶ θάλαττα καὶ πᾶσα τῶν ὑδάτων ἡ φύσις φέρει; εἰς γὰρ τὴν τῶν παθῶν καὶ ἡδονῶν ἀλογίαν πεσόντες οἱ ἄνθρωποι, καὶ πλέον οὐδὲν ὁρῶντες ἢ ἡδονὰς καὶ σαρκὸς ἐπιθυμίας, ὡς ἐν τούτοις τοῖς ἀλόγοις τὴν διάνοιαν ἔχοντες, ἐν ἀλόγοις καὶ τὸ Θεῖον ἀνεπλάσαντο κατὰ τὴν ποικιλίαν τῶν παθῶν ἑαυτῶν, καὶ θεοὺς τοσούτους γλύψαντες. τετραπόδων τε γὰρ εἰκόνες καὶ ἑρπετῶν, καὶ πετεινῶν εἰσι παρ᾿ αὐτοῖς, καθὼς καὶ ὁ τῆς θείας καὶ ἀληθοῦς εὐσεβείας ἑρμηνεύς φησιν· «Ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν, καὶ ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία· φάσκοντες εἶναι σοφοί, ἐμωράνθησαν, καὶ ἤλλαξαν τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτου Θεοῦ ἐν ὁμοιώματι εἰκόνος φθαρτοῦ ἀνθρώπου, καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν· διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς ὁ Θεὸς εἰς πάθη ἀτιμίας». προπαθόντες γὰρ τὴν ψυχὴν ταῖς τῶν ἡδονῶν ἀλογίαις, ὡς προεῖπον, ἐπὶ τὴν τοιαύτην θεοπλαστίαν κατέπεσον· καὶ πεσόντες, λοιπὸν ὡς παραδοθέντες ἐν τῷ ἀποστραφῆναι τὸν Θεὸν αὐτοὺς οὕτως ἐν αὐτοῖς κυλίονται, καὶ ἐν ἀλόγοις τὸν τοῦ Λόγου Πατέρα Θεὸν ἀπεικάζουσι. Περὶ ὧν οἱ παρ᾿ Ἕλλησι λεγόμενοι φιλόσοφοι καὶ ἐπιστήμονες, ἐλεγχόμενοι μὲν οὐκ ἀρνοῦνται ἀνθρώπων εἶναι καὶ ἀλόγων μορφὰς καὶ τύπους τοὺς φαινομένους αὐτῶν θεούς· ἀπολογούμενοι δὲ λέγουσι διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔχειν, ἵνα διὰ τούτων τὸ Θεῖον αὐτοῖς ἀποκρίνηται καὶ φαίνηται· οὐκ ἄλλως γὰρ αὐτὸν τὸν ἀόρατον δύνασθαι γνῶναι ἢ διὰ τῶν τοιούτων ἀγαλμάτων καὶ τελετῶν. οἱ δὲ ἔτι τούτων φιλοσοφώτεροι καὶ βαθύτερα λέγειν νομίζοντές φασι διὰ τοῦτο ταῦτα κατεσκευάσθαι καὶ τετυπῶσθαι πρὸς ἐπίκλησιν καὶ ἐπιφάνειαν θείων ἀγγέλων καὶ δυνάμεων, ἵνα διὰ τούτων ἐπιφαινόμενοι γνωρίζωσιν αὐτοῖς περὶ τῆς τοῦ Θεοῦ γνώσεως· καὶ εἶναι τούτους ὥσπερ γράμματα τοῖς ἀνθρώποις, οἷς ἐντυγχάνοντες δύνανται γινώσκειν περὶ τῆς τοῦ Θεοῦ καταλήψεως, ἀπὸ τῆς δι᾿ αὐτῶν γινομένης τῶν θείων ἀγγέλων ἐπιφανείας. ταῦτα μὲν οὕτως ἐκεῖνοι μυθολογοῦσιν· οὐ γὰρ θεολογοῦσι· μὴ γένοιτο. ἐὰν δέ τις ἐξετάσῃ τὸν λόγον μετ᾿ ἐπιμελείας, εὑρήσει τούτων οὐκ ἔλαττον τῶν πρότερον δειχθέντων τὴν δόξαν εἶναι ψευδῆ. 20. Εἴποι γὰρ ἄν τις πρὸς αὐτοὺς παρελθὼν ἐπ᾿ ἀληθείᾳ κρινούσῃ· πῶς ἀποκρίνεται ἢ γνωρίζεται Θεὸς διὰ τούτων; πότερον διὰ τὴν περικειμένην αὐτοῖς ὕλην, ἢ διὰ τὴν ἐν αὐτοῖς μορφήν; εἰ μὲν γὰρ διὰ τὴν ὕλην, τίς ἡ χρεία τῆς μορφῆς, καὶ μή, πρὶν πλασθῆναι ταῦτα, διὰ πάσης ἁπλῶς ὕλης ἐπιφαίνεσθαι τὸν Θεόν; μάτην δὲ καὶ τοὺς ναοὺς περιετείχισαν, συγκλείοντες ἕνα λίθον ἢ ξύλον ἢ χρυσοῦ μέρος, πάσης τῆς γῆς πεπληρωμένης τῆς τούτων οὐσίας. εἰ δὲ ἡ ἐπικειμένη μορφὴ αἰτία γίνεται τῆς θείας ἐπιφανείας, τίς ἡ χρεία τῆς ὕλης τοῦ χρυσοῦ καὶ τῶν ἄλλων, καὶ μὴ μᾶλλον δι᾿ αὐτῶν τῶν φύσει ζώων, ὧν εἰσι μορφαὶ τὰ γλύμματα, τὸν Θεὸν ἐπιφαίνεσθαι; καλλίων γὰρ ἂν ἡ περὶ τοῦ Θεοῦ δόξα κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον ἐγεγόνει, εἰ διὰ ζώων ἐμψύχων λογικῶν τε καὶ ἀλόγων ἐπεφαίνετο, καὶ μὴ ἐν ἀψύχοις καὶ ἀκινήτοις προσεδοκᾶτο· ἐφ᾿ οἷς μάλιστα καθ᾿ ἑαυτῶν ἀσέβειαν ἐργάζονται. τὰ γὰρ φύσει ζῶα τετράποδά τε καὶ πετεινὰ καὶ ἑρπετὰ βδελυττόμενοι καὶ ἀποστρεφόμενοι ἢ διὰ τὴν ἀγριότητα ἢ διὰ τὴν ῥυπαρίαν, ὅμως τοὺς τούτων τύπους ἐν λίθοις καὶ ξύλοις καὶ χρυσῷ γλύψαντες θεοποιοῦσιν. ἔδει δὲ αὐτὰ μᾶλλον τὰ ζῶντα θρησκεύειν αὐτοὺς ἢ τοὺς τούτων τύπους ἐν τούτοις προσκυνεῖσθαι. ἢ τάχα τούτων μὲν οὐδέν, οὔτε ἡ μορφὴ οὔτε ἡ ὕλη αἰτία τῆς Θεοῦ παρουσίας ἐστί· μόνη δὲ ἡ μετ᾿ ἐπιστήμης τέχνη τὸ Θεῖον ἐκκαλεῖται, ἅτε δὴ μίμημα τῆς φύσεως αὐτὴ τυγχάνουσα. ἀλλ᾿ εἰ διὰ τὴν ἐπιστήμην ἐπιφοιτᾷ τὸ Θεῖον τοῖς γλύμμασι, τίς πάλιν ἡ χρεία τῆς ὕλης, οὔσης τῆς ἐπιστήμης ἐν τοῖς ἀνθρώποις; εἰ γὰρ ὅλως διὰ τὴν τέχνην ἐπιφαίνεται ὁ Θεός, καὶ διὰ τοῦτο θρησκεύονται ὡς θεοὶ τὰ γλύμματα, ἔδει τοὺς ἀνθρώπους τῆς τέχνης ὄντας ἀρχηγοὺς προσκυνεῖσθαι καὶ θρησκεύεσθαι, ὅσῳ καὶ λογικοὶ καὶ τὴν ἐπιστήμην ἔχουσιν ἐν ἑαυτοῖς. 21. Περὶ δὲ τῆς δευτέρας αὐτῶν καὶ βαθυτέρας δῆθεν ἀπολογίας, καὶ ταῦτα ἄν τις ἀκολούθως εἴποι· εἰ οὐ διὰ τὴν αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ ἐπιφάνειαν ταῦτα ὑμῖν πεποίηται, ὦ Ἕλληνες, ἀλλὰ διὰ τὴν ἀγγέλων ἐκεῖ παρουσίαν, διὰ τί τὰ ἀγάλματα, δι᾿ ὧν ἐπικαλεῖσθε τὰς δυνάμεις, κρείττονα καὶ ὑπὲρ αὐτὰς τὰς ἐπικληθείσας δυνάμεις ποιεῖτε; χάριν γὰρ τῆς περὶ Θεοῦ καταλήψεως γλύφοντες τὰς μορφάς, ὥς φατε, αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ τὴν τιμὴν καὶ προσηγορίαν αὐτοῖς τοῖς γλύμμασι περιτίθετε, πρᾶγμα πάσχοντες οὐκ εὐαγές. ὁμολογοῦντες γὰρ ὑπεραίρειν τὴν τοῦ Θεοῦ δύναμιν τῆς τῶν ἀγαλμάτων σμικρότητος, καὶ διὰ τοῦτο μὴ τολμῶντες τὸν Θεὸν δι᾿ αὐτῶν, τὰς δὲ ἐλάττω δυνάμεις ἐπικαλεῖσθαι, αὐτοὶ ταύτας ὑπερβάντες, οὗ τὴν παρουσίαν ἐφοβήθητε, τούτου τὴν προσηγορίαν τοῖς λίθοις καὶ ξύλοις ἀνεθήκατε, καὶ θεοὺς ἀντὶ λίθων καὶ τέχνης ἀνθρώπων ὀνομάζετε καὶ προσκυνεῖτε. εἰ γὰρ καὶ ὡς γράμματά εἰσιν ὑμῖν ταῦτα, ὡς ψεύδεσθε, τῆς ἐπὶ Θεὸν θεωρίας, οὐ δίκαιον τὰ σημαίνοντα τοῦ σημαινομένου προτιμᾷν. οὐδὲ γὰρ εἰ γράφοι τις τὸ βασιλέως ὄνομα, ἀκινδύνως ἔχοι τὸ γράμμα προτιμῶν τοῦ βασιλέως· ἀλλ᾿ ὁ τοιοῦτος θάνατον μὲν ἔχει τὴν ζημίαν, τὸ δὲ γράμμα τῇ τοῦ γράψαντος ἐπιστήμῃ τετύπωται. οὕτω καὶ ὑμεῖς, εἴπερ ἐρρωμένον εἴχετε τὸν λογισμόν, οὐκ ἂν τὸ τηλικοῦτον τῆς θεότητος γνώρισμα εἰς ὕλην κατεφέρετε· ἀλλὰ καὶ τὸ γλύμμα οὐκ ἂν προετιμήσατε τοῦ γλύψαντος ἀνθρώπου. εἰ γὰρ καὶ ὅλως ὡς γράμματα σημαίνουσι τὴν τοῦ Θεοῦ ἐπιφάνειαν, καὶ διὰ τοῦτο ὡς Θεὸν σημαίνοντα, θεοποιίας εἰσὶν ἄξια· ἀλλὰ γοῦν τὸν ταῦτα γλύψαντα καὶ χαράξαντα, φημὶ δὴ πάλιν τὸν τεχνίτην, πολλῷ πλέον ἔδει θεοποιηθῆναι, ὡς μᾶλλον ἐκείνων δυνατώτερον καὶ θειότερον ὑπάρχοντα, ὅσῳ κἀκεῖνα κατὰ τὴν αὐτοῦ βούλησιν ἐξέσθη καὶ τετύπωται. εἰ τοίνυν τὰ γράμματα θαύματός εἰσιν ἄξια, πολλῷ πλέον ὁ γράψας ὑπεραίρει τῷ θαύματι διὰ τὴν τέχνην καὶ τὴν τῆς ψυχῆς ἐπιστήμην. οὐκοῦν εἰ μὴ διὰ τοῦτο θεοὺς αὐτοὺς ἄξιον νομίζειν, πάλιν αὐτοὺς ἄν τις ἔροιτο περὶ τῆς τῶν εἰδώλων μανίας, τὴν αἰτίαν τῆς τοιαύτης αὐτῶν μορφῆς παρ᾿ αὐτῶν ἀξιῶν μαθεῖν. 22. Εἰ μὲν γὰρ ὅτι ἀνθρωπόμορφόν ἐστι τὸ Θεῖον, διὰ τοῦτο οὕτω τετύπωται, διὰ τί καὶ ἀλόγων αὐτῷ τύπους περιτιθέασιν; εἰ δὲ ζώων ἀλόγων ἐστὶν ὁ τούτου τύπος, διὰ τί καὶ λογικῶν αὐτῷ περιτιθέασι γλυφάς; εἰ δὲ τὸ συναμφότερόν ἐστι, καὶ ἐξ ἀμφοτέρων κατειλήφασι τὸν Θεόν, ὅτι τε ἀλόγων καὶ λογικῶν ἔχει τοὺς τύπους, τί διαιροῦσι τὰ συνημμένα, καὶ χωρίζουσι τὴν ἀλόγων καὶ ἀνθρώπων γλυφήν, καὶ οὐ πάντοτε ἐξ ἀμφοτέρων αὐτὸν γλύφουσιν, ὁποῖα τὰ παρὰ τοῖς μύθοις ἐστὶ πλάσματα, ἡ Σκύλλα καὶ ἡ Χάρυβδις καὶ ὁ Ἱπποκένταυρος καὶ ὁ παρ᾿ Αἰγυπτίοις κυνοκέφαλος Ἄνουβις; ἔδει γὰρ ἢ μόνους αὐτοὺς οὕτω γράφεσθαι διφυεῖς, ἢ μίαν αὐτῶν ἐχόντων μορφήν, μὴ καὶ τὴν ἄλλην ἀναπλάττεσθαι κατ᾿ αὐτῶν. καὶ πάλιν εἰ ἀρρενικαὶ τούτων εἰσὶν αἱ μορφαί, διὰ τί καὶ θηλειῶν αὐτοῖς περιτιθέασι τύπους; εἰ δὲ θηλυκῶν εἰσι, διὰ τί καὶ ἀρρενικῶν κατ᾿ αὐτῶν ψεύδονται τὰς μορφάς; εἰ δὲ πάλιν τὸ συναμφότερόν εἰσιν, ἔδει μὴ διαιρεῖσθαι, ἀλλὰ ἀμφότερα συνάπτεσθαι, καὶ γίνεσθαι κατὰ τοὺς λεγομένους ἑρμαφροδίτους, ἵνα μὴ μόνον ἀσέβειαν καὶ συκοφαντίαν, ἀλλὰ καὶ γέλωτας αὐτῶν ἡ δεισιδαιμονία τοῖς ὁρῶσι παράσχῃ· καὶ ὅλως εἰ σωματοειδὲς τὸ Θεῖον ὑπολαμβάνουσιν, ὥστε καὶ γαστέρα καὶ χεῖρας καὶ πόδας, καὶ πάλιν αὐχένα καὶ στήθη καὶ τὰ ἄλλα τὰ πρὸς γένεσιν ἀνθρώπων μέλη ἐπινοεῖν αὐτῷ καὶ ἀναπλάττειν, ὅρα εἰς ὅσην ἀσέβειαν καὶ ἀθεότητα καταπέπτωκε τούτων ὁ νοῦς, ὥστε τοιαῦτα ὑπονοεῖν περὶ τοῦ Θείου. ἀκολουθεῖ γὰρ αὐτῷ καὶ τὰ ἄλλα τοῦ σώματος πάντως πάσχειν, ὥστε καὶ τέμνεσθαι, καὶ διαιρεῖσθαι, καὶ πάλιν ἐξ ὅλου φθείρεσθαι· ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα οὐκ ἴδια Θεοῦ, ἀλλὰ μᾶλλον τῶν ἐπὶ γῆς σωμάτων ἐστίν. ὁ μὲν γὰρ Θεὸς ἀσώματός ἐστι καὶ ἄφθαρτος καὶ ἀθάνατος, οὐδενὸς εἰς ὁτιοῦν δεόμενος· ταῦτα δὲ καὶ φθαρτὰ καὶ σωμάτων εἰσὶ τύποι, καὶ τῆς παρ᾿ αὐτῶν ἐπιδεόμενα χρείας, ὥσπερ καὶ πρότερον εἴρηται· πολλάκις γοῦν ὁρῶμεν ἀνακαινουμένους τοὺς παλαιωθέντας, καὶ οὓς ὁ χρόνος ἢ ὑετὸς ἢ ἄλλο τι τῶν ἐπὶ γῆς ζώων ἠφάνισε, τούτους ἀναπλαττομένους. ἐφ᾿ ᾧ ἄν τις αὐτῶν καταγνώσεται τῆς παραφροσύνης· ὅτι ὧν αὐτοὶ ποιηταὶ τυγχάνουσι, τούτους θεοὺς ἀναγορεύουσι· καὶ οὓς αὐτοὶ ταῖς τέχναις περικοσμοῦσιν ἕνεκα τοῦ μὴ φθαρῆναι παρὰ τούτων, αὐτοὶ σωτηρίαν αἰτοῦσι· καὶ οὓς οὐκ ἀγνοοῦσι δεομένους τῆς αὐτῶν ἐπιμελείας, παρὰ τούτων αὐτοὶ τὰς ἑαυτῶν χρείας ἀξιοῦσιν ἀναπληροῦσθαι· καὶ οὓς ἐν μικροῖς οἰκίσκοις κατακλείουσι, τούτους οὐρανοῦ καὶ γῆς ἁπάσης δεσπότας οὐκ αἰσχύνονται καλοῦντες. 23. Οὐ μόνον δὲ ἐκ τούτων ἄν τις αὐτῶν τὴν ἀθεότητα καταμάθοι, ἀλλὰ καὶ ἀφ᾿ ὧν ἐν αὐτοῖς τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν ἐστιν ἀσύμφωνος ἡ δόξα. εἰ γὰρ αὐτοὶ θεοί εἰσιν, ὡς λέγουσι καὶ περὶ αὐτῶν φιλοσοφοῦσι, τίνι τις πρόσθηται τούτων, καὶ ποίους ἂν αὐτῶν κρίνῃ κυριωτέρους, ἵνα ἢ τὸν Θεὸν θαρρήσῃ προσκυνῶν, ἤ, ὥς φασιν, ἐν αὐτοῖς μὴ διστάζῃ γινώσκων τὸ Θεῖον; οὐ γὰρ οἱ αὐτοὶ παρὰ πᾶσιν ὀνομάζονται θεοί· ἀλλ᾿ ὅσα κατὰ τὸ πλεῖστόν ἐστιν ἔθνη, τοσοῦτοι καὶ θεοὶ ἀναπλάττονται. ἔστι δὲ ὅπου καὶ μία χώρα, καὶ μία πόλις πρὸς ἑαυτὰς στασιάζουσι περὶ τῆς τῶν εἰδώλων δεισιδαιμονίας. Φοίνικες γοῦν οὐκ ἴσασι τοὺς παρ᾿ Αἰγυπτίοις λεγομένους θεούς, οὐδὲ Αἰγύπτιοι τὰ αὐτὰ τοῖς παρὰ Φοίνιξι προσκυνοῦσιν εἴδωλα. καὶ Σκύθαι μὲν τοὺς Περσῶν, Πέρσαι δὲ τοὺς Σύρων οὐ παραδέχονται θεούς. ἀλλὰ καὶ Πελασγοὶ μὲν τοὺς ἐν Θρᾴκῃ θεοὺς διαβάλλουσι· Θρᾷκες δὲ τοὺς παρὰ Θηβαίοις οὐ γινώσκουσιν. Ἰνδοὶ δὲ κατὰ Ἀράβων, καὶ Ἄραβες κατ᾿ Αἰθιόπων, καὶ Αἰθίοπες κατ᾿ αὐτῶν ἐν τοῖς εἰδώλοις διαφέρονται. καὶ Σύροι μὲν τὰ Κιλίκων οὐ σέβουσι· Καππαδοκῶν δὲ τὸ γένος ἄλλους παρὰ τούτους ὀνομάζουσι θεούς. καὶ Βιθυνοὶ μὲν ἑτέρους, Ἀρμένιοι δὲ ἄλλους ἑαυτοῖς ἀνεπλάσαντο. καὶ τί μοι πολλῶν; ἠπειρῶται παρὰ τοὺς ἐν ταῖς νήσοις ἄλλους θεοὺς προσκυνοῦσι· καὶ νησιῶται παρὰ τοὺς ἐν ταῖς ἠπείροις θρησκεύουσι. καὶ ὅλως ἑκάστη πόλις καὶ κώμη, τοὺς ἐκ γειτόνων οὐκ εἰδυῖα θεούς, τοὺς ἑαυτῆς προκρίνει, καὶ μόνους εἶναι τούτους νομίζει θεούς. περὶ γὰρ τῶν ἐν Αἰγύπτῳ μυσαρῶν οὐδὲ λέγειν ἐστί, πᾶσιν ἐπ᾿ ὀφθαλμῶν ὄντων ὅτι ἐναντίας καὶ μαχομένας ἀλλήλαις ἔχουσι τὰς θρησκείας αἱ πόλεις, καὶ οἱ ἐκ γειτόνων ἀεὶ σπουδάζουσι κατὰ τῶν πλησίων τὰ ἐναντία σέβειν. ὁ γοῦν παρ᾿ ἑτέροις προσκυνούμενος ὡς θεὸς κροκόδειλος, οὗτος παρὰ τοῖς πλησίον βδέλυγμα νομίζεται· καὶ ὁ παρ᾿ ἑτέροις λέων ὡς θεὸς θρησκευόμενος, τοῦτον οἱ ἀστυγείτονες οὐ μόνον οὐ θρησκεύουσιν, ἀλλὰ καὶ εὑρόντες ἀποκτείνουσιν ὡς θηρίον· καὶ ὁ παρ᾿ ἄλλοις ἀνατεθεὶς ἰχθύς, οὗτος ἄλλων ἀλήθεται τροφή. ὅθεν δὴ πόλεμοι καὶ στάσεις καὶ πᾶσα φόνων πρόφασις καὶ πᾶσα τῶν παθῶν ἡδονὴ παρ᾿ αὐτοῖς ἐστι. καὶ τό γε θαυμαστόν, ὅτι ὡς οἱ ἱστορήσαντες ἐξηγοῦνται, παρ᾿ Αἰγυπτίων οἱ Πελασγοὶ μαθόντες τὰ ὀνόματα τῶν θεῶν, οὐκ ἴσασιν οὗτοι τοὺς παρ᾿ Αἰγυπτίοις θεούς, ἀλλὰ ἄλλους παρ᾿ ἐκείνους θρησκεύουσι. καὶ ὅλως πάντων τῶν ἐν εἰδώλοις μανέντων ἐθνῶν διάφορός ἐστιν ἡ δόξα καὶ ἡ θρησκεία, καὶ οὐ τὰ αὐτὰ παρὰ τοῖς αὐτοῖς εὑρίσκεται. καὶ εἰκότως γε τοῦτο πάσχουσιν. ἐκπεσόντες γὰρ ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα Θεὸν κατανοήσεως, εἰς πολλὰ καὶ διάφορα καταπεπτώκασι· καὶ ἀποστραφέντες τὸν ἀληθῶς τοῦ Πατρὸς Λόγον, τὸν πάντων Σωτῆρα Χριστόν, εἰκότως εἰς πολλὰ τὴν διάνοιαν ἔχουσι ῥεμβομένην. καὶ ὥσπερ οἱ τὸν ἥλιον ἀποστραφέντες καὶ ἐν σκοτεινοῖς γενόμενοι τόποις, πολλὰς ἀνόδους κυκλεύουσιν ὁδούς, καὶ τοὺς μὲν παρόντας οὐχ ὁρῶσι, τοὺς δὲ μὴ ὄντας φαντάζονται ὡς παρόντας, καὶ «βλέποντες οὐ βλέπουσι»· τὸν αὐτὸν τρόπον οἱ τὸν Θεὸν ἀποστραφέντες καὶ σκοτισθέντες τὴν ψυχὴν ῥεμβόμενον ἔχουσι τὸν νοῦν, καὶ τὰ οὐκ ὄντα ὡς μεθύοντες καὶ μὴ ὁρῶντες φαντάζονται. 24. Ταῦτα δὲ οὐ μικρὸς ἔλεγχός ἐστι τῆς ἀληθῶς ἀθεότητος αὐτῶν. διαφόρων γὰρ ὄντων καὶ πολλῶν κατὰ πόλιν καὶ χώραν θεῶν, καὶ τοῦ ἑτέρου τὸν τοῦ ἑτέρου ἀναιροῦντος θεόν, οἱ πάντες παρὰ πάντων ἀναιροῦνται. καὶ γὰρ οἱ παρ᾿ ἄλλοις νομιζόμενοι θεοὶ τῶν παρ᾿ ἄλλοις λεγομένων θεῶν γίγνονται θυσίαι καὶ σπονδαί· καὶ ἄλλων αἱ θυσίαι, ἄλλων ἔμπαλίν εἰσι θεοί. Αἰγύπτιοι δὲ τὸν βοῦν καὶ τὸν Ἄπιν μόσχον ὄντα σέβουσι· καὶ τούτους ἄλλοι τῷ Διὶ θύουσι. κἂν γὰρ μὴ αὐτοὺς ἐκείνους οὓς ἀνατεθείκασι θύσωσιν, ἀλλὰ τὰ ὅμοια θύοντες, τὰ αὐτὰ προσάγειν δοκοῦσι. Λίβυες πρόβατον, ὃ καλοῦσιν Ἄμμωνα, θεὸν ἔχουσι· καὶ τοῦτο πολλοῖς παρ᾿ ἑτέρων εἰς θυσίαν σφάζεται. Ἰνδοὶ τὸν Διόνυσον θρησκεύουσι, συμβολικῶς οἶνον αὐτὸν ὀνομάζοντες· καὶ τοῦτον τοῖς ἄλλοις σπένδουσιν ἕτεροι. ἄλλοι ποταμοὺς καὶ κρήνας, καὶ πάντων μάλιστα Αἰγύπτιοι τὸ ὕδωρ προτετιμήκασι, καὶ θεοὺς ἀναγορεύουσι· καὶ ὅμως ἄλλοι, καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ταῦτα θρησκεύοντες Αἰγύπτιοι, τοὺς τῶν ἄλλων ῥύπους, καὶ τοὺς ἑαυτῶν ἀπονίπτονται τοῖς ὕδασι, καὶ τὸ λείψανον μετὰ ἀτιμίας ἐκρίπτουσι. σχεδὸν δὲ πᾶσα ἡ τῶν Αἰγυπτίων εἰδωλοποιία τῶν παρ᾿ ἄλλοις θεῶν ἐστι θυσία· ὥστ᾿ ἂν αὐτοὺς καὶ παρ᾿ αὐτῶν ἐκείνων χλευάζεσθαι, ὅτι μὴ θεούς, ἀλλὰ τὰ τῶν ἄλλων ἔτι τε καὶ παρ᾿ αὐτοῖς ἀποτροπιάσματα καὶ θυσίας ὄντα θεοποιοῦσιν. 25. Ἤδη δέ τινες εἰς τοσαύτην ἀσέβειαν καὶ παραφροσύνην ἐξηνέχθησαν, ὡς καὶ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους, ὧν εἰσι τύποι καὶ μορφαί, τοῖς παρ᾿ αὐτοῖς ψευδοθέοις κατασφάττειν καὶ θυσίας προσάγειν. καὶ οὐχ ὁρῶσιν οἱ κακοδαίμονες ὅτι τὰ σφαγιαζόμενα θύματα ἀρχέτυπά εἰσι τῶν ὑπ᾿ αὐτῶν πλασθέντων καὶ προσκυνουμένων θεῶν, καὶ οἷς προσάγουσι τοὺς ἀνθρώπους. σχεδὸν γὰρ τὰ ὅμοια τοῖς ὁμοίοις ἢ μᾶλλον τὰ κρείττονα τοῖς ἐλάττοσι προσάγουσιν. ἔμψυχα γὰρ ἀψύχοις θύουσι, καὶ λογικὰ τοῖς ἀκινήτοις προσάγουσι. Σκύθαι γὰρ οἱ καλούμενοι Ταύρειοι τῇ παρ᾿ αὐτοῖς Παρθένῳ καλουμένῃ τοὺς ἀπὸ ναυαγίων καὶ ὅσους ἂν λάβωσι τῶν Ἑλλήνων εἰς θυσίας ἀναφέρουσι, τοσοῦτον ἀσεβοῦντες κατὰ τῶν ὁμογενῶν ἀνθρώπων, καὶ οὕτως ἐλέγχοντες τῶν θεῶν αὑτῶν τὴν ὠμότητα· ὅτι οὓς ἡ Πρόνοια ἀπὸ θαλάσσης ἐκ κινδύνων διέσωσε, τούτους αὐτοὶ κατασφάττουσι, μονονουχὶ κατὰ τῆς Προνοίας γινόμενοι· ὅτι τὴν ἐκείνης εὐεργεσίαν τῇ ἑαυτῶν θηριώδει ψυχῇ κατακρύπτουσιν. ἄλλοι δὲ τῷ Ἄρει, ἐπειδὰν ἐκ πολέμων ἐπανέλθωσι καὶ νίκας φέρωσι, τὸ τηνικαῦτα εἰς ἑκατοντάδας διελόντες τοὺς ληφθέντας, καὶ ἀφ᾿ ἑκάστης ἕνα λαμβάνοντες, τοσούτους κατασφάζουσιν, ὅσους ἂν κατὰ μίαν ἑκατοντάδα ἐκλέξωνται. οὐ μόνοι δὲ Σκύθαι διὰ τὴν ἐν βαρβάροις ἔμφυτον αὐτοῖς ἀγριότητα τὰ τοιαῦτα μυσαρὰ δρῶσιν, ἀλλ᾿ ἴδιόν ἐστι τῆς τῶν εἰδώλων καὶ δαιμόνων κακίας τοῦτο τὸ δρᾶμα. καὶ γὰρ καὶ Αἰγύπτιοι ἔθυον μὲν πάλαι τῇ Ἥρᾳ τοιαῦτα σφάγια· Φοίνικες δὲ καὶ Κρῆτες τὸν Κρόνον ἐν ταῖς τεκνοθυσίαις ἑαυτῶν ἱλάσκοντο. καὶ οἱ πάλαι δὲ Ῥωμαῖοι τὸν καλούμενον Λατιάριον Δία ἀνθρωποθυσίαις ἐθρήσκευον· καὶ ἄλλοι ἄλλως, καὶ πάντες ἁπλῶς ἐμίαινον καὶ ἐμιαίνοντο. ἐμιαίνοντο μὲν αὐτοὶ δρῶντες τὰ φονικά· ἐμίαινον δὲ τοὺς ἑαυτῶν ναοὺς τοιαύταις καπνίζοντες θυσίαις. ἀπὸ δὴ τούτων τὰ κακὰ τοῖς ἀνθρώποις εἰς πλῆθος ἔφθασεν· ὁρῶντες γὰρ ἐν τούτοις τοὺς παρ᾿ αὐτοῖς ἡδομένους δαίμονας, εὐθέως καὶ αὐτοὶ τοῖς τοιούτοις πλημμελήμασι τοὺς ἑαυτῶν θεοὺς ἐμιμήσαντο, ἴδιον ἡγούμενοι κατόρθωμα τὴν πρὸς τὰ κρείττονα, ὡς αὐτοὶ νομίζουσι, μίμησιν. ἔνθεν ἀνδροφονίαις καὶ τεκνοκτονίαις καὶ πάσαις ἀσελγείαις ἡττήθησαν οἱ ἄνθρωποι. καὶ γὰρ σχεδὸν πᾶσα πόλις πάσης ἀσελγείας ἐστὶ μεστὴ δι᾿ ὁμοιότητα τρόπων τῶν παρ᾿ αὐτοῖς θεῶν γινομένη· καὶ οὐκ ἔστι σώφρων ἐν τοῖς εἰδώλοις, εἰ μὴ μόνος ὁ παρ᾿ αὐτοῖς ἐπ᾿ ἀσελγείᾳ μαρτυρούμενος. 26. Γυναῖκες γοῦν ἐν εἰδώλοις τῆς Φοινίκης πάλαι προεκαθέζοντο, ἀπαρχόμεναι τοῖς ἐκεῖ θεοῖς ἑαυτῶν τὴν τοῦ σώματος ἑαυτῶν μισθαρνίαν, νομίζουσαι τῇ πορνείᾳ τὴν θεὸν ἑαυτῶν ἱλάσκεσθαι, καὶ εἰς εὐμένειαν ἄγειν αὐτὴν διὰ τούτων. ἄνδρες δέ, τὴν φύσιν ἀρνούμενοι καὶ μηκέτι εἶναι θέλοντες ἄρρενες, τὴν γυναικῶν πλάττονται φύσιν, ὡς ἐκ τούτων καταθύμια καὶ τιμὴν τῇ μητρὶ τῶν παρ᾿ αὐτοῖς λεγομένων θεῶν ποιοῦντες. πάντες δὲ ὁμοῦ τοῖς αἰσχίστοις βιοῦσι, καὶ τοῖς χείροσιν ἑαυτοῖς ἁμιλλῶνται· καὶ ὡς εἶπεν ὁ ἅγιος τοῦ Χριστοῦ διάκονος Παῦλος· «Αἵ τε γὰρ θήλειαι αὐτῶν μετήλλαξαν τὴν φυσικὴν χρῆσιν εἰς τὴν παρὰ φύσιν. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἄρρενες, ἀφέντες τὴν φυσικὴν χρῆσιν τῆς θηλείας, ἐξεκαύθησαν ἐν τῇ ὀρέξει αὐτῶν εἰς ἀλλήλους, ἄρρενες ἐν ἄρσεσι τὴν ἀσχημοσύνην κατεργαζόμενοι». ταῦτα δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα πράσσοντες, ὁμολογοῦσι καὶ ἐλέγχουσι καὶ τοὺς λεγομένους αὐτῶν θεοὺς τοιοῦτον ἐσχηκέναι τὸν βίον. ἐκ μὲν γὰρ Διὸς τὴν παιδοφθορίαν καὶ τὴν μοιχείαν, ἐκ δὲ Ἀφροδίτης τὴν πορνείαν, καὶ ἐκ μὲν Ῥέας τὴν ἀσέλγειαν, ἐκ δὲ Ἄρεος τοὺς φόνους, καὶ ἐξ ἄλλων ἄλλα τοιαῦτα μεμαθήκασιν, ἃ οἱ νόμοι μὲν κολάζουσι, πᾶς δὲ σώφρων ἀνὴρ ἀποστρέφεται. ἆρ᾿ οὖν ἄξιον ἔτι τούτους νομίζειν εἶναι θεούς,τοὺς τὰ τοιαῦτα ποιοῦντας, καὶ μὴ μᾶλλον τῶν ἀλόγων ἀλογωτέρους ἡγεῖσθαι τούτους διὰ τὴν ἀσέλγειαν τῶν τρόπων; ἆρα ἄξιον τοὺς θρησκεύοντας αὐτοὺς νομίζειν ἀνθρώπους, καὶ μὴ μᾶλλον ὡς ἀλόγων ἀλογωτέρους, καὶ τῶν ἀψύχων ἀψυχοτέρους, οἰκτείρειν; εἰ γὰρ ἐλογίζοντο τῆς ἑαυτῶν ψυχῆς τὸν νοῦν, οὐκ ἂν ἐν τούτοις κατεπεπτώκεισαν ὅλοι πρηνεῖς, καὶ τὸν ἀληθινὸν ἠρνοῦντο τοῦ Χριστοῦ Πατέρα Θεόν. 27. Ἀλλ᾿ ἴσως οἱ ἐπαναβεβηκότες τούτων καὶ περὶ τὴν κτίσιν ἐπτοημένοι, δυσωπούμενοι τοῖς περὶ τῶν βδελυγμάτων ἐλέγχοις, εὐκατάγνωστα μὲν καὶ εὐέλεγκτα παρὰ πᾶσιν ὄντα ταῦτα οὐκ ἀρνήσονται καὶ αὐτοί· ἐκείνην δὲ αὐτοῖς ἀσφαλῆ τὴν δόξαν καὶ ἀναντίρρητον εἶναι οἰήσονται τὴν πρὸς τὸν κόσμον καὶ τὰ τοῦ κόσμου μέρη θρησκείαν· καυχήσονται γὰρ οὐχ ὡς λίθους καὶ ξύλα καὶ μορφὰς ἀνθρώπων καὶ ἀλόγων πτηνῶν τε καὶ ἑρπετῶν καὶ τετραπόδων ἁπλῶς, ἀλλ᾿ ἥλιον καὶ σελήνην καὶ πάντα τὸν κατ᾿ οὐρανὸν κόσμον, καὶ γῆν αὖ πάλιν καὶ σύμπασαν τοῦ ὑγροῦ τὴν φύσιν σέβοντες καὶ θρησκεύοντες· καὶ φήσουσι μὴ δύνασθαί τινας ἀποδεῖξαι καὶ τούτους μὴ εἶναι φύσει θεούς, πᾶσιν ὄντος φανεροῦ ὅτι οὔτε ἄψυχα οὔτε ἄλογα τυγχάνει, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀνθρώπων ὑπεραίρει φύσιν, τῷ τὰ μὲν ἐν οὐρανοῖς, τὰ δὲ ἐπὶ τῆς γῆς κατοικεῖν. ἄξιον οὖν καὶ περὶ τούτων ἰδεῖν καὶ διερευνῆσαι. πάντως γὰρ καὶ ἐν τούτοις εὑρήσει ὁ λόγος τὸν ἔλεγχον ἀληθῆ κατ᾿ αὐτῶν. Πρὶν δὲ ἡμᾶς ἰδεῖν καὶ τῆς ἀποδείξεως ἄρξασθαι, ἀρκεῖ τὴν κτίσιν αὐτὴν κατ᾿ αὐτῶν μονονουχὶ βοῆσαι, καὶ δεῖξαι τὸν αὐτῆς ποιητὴν καὶ δημιουργὸν θεόν, τὸν καὶ ταύτης καὶ τοῦ παντὸς βασιλεύοντα τὸν Πατέρα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· ὃν ἀποστρέφονται μὲν οἱ δοκησίσοφοι, τὴν δὲ παρ᾿ αὐτοῦ γενομένην κτίσιν προσκυνοῦσι καὶ θεοποιοῦσι, καίτοι προσκυνοῦσαν καὶ αὐτὴν καὶ ὁμολογοῦσαν ὃν ἐκεῖνοι δι᾿ αὐτὴν ἀρνοῦνται Κύριον. οὕτω γὰρ τοὺς ἀνθρώπους εἰς τὰ ταύτης μέρη κεχηνότας καὶ θεοὺς νομίζοντας ταῦτα, δυσωπήσῃ ἂν καλῶς αὐτοὺς ἡ τῶν μερῶν πρὸς ἄλληλα χρεία· γνωρίζει δὲ καὶ σημαίνει τὸν καὶ αὐτῶν ὄντα Κύριον καὶ ποιητὴν τὸν τοῦ Λόγου Πατέρα, τῇ ἀναντιρρήτῳ προστάξει τῆς εἰς αὐτὸν ὑπακοῆς, ᾗ φησι καὶ ἡ θεία νομοθεσία· «Οἱ οὐρανοὶ διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ· ποίησιν δὲ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει τὸ στερέωμα». πίστις δὲ τούτων οὐκ ἀφανής, ἀλλὰ καὶ λίαν ἐναργής ἐστι τοῖς τὸν ὀφθαλμὸν τῆς διανοίας μὴ πάντη πεπηρωμένον ἔχουσιν. εἰ γάρ τις καθ᾿ ἑαυτὰ τὰ μέρη τῆς κτίσεως λάβοι καὶ ἕκαστον ἰδίᾳ νοήσει, οἷον ἥλιον καθ᾿ ἑαυτὸν μόνον, καὶ σελήνην χωρίς, καὶ γῆν αὖ καὶ ἀέρα, καὶ τὴν θερμὴν καὶ ψυχρὰν καὶ ξηρὰν καὶ ὑγρὰν οὐσίαν διελὼν ἀπὸ τῆς πρὸς ἄλληλα συναφῆς, ἕκαστον ἐκλάβοι καθ᾿ ἑαυτὸ καὶ ἰδίᾳ θεωρήσειεν· εὑρήσει πάντως μηδὲν ἱκανούμενον ἑαυτῷ, ἀλλὰ πάντα τῆς ἀλλήλων χρείας δεόμενα, καὶ ταῖς παρ᾿ ἀλλήλων ἐπικουρίαις συνιστάμενα. ἥλιος μὲν γὰρ τῷ σύμπαντι οὐρανῷ συμπεριφέρεται καὶ ἐμπεριέχεται, καὶ ἐκτὸς τῆς ἐκείνου κυκλοφορίας οὐκ ἄν ποτε γένοιτο· σελήνη δὲ καὶ τὰ ἄλλα ἄστρα μαρτυροῦσι τὴν παρὰ ἡλίου γιγνομένην αὐτοῖς ἐπικουρίαν· γῆ δὲ πάλιν οὐκ ἄνευ ὑετῶν τοὺς καρποὺς ἀποδιδοῦσα φαίνεται· οἱ δὲ ὑετοὶ χωρὶς τῆς τῶν νεφελῶν χρείας οὐκ ἂν καταβαῖεν ἐπὶ γῆς· ἀλλ᾿ οὐδὲ νέφη χωρὶς τοῦ ἀέρος καθ᾿ ἑαυτὰ ἂν φανείη καὶ συσταίη ποτέ. ὅ τε ἀὴρ οὐχ ὑφ᾿ ἑαυτοῦ, ἀλλ᾿ ὑπὸ μὲν τοῦ αἰθέρος διακαίεται, ὑπὸ δὲ τοῦ ἡλίου καταλαμπόμενος λαμπρύνεται. καὶ πηγαὶ μὲν καὶ ποταμοὶ οὐκ ἄνευ τῆς γῆς συστήσονταί ποτε· γῆ δὲ οὐκ ἀφ᾿ ἑαυτῆς ἐρήρεισται, ἀλλ᾿ ἐπὶ μὲν τὴν τῶν ὑδάτων οὐσίαν συνέστηκεν, ἐμπεριέχεται δὲ καὶ αὕτη κατὰ τὸ μέσον συνδεθεῖσα τοῦ παντός. ἥ τε θάλασσα καὶ ὁ ἔξωθεν περιρρέων τὴν σύμπασαν γῆν μέγας ὠκεανὸς ὑπὸ ἀνέμων κινεῖται καὶ φέρεται ὅποι δ᾿ ἂν αὐτὸν ἡ τῶν ἀνέμων προσρήσσῃ βία. καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ἄνεμοι οὐκ ἐν ἑαυτοῖς, ἀλλά, κατὰ τοὺς περὶ τούτων εἰπόντας, ἐκ τῆς πρὸς τὸν ἀέρα τοῦ αἰθέρος διακαύσεως καὶ θερμότητος ἐν αὐτῷ τῷ ἀέρι συνίστανται, καὶ δι᾿ αὐτοῦ πανταχοῦ πνέουσι. περὶ γὰρ τῶν τεσσάρων στοιχείων, ἐξ ὧν καὶ συνέστηκεν ἡ τῶν σωμάτων φύσις, τὴν θερμὴν λέγω καὶ τὴν ψυχράν, ξηράν τε καὶ ὑγρὰν οὐσίαν, τίς τοσοῦτον ἀπέστραπται τὴν διάνοιαν, ὥστε μὴ εἰδέναι ὅτι ὁμοῦ μὲν συνημμένα ταῦτα συνίσταται, διαιρούμενα δὲ καὶ καθ᾿ ἑαυτὰ γινόμενα, λοιπὸν καὶ ἀλλήλων εἰσὶν ἀναιρετικὰ ταῦτα κατὰ τὴν τοῦ πλεονάζοντος ἐν αὐτοῖς ἐπικρατείαν; θερμόν τε γὰρ ὑπὸ ψυχροῦ πλεονάσαντος ἀναιρεῖται· καὶ ψυχρὸν πάλιν ὑπὸ τῆς θερμῆς ἀφανίζεται δυνάμεως· ξηρόν τε αὖ ὑπὸ τοῦ ὑγροῦ διυγραίνεται, καὶ τοῦτο ὑπὸ τοῦ ἑτέρου ξηραίνεται. 28. Πῶς οὖν ταῦτα ἂν εἶεν θεοὶ δεόμενα τῆς παρ᾿ ἑτέρων ἐπικουρίας; ἢ πῶς παρὰ τούτων αἰτεῖσθαί τι προσῆκεν, καὶ αὐτῶν ἀπαιτούντων παρ᾿ ἀλλήλων τὴν εἰς ἑαυτὰ χρείαν; εἰ γὰρ περὶ Θεοῦ λόγος ἐστὶ μηδενὸς αὐτὸν ἐπιδεᾶ εἶναι, ἀλλ᾿ αὐτάρκη καὶ πλήρη ἑαυτοῦ, καὶ ἐν αὐτῷ τὰ πάντα συστήκειν, καὶ μᾶλλον αὐτὸν τοῖς πᾶσιν ἐπιδιδόναι· πῶς ἥλιον καὶ σελήνην, καὶ τὰ ἄλλα μέρη τῆς κτίσεως οὐκ ὄντα τοιαῦτα, ἀλλὰ καὶ λειπόμενα τῆς ἀλλήλων χρείας, ἀναγορεύειν ἄξιον θεούς; ἀλλ᾿ ἴσως διαιρούμενα μὲν καὶ καθ᾿ ἑαυτὰ λαμβανόμενα, ἐπιδεῆ εἶναι αὐτὰ καὶ αὐτοὶ συνομολογοῦσι, τῆς ἀποδείξεως ἐπ᾿ ὀφθαλμῶν οὔσης· ὁμοῦ δὲ πάντα συνάπτοντες, καὶ ὡς ἓν ἀποτελοῦντες μέγα σῶμα, τὸ ὅλον Θεὸν εἶναι φήσουσι. συστάντος γὰρ τοῦ ὅλου, οὐκ ἔτι μὲν ἔξωθεν αὐτοῖς χρεία γενήσεται· ἑαυτῷ δὲ τὸ ὅλον ἱκανὸν καὶ αὔταρκες γενήσεται πρὸς πάντα, λέξουσιν οἱ δοκησίσοφοι, ἵνα καὶ ἐντεῦθεν ἐλεγχθῶσιν· οὗτος δὲ ὁ λόγος καὶ μᾶλλον αὐτῶν τὴν ἀσέβειαν μετὰ μεγάλης ἀπαιδευσίας οὐκ ἔλαττον τῶν πρόσθεν ἀποδείξει. εἰ γὰρ τὸ καθ᾿ ἕκαστον συναφθὲν τὸ ὅλον ἀναπληροῖ, καὶ τὸ ὅλον ἐκ τῶν καθ᾿ ἓν συνίσταται· τὸ ὅλον ἄρα ἐκ μερῶν συνέστη, καὶ ἕκαστον τοῦ ὅλου μέρος τυγχάνει. τοῦτο δὲ τῶν περὶ Θεοῦ ἐννοιῶν πολὺ πόρρωθεν καθέστηκεν. ὁ γὰρ Θεὸς ὅλον ἐστὶ καὶ οὐ μέρη, καὶ οὐκ ἐκ διαφόρων συνέστηκεν, ἀλλ᾿ αὐτὸς τῆς πάντων συστάσεώς ἐστι ποιητής. θέα γὰρ ὅσην ἀσέβειαν κατὰ τοῦ Θείου ταῦτα λέγοντες ἐξηγοῦνται. εἰ γὰρ ἐκ μερῶν συνέστηκε, πάντως αὐτὸς ἑαυτοῦ ἀνόμοιος φανήσεται, καὶ ἐξ ἀνομοίων ἔχων τὴν συμπλήρωσιν. εἰ γὰρ ἥλιός ἐστιν, οὐκ ἔστι σελήνη· καὶ εἰ σελήνη ἐστίν, οὐκ ἔστι γῆ· καὶ εἰ γῆ τυγχάνει, οὐκ ἂν εἴη θάλασσα· καὶ οὕτως ἐφ᾿ ἑκάστου λαμβάνων ἄν τις εὑρήσει τὴν ἀτοπίαν τοῦ τοιούτου αὐτῶν λόγου. Τοῦτο δ᾿ ἄν τις καὶ ἐκ τοῦ καθ᾿ ἡμᾶς ἀνθρωπείου σώματος ἰδὼν καταγνοίη τούτων. ὡς γὰρ ὁ ὀφθαλμὸς οὐκ ἔστιν ἀκοή, οὐδὲ ἡ ἀκοὴ χείρ, οὐδὲ ἡ γαστήρ ἐστι στέρνα, οὐδ᾿ αὖ πάλιν ὁ αὐχήν ἐστι ποῦς· ἀλλ᾿ ἕκαστον τούτων ἰδίαν ἔχει τὴν ἐνέργειαν, καὶ ἐκ τούτων διαφόρων ὄντων ἓν συνίσταται σῶμα, συνημμένα μὲν ἔχον τὰ μέρη κατὰ τὴν χρείαν, διαιρούμενα δὲ κατὰ τὴν τοῦ χρόνου παρουσίαν, ὅταν ἡ φύσις ἡ συνάξασα ταῦτα διέλῃ, ὡς ὁ προστάξας Θεὸς βούλεται· οὕτω συγγνώμην δὲ ὁ λόγος ἐχέτω παρ᾿ αὐτοῦ τοῦ κρείττονος, εἰ τὰ μέρη τῆς κτίσεως συνάπτοντες εἰς ἓν σῶμα θεὸν ἀναγορεύουσιν, ἀνάγκη αὐτὸν μὲν καθ᾿ ἑαυτὸν ἀνόμοιον ἑαυτῷ εἶναι, ὥσπερ ἐδείχθη, διαιρεῖσθαι δὲ πάλιν κατὰ τὴν τῶν μερῶν εἰς τὸ μερίζεσθαι γενομένην φύσιν. 29. Καὶ ἄλλως δ᾿ ἄν τις αὐτῶν ἐλέγξειε τὴν ἀθεότητα κατὰ τὴν τῆς ἀληθείας θεωρίαν. εἰ γὰρ ὁ Θεὸς ἀσώματός ἐστι, καὶ ἀόρατος, καὶ ἄψαυστος τῇ φύσει, πῶς σῶμα τὸν Θεὸν ἐπινοοῦσι, καὶ τὰ φαινόμενα τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ ὧν ψαύομεν τῇ χειρὶ θρησκεύουσι τῇ Θεοῦ τιμῇ; καὶ πάλιν, εἰ ὁ περὶ Θεοῦ κρατεῖ λόγος, δυνατὸν αὐτὸν εἶναι κατὰ πάντα, καὶ μηδὲν μὲν αὐτοῦ κρατεῖν, αὐτὸν δὲ τῶν πάντων κρατεῖν καὶ δεσπόζειν· πῶς οἱ τὴν κτίσιν θεοποιοῦντες οὐχ ὁρῶσιν αὐτὴν ἐκτὸς οὖσαν τοῦ τοιούτου περὶ Θεοῦ ὅρου; ἡλίου μὲν γὰρ ὑπὸ γῆν γενομένου, τὸ φῶς ἡ γῆ σκιάζει μὴ ὁρᾶσθαι· σελήνην δὲ μεθ᾿ ἡμέραν ὁ ἥλιος ἐπικρύπτει τῇ τοῦ φωτὸς λαμπηδόνι. καὶ γῆς μὲν τοὺς καρποὺς πολλάκις χάλαζα βλάπτει· τὸ πῦρ δέ, εἰ γένοιτό τις ὑδάτων πλημμύρα, σβέννυται. καὶ χειμῶνα μὲν ἔαρ παραγκωνίζεται, θέρος δὲ τὸ ἔαρ ὑπερβῆναι τοὺς ὅρους οὐκ ἐπιτρέπει, καὶ αὐτὸ πάλιν ὑπὸ τοῦ μετοπώρου κωλυόμενον τὰς ἰδίας ὥρας ἐξέρχεσθαι. εἴπερ οὖν ἦσαν θεοί, ἔδει τούτους μὴ ὑπ᾿ ἀλλήλων ἡττᾶσθαι καὶ ἐπικρύπτεσθαι, ἀλλὰ πάντοτε ἀλλήλοις συνεῖναι, καὶ κοινὰς ἅμα τὰς ἐνεργείας ἐπιτελεῖν· ἔδει μεθ᾿ ἡμέραν καὶ μετὰ νύκτα ἥλιον ὁμοῦ καὶ σελήνην καὶ τὸν ἄλλον τῶν ἀστέρων χορὸν ἴσον ἔχειν τὸ φῶς, καὶ τοῦτο πᾶσι λάμπειν, καὶ πάντα παρ᾿ αὐτῶν καταυγάζεσθαι· ἔδει θέρος ὁμοῦ καὶ χειμῶνα καὶ ἔαρ καὶ μετόπωρον ἀπαραλλάκτως καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ συνίστασθαι· ἔδει τὴν θάλασσαν ταῖς πηγαῖς ἐπιμίγνυσθαι καὶ κοινὸν ἀνθρώποις τὸ πόμα παρέχειν· ἔδει νηνεμίας καὶ τῶν ἀνέμων τὰς πνοὰς ἐν ταὐτῷ γίνεσθαι· ἔδει τὸ πῦρ ὁμοῦ καὶ τὸ ὕδωρ κοινὴν καὶ μίαν ἀνθρώποις τὴν χρείαν παρέχειν. οὐδὲ γὰρ οὐδὲ βλάβην ἄν τις ἐξ αὐτῶν ὑπέμεινε, θεῶν ὄντων κατ᾿ αὐτούς, καὶ μηδὲν ἐπὶ βλάβῃ, ἐπ᾿ ὠφελείᾳ δὲ μᾶλλον πάντα ποιούντων. εἰ δὲ ταῦτα γίνεσθαι ἀδύνατον διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα ἐναντιότητα, πῶς οἷόν τε ταῦτα ἀλλήλοις ἐναντία καὶ μαχόμενα, καὶ μὴ δυνάμενα ἀλλήλοις συστῆναι, ἔτι θεοὺς ὀνομάζειν ἢ Θεοῦ θρησκεύεσθαι τιμαῖς; τὰ δὲ πρὸς ἑαυτὰ ἀσύμφωνον τὴν φύσιν ἔχοντα πῶς ἂν ἄλλοις εὐχομένοις εἰρήνην παρέχοιεν, καὶ ὁμονοίας αὐτοῖς γένοιντο πρυτάνεις; οὔτε οὖν ἥλιος εἰκότως, οὔτε σελήνην, οὔτε ἄλλο τι μέρος τῆς κτίσεως, πολλῷ δὲ πλέον οὐδὲ τὰ ἐν λίθοις καὶ χρυσῷ καὶ ταῖς ἄλλαις ὕλαις ἀγάλματα, οὐδὲ οἱ παρὰ ποιηταῖς μυθολογούμενοι Ζεὺς καὶ Ἀπόλλων καὶ οἱ ἄλλοι εἶεν ἀληθῶς θεοί, ὡς ὁ λόγος ἀπέδειξεν· ἀλλὰ τὰ μὲν αὐτῶν μέρη τῆς κτίσεώς ἐστι, τὰ δὲ αὐτῶν ἄψυχα τυγχάνει, τὰ δὲ μόνον ἄνθρωποι θνητοὶ γεγόνασι. διὸ καὶ ἡ περὶ ταῦτα θρησκεία καὶ θεοποιία οὐκ εὐσεβείας, ἀλλὰ ἀθεότητος καὶ πάσης ἀσεβείας ἐστὶν εἰσήγησις, καὶ μεγάλης πλάνης ἔλεγχος ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν ἕνα καὶ μόνον ἀληθινὸν Θεὸν γνώσεως, λέγω δὴ τὸν τοῦ Χριστοῦ Πατέρα. Ὅτε τοίνυν ταῦθ᾿ οὕτως ἐλέγχεται καὶ δέδεικται ἡ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν εἰδωλολατρεία πάσης ἀθεότητος οὖσα μεστή, καὶ οὐκ ἐπ᾿ ὠφελείᾳ, ἀλλ᾿ ἐπ᾿ ἀπωλείᾳ τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων εἰσαχθεῖσα· φέρε λοιπόν, ὡς ἐξ ἀρχῆς ὁ λόγος ἐπηγγείλατο, τῆς πλάνης διελεγχθείσης, τὴν τῆς ἀληθείας ὁδὸν ὁδεύσωμεν, καὶ θεωρήσωμεν τὸν ἡγεμόνα καὶ δημιουργὸν τοῦ παντὸς τὸν τοῦ Πατρὸς Λόγον, ἵνα δι᾿ αὐτοῦ καὶ τὸν τούτου Πατέρα Θεὸν κατανοήσωμεν, καὶ γνῶσιν Ἕλληνες ὅσον τῆς ἀληθείας ἑαυτοὺς ἀπεσχοίνισαν. 30. Τὰ μὲν προειρημένα οὐδὲν ἕτερον ἢ πλάνη τῷ βίῳ διηλέγχθη· ἡ δὲ τῆς ἀληθείας ὁδὸς πρὸς τὸν ὄντως ὄντα Θεὸν ἕξει τὸν σκοπόν. πρὸς δὲ τὴν ταύτης γνῶσιν καὶ ἀπλανῆ κατάληψιν οὐκ ἄλλων ἐστὶν ἡμῖν χρεία, ἀλλ᾿ ἡμῶν αὐτῶν· οὐδ᾿, ὥσπερ ἐστὶν αὐτὸς ὁ Θεὸς ὑπεράνω πάντων, οὕτω καὶ ἡ πρὸς τοῦτον ὁδὸς πόρρωθεν ἢ ἔξωθεν ἡμῶν ἐστιν· ἀλλ᾿ ἐν ἡμῖν ἐστι, καὶ ἀφ᾿ ἡμῶν εὑρεῖν τὴν ἀρχὴν δυνατόν, καθὼς καὶ Μωϋσῆς ἐδίδασκε λέγων· «Τὸ ῥῆμα τῆς πίστεως ἐντὸς τῆς καρδίας σοῦ ἐστιν». ὅπερ καὶ ὁ Σωτὴρ σημαίνων καὶ βεβαιῶν ἔλεγεν· Ἡ «βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν». ἔνδον γὰρ ἐν ἑαυτοῖς ἔχοντες τὴν πίστιν καὶ τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, δυνάμεθα ταχέως θεωρῆσαι καὶ νοῆσαι τὸν τοῦ παντὸς βασιλέα, τοῦ Πατρὸς σωτήριον Λόγον. καὶ μὴ προφασιζέσθωσαν Ἕλληνες οἱ τοῖς εἰδώλοις θρησκεύοντες· μηδὲ ἄλλος τις ἁπλῶς ἑαυτὸν ἀπατάτω, ὡς τὴν τοιαύτην ὁδὸν οὐκ ἔχων, καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἀθεότητος ἑαυτοῦ πρόφασιν εὑρίσκων. πάντες γὰρ εἰς αὐτὴν ἐπιβεβήκαμεν καὶ ἔχομεν, εἰ καὶ μὴ πάντες αὐτὴν ὁδεύειν, ἀλλὰ παροδεύειν ἐκβαίνοντες θέλουσι διὰ τὰς ἔξωθεν αὐτοὺς ἑλκούσας ἡδονὰς τοῦ βίου. καὶ εἴ τις ἂν ἔροιτο, τίς ἂν εἴη αὕτη· φημὶ δὴ τὴν ἑκάστου ψυχὴν εἶναι, καὶ τὸν ἐν αὐτῇ νοῦν. δι᾿ αὐτοῦ γὰρ μόνου δύναται Θεὸς θεωρεῖσθαι καὶ νοεῖσθαι· ἐκτὸς εἰ μή, ὥσπερ τὸν Θεὸν ἠρνήσαντο, οὕτω καὶ ψυχὴν ἔχειν παραιτήσονται οἱ ἀσεβεῖς, εἰκότως τοῦτο πρὸ τῶν ἄλλων λέγοντες. οὐ γὰρ ἐχόντων ἔστι νοῦν ἀρνεῖσθαι τὸν τούτου ποιητὴν καὶ δημιουργὸν Θεόν. ὅτι μὲν οὖν ψυχὴν ἕκαστος ἀνθρώπων ἔχει καὶ ταύτην λογικήν, καὶ τοῦτο ἀναγκαῖόν ἐστι δεῖξαι δι᾿ ὀλίγων διὰ τοὺς ἀκεραίους, ἐπεὶ μάλιστά τινες ἀπὸ τῶν αἱρέσεων ἀρνοῦνται καὶ τοῦτο, οἰόμενοι μηδὲν πλέον εἶναι τὸν ἄνθρωπον, ἢ τὸ φαινόμενον εἶδος τοῦ σώματος· ἵνα ταύτης δειχθείσης, φανερώτερον δι᾿ ἑαυτῶν τὸν κατὰ τῶν εἰδώλων ἔλεγχον ἔχειν δυνηθῶσι. 31. Πρῶτον μὲν οὖν οὐ μικρὸν γνώρισμα τοῦ λογικὴν εἶναι τὴν τῶν ἀνθρώπων ψυχὴν ἐκ τοῦ πρὸς τὰ ἄλογα διαλλάττειν αὐτήν· διὰ τοῦτο γὰρ ἐκεῖνα μὲν ἄλογα καλεῖν ἡ φύσις εἴωθεν, ἐπειδὴ τῶν ἀνθρώπων τὸ γένος ἐστὶ λογικόν· ἔπειτα δὲ καὶ τοῦτο πρὸς ἀπόδειξιν οὐ τὸ τυχὸν ἂν εἴη, ἐκ τοῦ μόνον τὸν ἄνθρωπον τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ λογίζεσθαι, καὶ ἐνθυμεῖσθαι τὰ μὴ παρόντα, καὶ πάλιν ἐπιλογίζεσθαι καὶ κρίσει τὸ κρεῖττον τῶν λογισμῶν αἱρεῖσθαι· τὰ μὲν γὰρ ἄλογα μόνα τὰ παρόντα βλέπει, καὶ πρὸς μόνα τὰ ἐν ὀφθαλμοῖς ὁρμᾷ, κἂν μετὰ ταῦτα τὴν βλάβην ἔχῃ. ὁ δὲ ἄνθρωπος οὐ πρὸς τὰ βλεπόμενα ὁρμᾷ, ἀλλὰ τῷ λογισμῷ τὰ διὰ τῶν ὀφθαλμῶν ὁρώμενα κρίνει· πολλάκις γοῦν ὁρμήσας κεκράτηται τῷ λογισμῷ· καὶ λογισάμενος, πάλιν ἐπελογίσατο, καὶ αἰσθάνεται ἕκαστος, εἰ τῆς ἀληθείας γένοιτο φίλος, ὅτι ἄλλος παρὰ τὰς σωματικὰς αἰσθήσεις ἐστὶν ὁ τῶν ἀνθρώπων νοῦς. διὰ τοῦτο γοῦν ὡς ἄλλος ὤν, αὐτῶν τῶν αἰσθήσεων γίνεται κριτής· καὶ ὧν ἐκεῖναι ἀντιλαμβάνονται, ταῦτα οὗτος διακρίνει, καὶ ἀναμιμνήσκει, καὶ δείκνυσιν αὐταῖς τὸ κρεῖττον. ὀφθαλμοῦ μὲν γάρ ἐστι μόνον τὸ ὁρᾷν, καὶ ὤτων τὸ ἀκούειν, καὶ στόματος γεύεσθαι, καὶ ῥινὸς ὀδμῶν ἀντιλαμβάνεσθαι, καὶ χειρῶν τὸ ἅπτεσθαι· ἀλλ᾿ ἃ δεῖ ὁρᾷν καὶ ἀκούειν, καὶ ὧν ἅπτεσθαι δεῖ καὶ γεύεσθαι καὶ ὀδμᾶσθαι, οὐκέτι τῶν αἰσθήσεών ἐστιν, ἀλλὰ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ ταύτης νοῦ διακρῖναι. ἀμέλει καὶ ξίφους λαβέσθαι δύναται ἡ χείρ, καὶ δηλητηρίου γεύσασθαι τὸ στόμα· ἀλλ᾿ οὐκ οἶδεν, ὅτι βλάπτει ταῦτα, εἰ μὴ ὁ νοῦς διακρίνῃ. Καὶ ἔοικέ γε τὸ τοιοῦτον, ἵνα ἐπὶ εἰκόνος αὐτὸ θεωρήσωμεν, λύρᾳ καλῶς κατεσκευασμένῃ, καὶ τῷ ταύτην κρατοῦντι μουσικῷ μετ᾿ ἐπιστήμης. ὡς γὰρ αἱ ἐν τῇ λύρᾳ νευραὶ ἑκάστη μὲν ἔχει τὸν ἴδιον φθόγγον, ἡ μὲν βαρύν, ἡ δὲ ὀξύν, ἡ δὲ μέσον, ἡ δὲ ὀξύτονον, ἡ δὲ ἄλλον· ἀδιάκριτος δέ ἐστιν αὐτῶν ἡ ἁρμονία καὶ ἀδιάγνωστος ἡ σύνθεσις χωρὶς τοῦ ἐπιστήμονος· τότε γὰρ καὶ ἡ ἁρμονία αὐτῶν δείκνυται καὶ ἡ σύνταξις ὀρθή, ὅταν ὁ κατέχων τὴν λύραν πλήξῃ τὰς νευράς, καὶ ἁρμοδίως ἑκάστης ἅψηται· τοῦτον τὸν τρόπον καὶ τῶν αἰσθήσεων ἐν τῷ σώματι ὡς λύρας ἡρμοσμένων, ὅταν ὁ ἐπιστήμων νοῦς αὐτῶν ἡγεμονεύῃ· τότε καὶ διακρίνει ἡ ψυχή, καὶ οἶδεν ὃ ποιεῖ καὶ πράττει. τοῦτο δὲ μόνον ἴδιον ἀνθρώπων ἐστί, καὶ τοῦτό ἐστι τὸ λογικὸν τῆς ψυχῆς τῶν ἀνθρώπων, ᾧ χρωμένη διαλλάττει τῶν ἀλόγων, καὶ δείκνυσιν ὅτι ἀληθῶς ἄλλη παρὰ τὰ φαινόμενα ἐν σώματί ἐστιν. πολλάκις γοῦν κειμένου τοῦ σώματος ἐπὶ γῆς, τὰ ἐν οὐρανοῖς φαντάζεται καὶ θεωρεῖ ὁ ἄνθρωπος· καὶ πολλάκις τοῦ σώματος ἠρεμοῦντος καὶ ἡσυχάζοντος καὶ καθεύδοντος, κινεῖται ἔνδον ὁ ἄνθρωπος, καὶ τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ θεωρεῖ, χώρας ἀποδημῶν καὶ περιπατῶν, καὶ ἀπαντῶν τοῖς γνωρίμοις, καὶ πολλάκις διὰ τούτων τὰς μεθ᾿ ἡμέραν πράξεις ἑαυτοῦ μαντευόμενος καὶ προγινώσκων. τοῦτο δὲ τί ἂν εἴη ἕτερον ἢ ψυχὴ λογική, ἐν ᾗ λογίζεται καὶ νοεῖ τὰ ὑπὲρ ἑαυτὸν ὁ ἄνθρωπος; 32. Καὶ τοῦτο δ᾿ ἂν εἴη πρὸς ἀπόδειξιν ἀκριβῆ τοῖς ἔτι πρὸς ἀναίδειαν τῆς ἀλογίας τετραμμένοις· πῶς, τοῦ σώματος θνητοῦ κατὰ φύσιν ὄντος, λογίζεται ἄνθρωπος τὰ περὶ ἀθανασίας, καὶ πολλάκις ἑαυτῷ τὸν θάνατον ὑπὲρ ἀρετῆς προκαλεῖται; ἢ πῶς, προσκαίρου τοῦ σώματος ὄντος, τὰ αἰώνια φαντάζεται ἄνθρωπος, ὥστε τῶν μὲν ἐμποδὼν καταφρονεῖν, εἰς ἐκεῖνα δὲ τὸν πόθον ἔχειν; τὸ μὲν οὖν σῶμα οὐκ ἂν ἑαυτὸ περὶ ἑαυτοῦ τοιαῦτα λογίσηται, καὶ οὐκ ἂν τὰ ἔξωθεν ἑαυτοῦ λογίζοιτο· θνητὸν γὰρ καὶ πρόσκαιρόν ἐστιν· ἀνάγκη δὲ ἕτερον εἶναι τὸ τὰ ἐναντία καὶ παρὰ τὴν φύσιν τοῦ σώματος λογιζόμενον. τί οὖν ἂν εἴη τοῦτο πάλιν, ἢ ψυχὴ λογικὴ καὶ ἀθάνατος; καὶ γὰρ οὐκ ἔξωθεν, ἀλλ᾿ ἔνδοθεν αὕτη τῷ σώματι, ὡς ὁ μουσικὸς τῇ λύρᾳ, ἐνηχεῖ τὰ κρείττονα. πῶς δὲ πάλιν κατὰ φύσιν ὢν ὁ ὀφθαλμὸς εἰς τὸ ὁρᾷν, καὶ ἡ ἀκοὴ εἰς τὸ ἀκούειν, τὰ μὲν ἀποστρέφονται, τὰ δὲ αἱροῦνται; τίς γὰρ ὁ τὸν ὀφθαλμὸν τοῦ ὁρᾷν ἀποστρέφων; ἢ τίς τὴν ἀκοὴν κατὰ φύσιν οὖσαν ἀκουστικὴν ἀποκλείει τοῦ ἀκούειν; ἢ τίς τὴν γεῦσιν, κατὰ φύσιν οὖσαν γευστικήν, κωλύει πολλάκις τῆς φυσικῆς ὁρμῆς; τίς δὲ τὴν χεῖρα, κατὰ φύσιν οὖσαν εἰς τὸ ἐνεργεῖν, ἐπέχει τοῦ ψαύειν τινός; τίς δὲ τὴν ὄσφρησιν, καὶ αὐτὴν εἰς τὸ ὀδμᾶσθαι γενομένην, ἀποστρέφει τοῦ μὴ ἀντιλαμβάνεσθαι; τίς ὁ ταῦτα κατὰ τῶν φυσικῶν τοῦ σώματος ἐνεργῶν; ἢ πῶς τὸ σῶμα, τὴν φύσιν ἀποστραφέν, ἐπιστρέφεται πρὸς τὰς ἑτέρου συμβουλίας, καὶ πρὸς τὸ ἐκείνου νεῦμα ἡνιοχεῖται; ταῦτα γὰρ οὐδὲν ἕτερον ἢ ψυχὴν λογικὴν ἀποδείκνυσιν ἡγεμονεύουσαν τοῦ σώματος. οὐδὲ γὰρ ἑαυτὸ τὸ σῶμα πέφυκεν ἐλαύνειν, ἀλλ᾿ ὑφ᾿ ἑτέρου ἄγεται καὶ φέρεται, ὥσπερ οὐδὲ ἵππος ἑαυτὸν ὑποζεύγνυσιν, ἀλλ᾿ ὑπὸ τοῦ κρατοῦντος ἐλαύνεται. διὰ τοῦτο γοῦν καὶ νόμοι μὲν ἀνθρώποις τὰ καλὰ μὲν πράττειν, τὴν δὲ κακίαν ἀποστρέφεσθαι· τοῖς δὲ ἀλόγοις ἀλόγιστα τὰ κακὰ καὶ ἄκριτα μένει, ἅτε δὴ τῆς λογικότητος καὶ τῆς κατὰ λόγον διανοίας ἐκτὸς τυγχάνουσιν. εἶναι μὲν οὖν ψυχὴν λογικὴν ἐν ἀνθρώποις ἐκ τῶν προειρημένων, νομίζω δεδεῖχθαι. 33. Ὅτι δὲ καὶ ἀθάνατος γέγονεν ἡ ψυχή, καὶ τοῦτο ἀναγκαῖον εἰδέναι ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῇ διδασκαλίᾳ πρὸς ἔλεγχον τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέσεως. γένοιτο δ᾿ ἂν οὖν ἡ περὶ τούτων γνῶσις ἐγγυτέρω μᾶλλον ἐκ τῆς περὶ τοῦ σώματος γνώσεως, καὶ ἐκ τοῦ πρὸς τὸ σῶμα διαλλάττειν αὐτήν. εἰ γὰρ ἄλλην αὐτὴν ὁ λόγος ἀπέδειξε παρὰ τὸ σῶμα, ἔστι δὲ τὸ σῶμα φύσει θνητόν· ἀνάγκη τὴν ψυχὴν ἀθάνατον εἶναι, τῷ μὴ εἶναι κατὰ τὸ σῶμα. καὶ πάλιν εἰ ἡ ψυχὴ τὸ σῶμα κινεῖ, ὡς δέδεικται, καὶ οὐχὶ ὑπὸ ἄλλων αὐτὴ κινεῖται, ἀκόλουθόν ἐστιν ὑφ᾿ ἑαυτῆς κινουμένην τὴν ψυχήν, καὶ μετὰ τὴν εἰς γῆν ἀπόθεσιν τοῦ σώματος κινεῖσθαι πάλιν αὐτὴν ἀφ᾿ ἑαυτῆς. οὐ γὰρ ἡ ψυχή ἐστιν ἡ ἀποθνήσκουσα· ἀλλὰ διὰ τὴν ταύτης ἀναχώρησιν ἀποθνήσκει τὸ σῶμα. εἰ μὲν οὖν καὶ αὕτη ὑπὸ τοῦ σώματος ἐκινεῖτο, ἀκόλουθον ἦν, ἀναχωροῦντος τοῦ κινοῦντος, ἀποθνήσκειν αὐτήν· εἰ δὲ ἡ ψυχὴ κινεῖ καὶ τὸ σῶμα, ἀνάγκη μᾶλλον αὐτὴν ἑαυτὴν κινεῖν. ἑαυτῇ δὲ κινουμένη, ἐξ ἀνάγκης καὶ μετὰ τὸν τοῦ σώματος θάνατον ζῇ. ἡ γὰρ κίνησις τῆς ψυχῆς οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἢ ἡ ζωὴ αὐτῆς· ὥσπερ ἀμέλει καὶ τὸ σῶμα τότε ζῇν λέγομεν ὅτε κινεῖται, καὶ τότε θάνατον αὐτοῦ εἶναι ὅτε τῆς κινήσεως παύεται. τοῦτο δὲ καὶ ἀπὸ τῆς ἐν σώματι καθάπαξ ἐνεργείας αὐτῆς φανερώτερον ἄν τις ἴδοι. εἰ γὰρ καὶ ὅτε τῷ σώματι ἐπιβέβηκε καὶ συνδέδεται τούτῳ, οὐ κατὰ τὴν τοῦ σώματος σμικρότητα συστέλλεται καὶ συμμετρεῖται, ἀλλὰ πολλάκις, ἐπὶ κλίνης τούτου κειμένου καὶ μὴ κινουμένου, ἀλλ᾿ ὡς ἐν θανάτῳ κοιμωμένου, αὕτη κατὰ τὴν ἑαυτῆς δύναμιν γρηγορεῖ, καὶ ὑπερεκβαίνει τὴν τοῦ σώματος φύσιν· καὶ ὥσπερ ἀποδημοῦσα τούτου, μένουσα ἐν τῷ σώματι, τὰ ὑπὲρ γῆν φαντάζεται καὶ θεωρεῖ, πολλάκις δὲ καὶ τοῖς ἔξω τῶν γηΐνων σωμάτων ἁγίοις καὶ ἀγγέλοις συναντᾷ, καὶ πρὸς αὐτοὺς ἀφικνεῖται τῇ τοῦ νοῦ θαρροῦσα καθαρότητι· πῶς οὐχὶ μᾶλλον καὶ πολλῷ πλέον, ἀπολυθεῖσα τοῦ σώματος ὅτε ὁ συνδήσας αὐτὴν βούλεται Θεός, φανερωτέραν ἕξει τὴν τῆς ἀθανασίας γνῶσιν; εἰ γὰρ καὶ συνδεθεῖσα σώματι τὴν ἐκτὸς τοῦ σώματος ζωὴν ἔζη, πολλῷ πλέον καὶ μετὰ θάνατον τοῦ σώματος ζήσεται, καὶ οὐ παύσεται τοῦ ζῇν διὰ τὸν οὕτως αὐτὴν ποιήσαντα Θεὸν διὰ τοῦ ἑαυτοῦ Λόγου, τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. διὰ τοῦτο γὰρ καὶ ἀθάνατα καὶ αἰώνια λογίζεται καὶ φρονεῖ, ἐπεὶ καὶ ἀθάνατός ἐστι. καὶ ὥσπερ, τοῦ σώματος θνητοῦ τυγχάνοντος, θνητὰ καὶ αἱ τούτου θεωροῦσιν αἰσθήσεις, οὕτως ἀθάνατα θεωροῦσαν καὶ λογιζομένην τὴν ψυχήν, ἀνάγκη καὶ αὐτὴν ἀθάνατον εἶναι καὶ ἀεὶ ζῇν. αἱ γὰρ περὶ τῆς ἀθανασίας ἔννοιαι καὶ θεωρίαι οὐδέποτε αὐτὴν ἀφιᾶσι μένουσαι ἐν αὐτῇ, καὶ ὥσπερ ἔκκαυμα ἐν αὐτῇ γινόμεναι πρὸς ἀσφάλειαν τῆς ἀθανασίας. διὰ τοῦτο γοῦν καὶ τῆς περὶ Θεοῦ θεωρίας ἔχει τὴν ἔννοιαν, καὶ αὐτὴ ἑαυτῆς γίνεται ὁδός, οὐκ ἔξωθεν, ἀλλ᾿ ἐξ ἑαυτῆς λαμβάνουσα τὴν τοῦ Θεοῦ Λόγου γνῶσιν καὶ κατάληψιν. 34. Λέγομεν οὖν, καθάπερ εἴρηται πρότερον, ὥσπερ τὸν Θεὸν ἠρνήσαντο καὶ ἄψυχα θρησκεύουσιν, οὕτω καὶ ψυχὴν οὐκ ἔχειν λογικὴν νομίζοντες, αὐτόθεν ἔχουσι τῆς παραφροσύνης τὴν ἐπιτιμίαν ἐν ἀλόγοις καταριθμούμενοι· καὶ διὰ τοῦτο ὡς ἄψυχοι ἐν ἀψύχοις ἔχοντες τὴν δεισιδαιμονίαν, ἐλέους καὶ χειραγωγίας εἰσὶν ἄξιοι. εἰ δὲ ψυχὴν ἀξιοῦσιν ἔχειν, καὶ ἐπὶ τῷ λογικῷ μέγα φρονοῦσιν, εἰκότως τοῦτο ποιοῦντες· διὰ τί ὡς μὴ ἔχοντες ψυχὴν παρὰ λόγον τολμῶσι, καὶ οὐχ ἃ δεῖ φρονεῖν φρονοῦσιν, ἀλλὰ κρείττονας ἑαυτοὺς καὶ τοῦ Θείου ποιοῦσι; ψυχὴν γὰρ ἀθάνατον ἔχοντες καὶ μὴ βλεπομένην αὐτοῖς, τὸν Θεὸν ἐν τοῖς βλεπομένοις καὶ θνητοῖς ἀπεικάζουσιν. ἢ διὰ τί, ὥσπερ ἀπέστησαν ἀπὸ τοῦ Θεοῦ, οὕτως οὐ καταφεύγουσι πάλιν πρὸς αὐτόν; δύνανται γάρ, ὥσπερ ἀπεστράφησαν τῇ διανοίᾳ τὸν Θεὸν καὶ τὰ οὐκ ὄντα ἀνεπλάσαντο εἰς θεούς, οὕτως ἀναβῆναι τῷ νῷ τῆς ψυχῆς, καὶ πάλιν ἐπιστρέψαι πρὸς τὸν Θεόν. ἐπιστρέψαι δὲ δύνανται, ἐὰν ὃν ἐνεδύσαντο ῥύπον πάσης ἐπιθυμίας ἀπόθωνται, καὶ τοσοῦτον ἀπονίψωνται, ἕως ἂν ἀπόθωνται πᾶν τὸ συμβεβηκὸς ἀλλότριον τῇ ψυχῇ, καὶ μόνην αὐτὴν ὥσπερ γέγονεν ἀποδείξωσιν, ἵν᾿ οὕτως ἐν αὐτῇ θεωρῆσαι τὸν τοῦ Πατρὸς Λόγον, καθ᾿ ὃν καὶ γεγόνασιν ἐξ ἀρχῆς, δυνηθῶσι. κατ᾿ εἰκόνα γὰρ Θεοῦ πεποίηται καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν γέγονεν, ὡς καὶ ἡ θεία σημαίνει γραφὴ ἐκ προσώπου τοῦ Θεοῦ λέγουσα· «Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν ἡμετέραν». ὅθεν καὶ ὅτε πάντα τὸν ἐπιχυθέντα ῥύπον τῆς ἁμαρτίας ἀφ᾿ ἑαυτῆς ἀποτίθεται, καὶ μόνον τὸ κατ᾿ εἰκόνα καθαρὸν φυλάττει, εἰκότως, διαλαμπρυνθέντος τούτου, ὡς ἐν κατόπτρῳ θεωρεῖ τὴν εἰκόνα τοῦ Πατρὸς τὸν Λόγον, καὶ ἐν αὐτῷ τὸν Πατέρα, οὗ καὶ ἔστιν εἰκὼν ὁ Σωτήρ, λογίζεται. Ἢ εἰ μὴ αὐτάρκης ἐστὶν ἡ παρὰ τῆς ψυχῆς διδασκαλία διὰ τὰ ἐπιθολοῦντα ταύτης ἔξωθεν τὸν νοῦν, καὶ μὴ ὁρᾷν αὐτὴν τὸ κρεῖττον· ἀλλ᾿ ἔστι πάλιν καὶ ἀπὸ τῶν φαινομένων τὴν περὶ τοῦ Θεοῦ γνῶσιν καταλαβεῖν, τῆς κτίσεως ὥσπερ γράμμασι διὰ τῆς τάξεως καὶ ἁρμονίας τὸν ἑαυτῆς δεσπότην καὶ ποιητὴν σημαινούσης καὶ βοώσης. 35. Ἀγαθὸς γὰρ ὢν καὶ φιλάνθρωπος ὁ Θεός, καὶ κηδόμενος τῶν ὑπ᾿ αὐτοῦ γενομένων ψυχῶν, ἐπειδὴ ἀόρατος καὶ ἀκατάληπτός ἐστι τὴν φύσιν, ἐπέκεινα πάσης γενητῆς οὐσίας ὑπάρχων, καὶ διὰ τοῦτο ἔμελλε τὸ ἀνθρώπινον γένος ἀτυχεῖν τῆς περὶ αὐτοῦ γνώσεως, τῷ τὰ μὲν ἐξ οὐκ ὄντων εἶναι, τὸν δὲ ἀγένητον· τούτου ἕνεκεν τὴν κτίσιν οὕτω διεκόσμησε τῷ ἑαυτοῦ Λόγῳ ὁ Θεός, ἵν᾿, ἐπειδὴ τὴν φύσιν ἐστὶν ἀόρατος, κἂν ἐκ τῶν ἔργων γινώσκεσθαι δυνηθῇ τοῖς ἀνθρώποις. ἐκ γὰρ τῶν ἔργων πολλάκις ὁ τεχνίτης καὶ μὴ ὁρώμενος γινώσκεται· καὶ οἷόν τι λέγουσι περὶ τοῦ ἀγαλματοποιοῦ Φειδίου, ὡς τὰ τούτου δημιουργήματα ἐκ τῆς συμμετρίας καὶ τῆς πρὸς ἄλληλα τῶν μερῶν ἀναλογίας ἐμφαίνειν καὶ μὴ παρόντα Φειδίαν τοῖς ὁρῶσιν· οὕτω δεῖ νοεῖν ἐκ τῆς τοῦ κόσμου τάξεως τὸν τούτου ποιητὴν καὶ δημιουργὸν Θεόν, κἂν τοῖς τοῦ σώματος ὀφθαλμοῖς μὴ θεωρῆται. οὐ γὰρ κατεχρήσατο τῇ ἀοράτῳ φύσει αὐτοῦ ὁ Θεός· μή τις τοῦτο προφασιζέσθω· καὶ παντελῶς ἑαυτὸν ἄγνωστον τοῖς ἀνθρώποις ἀφῆκεν· ἀλλ᾿ ὡς προεῖπον, οὕτω διεκόσμησε τὴν κτίσιν, ὥστε καὶ μὴ ὁρώμενον αὐτὸν τῇ φύσει, ὅμως ἐκ τῶν ἔργων γινώσκεσθαι. καὶ τοῦτο οὐ παρ᾿ ἐμαυτοῦ φημι, ἀλλ᾿ ἀφ᾿ ὧν παρὰ τῶν θεολόγων ἀνδρῶν ἔμαθον, ὧν εἷς ἐστιν ὁ Παῦλος, Ῥωμαίοις μὲν γράφων οὕτω· «Τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται». Λυκάοσι δὲ παρρησιαζόμενος καὶ λέγων· «Καὶ ἡμεῖς ὁμοιοπαθεῖς ἐσμεν ὑμῖν ἄνθρωποι, εὐαγγελιζόμενοι ὑμᾶς ἀπὸ τῶν ματαίων ἐπιστρέφειν ἐπὶ Θεὸν ζῶντα, ὃς ἐποίησε τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς, ὃς ἐν ταῖς παρῳχημέναις γενεαῖς εἴασε πάντα τὰ ἔθνη πορεύεσθαι ταῖς ὁδοῖς αὐτῶν. καίτοι γε οὐκ ἀμάρτυρον ἑαυτὸν ἀφῆκεν ἀγαθουργῶν, οὐρανόθεν ἡμῖν ὑετοὺς διδοὺς καὶ καιροὺς καρποφόρους, ἐμπιπλῶν τροφῆς καὶ εὐφροσύνης τὰς καρδίας ἡμῶν». τίς γάρ, ὁρῶν τὸν οὐρανοῦ κύκλον καὶ τὸν δρόμον ἡλίου καὶ σελήνης, καὶ τῶν ἄλλων ἀστέρων τὰς θέσεις καὶ τὰς περιπολήσεις, ἐναντίας μὲν καὶ διαφόρους γιγνομένας, ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ ὁμοίαν τὴν τάξιν παρὰ πάντων ὁμοῦ σωζομένην, οὐκ ἐνθυμεῖται ὅτι οὐκ αὐτὰ ἑαυτά, ἀλλ᾿ ἕτερός ἐστιν ὁ διακοσμῶν αὐτὰ ποιητής; τίς δέ, ὁρῶν ἥλιον μὲν ἀνατέλλοντα μεθ᾿ ἡμέραν, σελήνην δὲ φαίνουσαν κατὰ νύκτα, καὶ φθίνουσαν, καὶ πληρουμένην ἀπαραλλάκτως κατὰ τὸν τῶν ἡμερῶν ἴσον πάντως ἀριθμόν, καὶ τῶν ἄστρων τὰ μὲν διατρέχοντα καὶ ποικίλως ἐναλλάττοντα τοὺς δρόμους, τὰ δὲ ἀπλανῶς κινούμενα, οὐκ ἂν ἔννοιαν λάβοι ὅτι πάντως ἐστὶν ὁ κυβερνῶν αὐτὰ δημιουργός; 36. Τίς, ὁρῶν τὰ ἐναντία τῇ φύσει συνημμένα, καὶ σύμφωνον ἔχοντα τὴν ἁρμονίαν, οἷον, τίς, ἰδὼν πῦρ ψυχρῷ, καὶ ξηρὸν ὑγρῷ κεκραμμένον, καὶ ταῦτα μὴ ἀντιστατοῦντα πρὸς ἄλληλα, ἀλλ᾿ ἓν ἀποτελοῦντα ὡς ἐξ ἑνὸς τὸ σῶμα, οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη ἔξωθεν εἶναι τούτων τὸν ταῦτα συνάψαντα; τίς, ἰδὼν χειμῶνα παραχωροῦντα ἔαρι, καὶ ἔαρ θέρει, καὶ θέρος μετοπώρῳ, καὶ ὅτι ἐναντία ὄντα ταῦτα τῇ φύσει· τὸν μὲν γὰρ ψύχει, τὸ δὲ καίει, τὸ δὲ τρέφει, τὸ δὲ φθίνει· ὅμως τὰ πάντα ἴσην καὶ ἀβλαβῆ τοῖς ἀνθρώποις ἀποτελοῦντα τὴν χρῆσιν· οὐκ ἂν ἐννοήσειεν ὅτι ἐστί τις κρείττων τούτων, ὁ τὴν ἰσότητα παρέχων πᾶσι καὶ κυβερνῶν τὰ πάντα, κἂν μὴ βλέπῃ τοῦτον; τίς, ὁρῶν ἐν ἀέρι τὰς νεφέλας ὑποβασταζομένας, καὶ ἐν νεφέλαις τὴν τῶν ὑδάτων δεθεῖσαν βαρύτητα, οὐκ ἔννοιαν λαμβάνει τοῦ ταῦτα δήσαντος καὶ προστάξαντος γενέσθαι; ἢ τίς, ὁρῶν αὐτὴν τὴν γῆν βαρυτάτην οὖσαν τῇ φύσει, ἐπὶ τὸ ὕδωρ ἑδρασθεῖσαν καὶ ἀκίνητον μένουσαν ἐπὶ τὸ φύσει κινούμενον, οὐ διανοηθήσεται εἶναί τινα τὸν ταῦτα διαταξάμενον καὶ ποιήσαντα Θεόν; τίς, ἰδὼν τὴν κατὰ καιρὸν τῆς γῆς καρποφορίαν, καὶ οὐρανόθεν ὑετούς, καὶ ποταμῶν ἐπιρροίας, καὶ πηγῶν ἀναβλύσεις, καὶ ζώων ἐξ ἀνομοίων γονάς, καὶ ταῦτα οὐκ ἀεὶ ἀλλὰ κατὰ καιροὺς ὡρισμένους γινόμενα· καὶ ὅλως τίς, κατανοήσας ἐν ἀνομοίοις καὶ ἐναντίοις τὴν ἴσην καὶ ὁμοίαν παρ᾿ αὐτῶν ἀποτελουμένην τάξιν, οὐκ ἂν ἐνθυμηθείη ὅτι ἐστὶ μία δύναμις ἡ ταῦτα διακοσμησαμένη καὶ διέπουσα, ὡς ἂν αὐτῇ δοκῇ, μένουσα καλῶς; αὐτὰ μὲν γὰρ καθ᾿ ἑαυτὰ οὐκ ἂν συσταίη καὶ φανῆναί ποτε δυνηθείη διὰ τὴν πρὸς ἄλληλα τῆς φύσεως ἐναντιότητα. τὸ μὲν γὰρ ὕδωρ φύσει βαρὺ καὶ κάτω ῥέον ἐστίν, αἱ δὲ νεφέλαι κοῦφαι καὶ τῶν ἐλαφρῶν καὶ τῶν ἀνωφερῶν τυγχάνουσι· καὶ ὅμως τὸ βαρύτερον ὕδωρ ὁρῶμεν ἐν ταῖς νεφέλαις βασταζόμενον. καὶ πάλιν ἡ μὲν γῆ βαρυτάτη ἐστί, τὸ δ᾿ αὖ πάλιν ὕδωρ κουφότερόν ἐστι ταύτης· καὶ ὅμως ὑπὸ τῶν ἐλαφροτέρων τὸ βαρύτερον βαστάζεται, καὶ οὐ καταφέρεται, ἀλλ᾿ ἕστηκεν ἀκίνητος ἡ γῆ. καὶ τὸ μὲν ἄρρεν οὐ ταὐτόν ἐστι τῷ θήλει, καὶ ὅμως εἰς ἓν συνάγεται, καὶ μία παρ᾿ ἀμφοτέρων ἀποτελεῖται γένεσις τοῦ ὁμοίου ζώου. καὶ συνελόντι φάναι, τὸ ψυχρὸν τῷ θερμῷ ἐναντίον ἐστί, καὶ τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ μάχεται· καὶ ὅμως συνελθόντα οὐ στασιάζει πρὸς ἑαυτά, ἀλλ᾿ ἐξ ὁμονοίας ἓν σῶμα καὶ τὴν πάντων γένεσιν ἀποτελοῦσιν. 37. Οὐκ ἂν οὖν μαχόμενα καὶ ἐναντία ὄντα τῇ φύσει ἑαυτὰ συνήγαγον, εἰ μὴ κρείττων ἦν καὶ κύριος ὁ συνδήσας αὐτά, ᾧ καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα, ὥσπερ δοῦλα δεσπότῃ ὑπακούοντα, εἴκει καὶ πείθεται· καὶ οὐκ, εἰς τὴν ἑαυτοῦ φύσιν ἕκαστον σκοποῦν, ἀντιμάχεται πρὸς τὸ ἕτερον· ἀλλὰ τὸν συνδήσαντα Κύριον γινώσκοντα, ὁμόνοιαν ἔχουσι πρὸς ἑαυτά, φύσει μὲν ὄντα ἐναντία, τῇ δὲ τοῦ κυβερνῶντος βουλήσει φιλιάζοντα. ἐπεὶ εἰ μὴ κρείττονι προστάξει ἐγεγόνει τούτων μία κρᾶσις, πῶς ἂν τὸ βαρὺ τῷ ἐλαφρῷ, ἢ τὸ ξηρὸν τῷ ὑγρῷ, ἢ τὸ περιφερὲς τῷ ὀρθῷ, ἢ τὸ πῦρ τῷ ψυχρῷ, ἢ ὅλως ἡ θάλαττα τῇ γῇ, ἢ ὁ ἥλιος τῇ σελήνῃ, ἢ τὰ ἄστρα τῷ οὐρανῷ, καὶ ὁ ἀὴρ ταῖς νεφέλαις ἐμίγη καὶ συνῆλθεν, ἀνομοίου οὔσης τῆς ἑκάστου πρὸς τὸ ἕτερον φύσεως; ἔμελλε γὰρ καὶ μεγάλη στάσις γίγνεσθαι πρὸς αὐτά, τοῦ μὲν καίοντος, τοῦ δὲ ψύχοντος, καὶ τοῦ μὲν βαρέος κάτω, τοῦ δὲ κούφου ἐκ τῶν ἐναντίων ἄνω ἕλκοντος, καὶ τοῦ μὲν ἡλίου φωτίζοντος, τοῦ δὲ ἀέρος σκοτίζοντος· καὶ γὰρ καὶ τὰ ἄστρα ἐστασίασαν ἂν πρὸς ἑαυτά, ὅτι τὰ μὲν ἀνωτέρω, τὰ δὲ κατωτέρω τὴν θέσιν ἔχει· καὶ ἡ νὺξ δὲ οὐκ ἂν παρεχώρησε τῇ ἡμέρᾳ, ἀλλὰ ἔμενεν πάντως μαχομένη πρὸς αὐτὴν καὶ στασιάζουσα. τούτων δὲ γιγνομένων, λοιπὸν ἦν ἰδεῖν οὐκέτι κόσμον ἀλλ᾿ ἀκοσμίαν, οὐκέτι τάξιν ἀλλ᾿ ἀταξίαν, οὐκέτι σύστασιν ἀλλ᾿ ἀσύστατον τὸ ὅλον, οὐκέτι μέτρα ἀλλ᾿ ἀμετρίαν. τῇ γὰρ ἑκάστου στάσει καὶ μάχῃ ἢ πάντα ἀνῃροῦντο, ἢ τὸ κρατοῦν μόνον ἐφαίνετο. καὶ τοῦτο πάλιν τὴν τοῦ παντὸς ἀκοσμίαν ἐδείκνυε. μόνον γὰρ γενόμενον καὶ λειπόμενον τῇ τῶν ἄλλων χρείᾳ, ἀνάρμοστον τὸ ὅλον ἐποίει· ὥσπερ εἰ καὶ μόνος ποῦς, καὶ μόνη χεὶρ ἀπομείνασα, οὐκ ἂν ἔσωσεν ὁλόκληρον τὸ σῶμα. ποῖος γὰρ κόσμος ἦν, εἰ μόνος ἥλιος ἔφαινεν, ἢ σελήνη μόνη περιεπόλει, ἢ νὺξ μόνη ἦν, ἢ ἡμέρα ἀεὶ ἐτύγχανε; ποία δὲ πάλιν ἦν ἁρμονία, εἰ μόνος ἦν ὁ οὐρανὸς χωρὶς τῶν ἄστρων, ἢ τὰ ἄστρα χωρὶς τοῦ οὐρανοῦ; τί δὲ καὶ χρήσιμον, εἰ μόνη θάλαττα ἦν, καὶ εἰ μόνη γῆ χωρὶς ὑδάτων καὶ τῶν ἄλλων τῆς κτίσεως μερῶν ἔκειτο; πῶς δ᾿ ἂν καὶ ἄνθρωπος ἐφάνη ἢ ὅλως ζῶον ἐπὶ γῆς, τῶν στοιχείων πρὸς ἑαυτὰ στασιαζόντων, καὶ ἑνὸς ὄντος τοῦ κρατοῦντος καὶ μὴ δυναμένου πρὸς τὴν τῶν σωμάτων σύστασιν ἀρκεῖν; οὐκ ἂν γὰρ ἐκ μόνου θερμοῦ, ἢ μόνου ψυχροῦ, ἢ μόνου ὑγροῦ, ἢ ξηροῦ συνέστη τι τῶν ὅλων· ἀλλ᾿ ἦν ἄτακτα πάντα καὶ ἀσύνθετα καθόλου. ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἂν αὐτὸ τὸ δοκοῦν κρατεῖν ἠδυνήθη ἂν συστῆναι χωρὶς τῆς τῶν ἄλλων ἐπικουρίας· οὕτω γὰρ καὶ νῦν συνέστηκεν. 38. Ἐπεὶ οὖν οὐκ ἀταξία ἀλλὰ τάξις ἐστὶν ἐν τῷ παντί, καὶ οὐκ ἀμετρία ἀλλὰ συμμετρία, καὶ οὐκ ἀκοσμία ἀλλὰ κόσμος καὶ κόσμου παναρμόνιος σύνταξις, ἀνάγκη λογίζεσθαι καὶ λαμβάνειν ἔννοιαν τοῦ ταῦτα συναγαγόντος καὶ συσφίγξαντος, καὶ συμφωνίαν ἐργαζομένου πρὸς αὐτὰ Δεσπότου. κἂν γὰρ μὴ τοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρᾶται, ἀλλ᾿ ἀπὸ τῆς τάξεως καὶ συμφωνίας τῶν ἐναντίων, ἐννοεῖν ἐστι τὸν τούτων ἄρχοντα καὶ κοσμήτορα καὶ βασιλέα. ὥσπερ γὰρ πόλιν ἐκ πολλῶν καὶ διαφόρων ἀνθρώπων συνεστῶσαν, μικρῶν καὶ μεγάλων, καὶ πλουσίων αὖ καὶ πενήτων, καὶ πάλιν γερόντων καὶ νεωτέρων, καὶ ἀρρένων καὶ θηλέων, εἰ θεωρήσαιμεν εὐτάκτως οἰκουμένην, καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ διαφόρους μὲν ὄντας, ὁμονοοῦντας δὲ πρὸς ἑαυτούς, καὶ μήτε τοὺς πλουσίους κατὰ τῶν πενήτων, μήτε τοὺς μεγάλους κατὰ τῶν μικρῶν, μήτε τοὺς νέους κατὰ τῶν γερόντων γιγνομένους, ἀλλὰ πάντας κατὰ τὴν ἰσομοιρίαν εἰρηνεύοντας· εἰ ταῦτα βλέποιμεν, πάντως ἐννοοῦμεν, ὅτι ἄρχοντος παρουσία τὴν ὁμόνοιαν πρυτανεύει, κἂν μὴ ὁρῶμεν αὐτόν. ἡ μὲν γὰρ ἀταξία ἀναρχίας ἐστὶ γνώρισμα· ἡ δὲ τάξις τὸν ἡγεμονεύοντα δείκνυσι. καὶ γὰρ καὶ τὴν ἐν τῷ σώματι τῶν μελῶν πρὸς ἑαυτὰ συμφωνίαν ὁρῶντες, ὅτι οὐ μάχεται ὁ ὀφθαλμὸς τῇ ἀκοῇ, οὐδὲ ἡ χεὶρ τῷ ποδὶ στασιάζει, ἀλλ᾿ ἕκαστον τὴν ἰδίαν ἀποτελεῖ χρείαν ἀστασιάστως, ἐννοοῦμεν ἐκ τούτου πάντως εἶναι ψυχὴν ἐν τῷ σώματι τὴν τούτων ἡγεμονεύουσαν, κἂν μὴ βλέπωμεν αὐτήν. οὕτως ἐν τῇ τοῦ παντὸς τάξει καὶ ἁρμονίᾳ τὸν τοῦ παντὸς ἡγεμόνα νοεῖν ἀνάγκη Θεόν, καὶ τοῦτον ἕνα καὶ οὐ πολλούς. καὶ ἡ τάξις δὲ αὕτη τῆς διακοσμήσεως, καὶ ἡ τῶν πάντων μεθ᾿ ὁμονοίας ἁρμονία, οὐ πολλοὺς ἀλλ᾿ ἕνα τὸν αὐτῆς ἄρχοντα καὶ ἡγεμόνα δείκνυσι Λόγον. οὐκ ἂν γάρ, εἴπερ ἦσαν πολλοὶ τῆς κτίσεως ἄρχοντες, ἐσώζετο τοιαύτη τάξις τῶν πάντων· ἀλλ᾿ ἦν πάλιν ἄτακτα πάντα διὰ τοὺς πολλούς, ἕλκοντος ἑκάστου πρὸς τὴν ἑαυτοῦ βούλησιν τὰ πάντα, καὶ μαχομένου πρὸς τὸν ἕτερον. ὥσπερ γὰρ ἐλέγομεν τὴν πολυθεότητα ἀθεότητα εἶναι, οὕτως ἀνάγκη τὴν πολυαρχίαν ἀναρχίαν εἶναι. ἑκάστου γὰρ τὴν τοῦ ἑτέρου ἀρχὴν ἀναιροῦντος, οὐδεὶς ἐφαίνετο λοιπὸν ὁ ἄρχων, ἀλλ᾿ ἦν ἀναρχία παρὰ πᾶσιν. ἔνθα δὲ μὴ ἔστιν ἄρχων, ἐκεῖ πάντως ἀταξία γίνεται. καὶ ἔμπαλιν ἡ τῶν πολλῶν καὶ διαφόρων μία τάξις καὶ ὁμόνοια ἕνα καὶ τὸν ἄρχοντα δείκνυσι. καθάπερ γὰρ εἴ τις πόρρωθεν ἀκούει λύρας ἐκ πολλῶν καὶ διαφόρων νευρῶν συγκειμένης, καὶ θαυμάζοι τούτων τὴν ἁρμονίαν τῆς συμφωνίας, ὅτι μὴ μόνη ἡ βαρεῖα τὸν ἦχον ἀποτελεῖ, μηδὲ μόνη ἡ ὀξεῖα, μηδὲ μόνη ἡ μέση, ἀλλὰ πᾶσαι κατὰ τὴν ἴσην ἀντίστασιν ἀλλήλαις συνηχοῦσι· καὶ πάντως ἐκ τούτων ἐννοεῖ οὐχ ἑαυτὴν κινεῖν τὴν λύραν, ἀλλ᾿ οὐδὲ ὑπὸ πολλῶν αὐτὴν τύπτεσθαι· ἕνα δὲ εἶναι μουσικὸν τὸν ἑκάστης νευρᾶς ἦχον πρὸς τὴν ἐναρμόνιον συμφωνίαν κεράσαντα τῇ ἐπιστήμῃ, κἂν μὴ τοῦτον βλέπῃ· οὕτω παναρμονίου οὔσης τῆς τάξεως ἐν τῷ κόσμῳ παντί, καὶ μήτε τῶν ἄνω πρὸς τὰ κάτω, μήτε τῶν κάτω πρὸς τὰ ἄνω στασιαζόντων, ἀλλὰ μιᾶς τῶν πάντων ἀποτελουμένης τάξεως, ἕνα καὶ μὴ πολλοὺς νοεῖν ἀκόλουθόν ἐστι τὸν ἄρχοντα καὶ βασιλέα τῆς πάσης κτίσεως, τὸν τῷ ἑαυτοῦ φωτὶ τὰ πάντα καταλάμποντα καὶ κινοῦντα. 39. Οὐδὲ γὰρ πολλοὺς εἶναι δεῖ νομίζειν τοὺς τῆς κτίσεως ἄρχοντας καὶ ποιητάς, ἀλλὰ πρὸς εὐσέβειαν ἀκριβῆ καὶ ἀλήθειαν ἕνα τὸν ταύτης δημιουργὸν πιστεύειν προσήκει· καὶ τοῦτο τῆς κτίσεως αὐτῆς ἐμφανῶς δεικνυούσης. γνώρισμα γὰρ ἀσφαλὲς τοῦ ἕνα τὸν ποιητὴν εἶναι τοῦ παντός ἐστι τοῦτο, τὸ μὴ πολλοὺς ἀλλ᾿ ἕνα εἶναι τὸν κόσμον. ἔδει γάρ, εἴπερ ἦσαν πολλοὶ θεοί, πολλοὺς εἶναι καὶ διαφόρους τοὺς κόσμους. οὔτε γὰρ ἔπρεπε τοὺς πολλοὺς ἕνα κόσμον κατασκευάζειν, οὔτε τὸν ἕνα ὑπὸ πολλῶν ποιεῖσθαι διὰ τὰ ἐκ τούτων δεικνύμενα ἄτοπα. πρῶτον μὲν ὅτι, εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ εἷς ἐγεγόνει κόσμος, ἀσθένεια τῶν ποιησάντων ἦν· ὅτι ἐκ πολλῶν ἓν ἔργον ἀπετελέσθη· καὶ ἐκ τούτου γνώρισμα οὐ τὸ τυχὸν ἦν τῆς ἀτελοῦς ἑκάστου πρὸς τὸ ποιεῖν ἐπιστήμης. εἰ γὰρ ἤρκει εἷς, οὐκ ἂν οἱ πολλοὶ τὴν ἀλλήλων ἀνεπλήρουν ἔλλειψιν. ἐν Θεῷ δὲ λέγειν εἶναί τι ἐλλιπὲς, ἀσεβὲς οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ πέρα τῶν ἀθεμίτων ἐστί. καὶ γὰρ καὶ τεχνίτην ἐν ἀνθρώποις οὐκ ἄν τις εἴποι τέλειον, ἀλλὰ ἀσθενῆ, εἰ μὴ μόνος, ἀλλὰ μετὰ πολλῶν ἓν ἀποτελοίη τὸ ἔργον. εἰ δὲ ἕκαστος μὲν ἠδύνατο τὸ ὅλον ἀποτελέσαι, οἱ πάντες δὲ εἰργάσαντο διὰ τὴν τοῦ γιγνομένου κοινωνίαν· γελοῖον μὲν ἂν εἴη τὸ τοιοῦτον, εἰ διὰ δόξαν ἕκαστος εἰργάσατο, ἵνα μὴ ὡς ἀδύνατος ὑπονοηθῇ. κενοδοξίαν δὲ πάλιν λέγειν ἐν θεοῖς τῶν ἀτοπωτάτων ἐστίν. ἔπειτα, εἰ ἕκαστος ἱκανὸς ἦν πρὸς τὴν τοῦ ὅλου δημιουργίαν, τίς ἡ χρεία τῶν πολλῶν, ἑνὸς αὐτάρκους γιγνομένου πρὸς τὸ πᾶν; ἄλλως τε ἀσεβὲς καὶ ἄτοπον ἂν φανείη, εἰ τὸ μὲν ποίημα ἓν τυγχάνει, οἱ δὲ ποιήσαντες διάφοροι καὶ πολλοί, λόγου ὄντος φυσικοῦ τὸ ἓν καὶ τέλειον τῶν διαφόρων κρεῖττον εἶναι. Καὶ τοῦτο δὲ ἰστέον, ὅτι εἰ ὑπὸ πολλῶν ὁ κόσμος ἐγεγόνει, διαφόρους εἶχε καὶ τὰς κινήσεις καὶ ἀνομοίους ἑαυτῷ. πρὸς ἕκαστον γὰρ τῶν ποιησάντων ἀποβλέπων, διαφόρους εἶχε καὶ τὰς κινήσεις. ἐν δὲ τῇ διαφορᾷ, καθάπερ εἴρηται πρότερον, πάλιν ἦν ἀκοσμία καὶ τοῦ παντὸς ἀταξία· ἐπειδὴ οὐδὲ ναῦς ὑπὸ πολλῶν κυβερνωμένη κατ᾿ ὀρθὸν πλευσεῖται, εἰ μὴ εἷς ταύτης τοὺς οἴακας κρατοίη κυβερνήτης· οὐδὲ λύρα ὑπὸ πολλῶν κρουομένη σύμφωνον ἀποτελέσει τὸν ἦχον, εἰ μὴ εἷς ὁ ταύτην πλήττων εἴη τεχνίτης. οὐκοῦν μιᾶς οὔσης τῆς κτίσεως, καὶ ἑνὸς ὄντος κόσμου, καὶ μιᾶς τῆς τούτου τάξεως, ἕνα δεῖ νοεῖν εἶναι καὶ τὸν ταύτης βασιλέα καὶ δημιουργὸν Κύριον. διὰ τοῦτο γὰρ καὶ αὐτὸς ὁ δημιουργὸς ἕνα τὸν σύμπαντα κόσμον πεποίηκεν, ἵνα μὴ τῇ τῶν πολλῶν συστάσει πολλοὶ καὶ οἱ δημιουργοὶ νομίζοιντο, ἀλλ᾿ ἑνὸς ὄντος τοῦ ποιήματος, εἷς καὶ ὁ τούτου ποιητὴς πιστεύηται. καὶ οὐχ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ δημιουργός, διὰ τοῦτο καὶ εἷς ἐστιν ὁ κόσμος· ἠδύνατο γὰρ καὶ ἄλλους κόσμους ποιῆσαι ὁ Θεός. ἀλλ᾿ ὅτι εἷς ἐστιν ὁ κόσμος ὁ γενόμενος, ἀνάγκη καὶ τὸν τούτου δημιουργὸν ἕνα πιστεύειν εἶναι. 40. Τίς ἂν εἴη οὗτος; καὶ τοῦτο γὰρ ἀναγκαῖον μάλιστα δηλῶσαι καὶ λέγειν, ἵνα μή, τῇ περὶ τοῦτον ἀγνοίᾳ πλανηθείς τις, ἕτερον ὑπολάβῃ, καὶ εἰς τὴν αὐτὴν πάλιν τοῖς πρότερον ἀθεότητα ἐμπέσῃ. νομίζω δὲ μηδένα περὶ τούτου τὴν διάνοιαν ἀμφίβολον ἔχειν. εἰ γὰρ δὴ τοὺς παρὰ ποιηταῖς λεγομένους θεοὺς οὐκ εἶναι θεοὺς ὁ λόγος ἔδειξε, καὶ τοὺς τὴν κτίσιν θεοποιοῦντας ἤλεγξε πλανωμένους, καὶ καθόλου τὴν τῶν ἐθνῶν εἰδωλολατρείαν ἀθεότητα καὶ ἀσέβειαν οὖσαν ἀπέδειξεν· ἀνάγκη πᾶσα τούτων ἀναιρουμένων, λοιπὸν παρ᾿ ἡμῖν εἶναι τὴν εὐσεβῆ θρησκείαν, καὶ τὸν παρ᾿ ἡμῶν προσκυνούμενον, καὶ κηρυττόμενον τοῦτον μόνον εἶναι Θεὸν ἀληθῆ, τὸν καὶ τῆς κτίσεως Κύριον καὶ πάσης ὑποστάσεως δημιουργόν. τίς δὴ οὖν ἐστιν οὗτος, ἀλλ᾿ ἢ ὁ πανάγιος καὶ ὑπερέκεινα πάσης γενητῆς οὐσίας, ὁ τοῦ Χριστοῦ Πατήρ, ὅστις, καθάπερ ἄριστος κυβερνήτης, τῇ ἰδίᾳ σοφίᾳ καὶ τῷ ἰδίῳ Λόγῳ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν καὶ Σωτῆρι Χριστῷ, τὰ πανταχοῦ διακυβερνᾷ σωτηρίως καὶ διακοσμεῖ, καὶ ποιεῖ ὡς ἂν αὐτῷ καλῶς ἔχειν δοκῇ; ἔχει δὲ καλῶς, ὡς γέγονε καὶ ὁρῶμεν γιγνόμενα, ἐπειδὴ καὶ τοῦτο βούλεται· καὶ τοῦτο οὐκ ἄν τις ἀπιστήσειεν. εἰ μὲν γὰρ ἄλογος ἦν ἡ τῆς κτίσεως κίνησις, καὶ ἁπλῶς ἐφέρετο τὸ πᾶν· καλῶς ἄν τις καὶ τοῖς λεγομένοις ἠπίστησεν· εἰ δὲ λόγῳ καὶ σοφίᾳ καὶ ἐπιστήμῃ συνέστηκε, καὶ παντὶ κόσμῳ διακεκόσμηται, ἀνάγκη τὸν ἐπικείμενον καὶ διακοσμήσαντα τοῦτον οὐκ ἄλλον τινὰ ἢ Λόγον εἶναι τοῦ Θεοῦ. Λόγον δέ φημι οὐ τὸν ἐν ἑκάστῳ τῶν γενομένων συμπεπλεγμένον καὶ συμπεφυκότα, ὃν δὴ καὶ σπερματικόν τινες εἰώθασι καλεῖν, ἄψυχον ὄντα καὶ μηδὲν λογιζόμενον μήτε νοοῦντα, ἀλλὰ τῇ ἔξωθεν τέχνῃ μόνον ἐνεργοῦντα κατὰ τὴν τοῦ ἐπιβάλλοντος αὐτὸν ἐπιστήμην· οὐδὲ οἷον ἔχει τὸ λογικὸν γένος λόγον τὸν ἐκ συλλαβῶν συγκείμενον, καὶ ἐν ἀέρι σημαινόμενον· ἀλλὰ τὸν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ Θεοῦ τῶν ὅλων ζῶντα καὶ ἐνεργῆ Θεὸν αὐτολόγον λέγω, ὃς ἄλλος μὲν ἔστι τῶν γενητῶν καὶ πάσης τῆς κτίσεως, ἴδιος δὲ καὶ μόνος τοῦ ἀγαθοῦ Πατρὸς ὑπάρχει Λόγος, ὃς τόδε τὸ πᾶν διεκόσμησε καὶ φωτίζει τῇ ἑαυτοῦ προνοίᾳ. ἀγαθοῦ γὰρ πατρὸς ἀγαθὸς Λόγος ὑπάρχων, αὐτὸς τὴν τῶν πάντων διεκόσμησε διάταξιν, τὰ μὲν ἐναντία τοῖς ἐναντίοις συνάπτων, ἐκ τούτων δὲ μίαν διακοσμῶν ἁρμονίαν. οὗτος, Θεοῦ δύναμις καὶ Θεοῦ σοφία ὤν, οὐρανὸν μὲν περιστρέφει, γῆν δὲ ἀναρτήσας, καὶ ἐπὶ μηδενὸς κειμένην τῷ ἰδίῳ νεύματι ἥδρασε. τούτῳ φωτιζόμενος ἥλιος τὴν οἰκουμένην καταυγάζει, καὶ σελήνη μεμετρημένον ἔχει τὸ φῶς. διὰ τοῦτον καὶ τὸ ὕδωρ ἐπὶ νεφελῶν κρεμᾶται, καὶ ὑετοὶ τὴν γῆν ἐπικλύζουσι, καὶ ἡ μὲν θάλαττα περιορίζεται, ἡ δὲ γῆ παντοίοις φυτοῖς κομᾷ καὶ χλοηφορεῖ. καὶ εἴ τις ἄπιστος ζητοίη περὶ τῶν λεγομένων, εἰ ὅλως ἐστὶ Λόγος Θεοῦ, μαίνοιτο μὲν ὁ τοιοῦτος ἀμφιβάλλων περὶ Λόγου Θεοῦ· ἔχει δὲ ὅμως ἐκ τῶν ὁρωμένων τὴν ἀπόδειξιν, ὅτι πάντα Λόγῳ Θεοῦ καὶ Σοφίᾳ συνέστηκε, καὶ οὐκ ἂν ἡδράσθη τι τῶν γενομένων, εἰ μὴ Λόγῳ ἐγεγόνει καὶ Λόγῳ τῷ θείῳ, καθάπερ ἐλέχθη. 41. Λόγος δὲ ὤν, οὐ κατὰ τὴν τῶν ἀνθρώπων ὁμοιότητα, ὥσπερ εἶπον, ἐστὶ συγκείμενος ἐκ συλλαβῶν· ἀλλὰ τοῦ ἑαυτοῦ Πατρός ἐστιν εἰκὼν ἀπαράλλακτος. ἄνθρωποι μὲν γὰρ ἐκ μερῶν συγκείμενοι, καὶ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γενόμενοι, συγκείμενον ἔχουσι καὶ διαλυόμενον τὸν ἑαυτῶν λόγον· ὁ δὲ Θεὸς ὤν ἐστι, καὶ οὐ σύνθετος· διὸ καὶ ὁ τούτου Λόγος ὤν ἐστι, καὶ οὐ σύνθετος· ἀλλ᾿ εἷς καὶ μονογενὴς Θεός, ὁ ἐκ Πατρὸς οἷα πηγῆς ἀγαθῆς ἀγαθὸς προελθών, τὰ πάντα διακοσμεῖ καὶ συνέχει. ἡ δὲ αἰτία, δι᾿ ἣν ὅλως ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος τοῖς γενομένοις ἐπιβέβηκεν, ἐστὶν ἀληθῶς θαυμαστὴ καὶ γνωρίζουσα ὅτι οὐκ ἄλλως ἔπρεπεν ἢ οὕτω γενέσθαι, ὥσπερ καὶ ἔστι. τῶν μὲν γὰρ γενητῶν ἐστιν ἡ φύσις, ἅτε δὴ ἐξ οὐκ ὄντων ὑποστᾶσα, ῥευστή τις καὶ ἀσθενὴς καὶ θνητὴ καθ᾿ ἑαυτὴν συγκρινομένη τυγχάνει· ὁ δὲ τῶν ὅλων Θεὸς ἀγαθὸς καὶ ὑπέρκαλος τὴν φύσιν ἐστί. διὸ καὶ φιλάνθρωπός ἐστιν. ἀγαθῷ γὰρ περὶ οὐδενὸς ἂν γένοιτο φθόνος· ὅθεν οὐδὲ τὸ εἶναί τινι φθονεῖ, ἀλλὰ πάντας εἶναι βούλεται, ἵνα καὶ φιλανθρωπεύεσθαι δύνηται. ὁρῶν οὖν τὴν γενητὴν πᾶσαν φύσιν, ὅσον κατὰ τοὺς ἰδίους αὐτῆς λόγους, ῥευστὴν οὖσαν καὶ διαλυομένην· ἵνα μὴ τοῦτο πάθῃ, καὶ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι ἀναλυθῇ τὸ ὅλον, τούτου ἕνεκεν τῷ ἑαυτοῦ καὶ ἀϊδίῳ Λόγῳ ποιήσας τὰ πάντα, καὶ οὐσιώσας τὴν κτίσιν, οὐκ ἀφῆκεν αὐτὴν τῇ ἑαυτῆς φύσει φέρεσθαι καὶ χειμάζεσθαι, ἵνα μὴ καὶ κινδυνεύσῃ πάλιν εἰς τὸ μὴ εἶναι· ἀλλ᾿ ὡς ἀγαθὸς τῷ ἑαυτοῦ Λόγῳ καὶ αὐτῷ ὄντι Θεῷ τὴν σύμπασαν διακυβερνᾷ καὶ καθίστησιν, ἵνα τῇ τοῦ Λόγου ἡγεμονίᾳ καὶ προνοίᾳ καὶ διακοσμήσει φωτιζομένη ἡ κτίσις βεβαίως διαμένειν δυνηθῇ, ἅτε δὴ τοῦ ὄντως ὄντος ἐκ Πατρὸς Λόγου μεταλαμβάνουσα καὶ βοηθουμένη δι᾿ αὐτοῦ εἰς τὸ εἶναι· μὴ ἄρα πάθῃ ὅπερ ἂν ἔπαθεν, εἰ μὴ ὁ Λόγος αὐτὴν ἐτήρει, λέγω δὴ τὸ μὴ εἶναι, «ὅς ἐστι γὰρ εἰκὼν τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου, πρωτότοκος πάσης κτίσεως· ὅτι δι᾿ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ συνέστηκε τὰ πάντα τά τε ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα, καὶ αὐτός ἐστιν ἡ κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας», ὡς οἱ τῆς ἀληθείας διάκονοι διδάσκουσιν ἐν ἁγίοις γράμμασιν. 42. Αὐτὸς γοῦν ὁ παντοδύναμος καὶ παντέλειος ἅγιος ὁ τοῦ Πατρὸς Λόγος, ἐπιβὰς τοῖς πᾶσι καὶ πανταχοῦ τὰς ἑαυτοῦ δυνάμεις ἐφαπλώσας, καὶ φωτίσας τά τε φαινόμενα καὶ τὰ ἀόρατα πάντα, εἰς ἑαυτὸν συνέχει καὶ συσφίγγει, μηδὲν ἔρημον τῆς ἑαυτοῦ δυνάμεως ἀπολελοιπώς, ἀλλὰ πάντα καὶ διὰ πάντων, καὶ ἕκαστον ἰδίᾳ, καὶ ἀθρόως ὁμοῦ τὰ ὅλα ζωοποιῶν καὶ διαφυλάττων· τάς τε ἀρχὰς πάσης αἰσθητῆς οὐσίας, αἵπερ εἰσὶ θερμὴ καὶ ψυχρὰ καὶ ὑγρὰ καὶ ξηρὰ εἰς ἓν συγκεραννύων, ποιεῖ μὴ ἀντιστατεῖν, ἀλλὰ μίαν καὶ σύμφωνον ἀποτελεῖν ἁρμονίαν. δι᾿ αὐτὸν καὶ τὴν αὐτοῦ δύναμιν οὔτε τὸ πῦρ τῷ ψυχρῷ μάχεται, οὔτε τὸ ὑγρὸν τῷ ξηρῷ· ἀλλ᾿ ὡς φίλα καὶ ἀδελφὰ τὰ καθ᾿ ἑαυτὰ ὄντα ἐναντία, συνελθόντα ὁμοῦ, τά τε φαινόμενα ζωογονοῦσι, καὶ τοῦ εἶναι τοῖς σώμασιν ἀρχαὶ γίνονται. τούτῳ τῷ Θεῷ Λόγῳ πειθόμενα τὰ μὲν ἐπὶ γῆς ζωογονεῖται, τὰ δὲ ἐν οὐρανοῖς συνίσταται. καὶ διὰ τοῦτον θάλαττα μὲν πᾶσα καὶ ὁ μέγας ὠκεανὸς ὅροις ἰδίοις ἔχουσι τὴν ἑαυτῶν κίνησιν· ἡ δὲ ξηρὰ πᾶσα χλοηφορεῖ καὶ κομᾷ παντοίοις καὶ διαφόροις φυτοῖς, ὡς προεῖπον. καὶ ἵνα μὴ τὸ καθέκαστον ἐπὶ φανεροῖς ὀνομάζων ἐνδιατρίβω, οὐδέν ἐστι τῶν ὄντων καὶ γινομένων ὃ μὴ ἐν αὐτῷ καὶ δι᾿ αὐτοῦ γέγονε καὶ ἕστηκεν, ᾗ φησι καὶ ὁ θεολόγος ἀνήρ· «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν». Οἷον γὰρ εἴ τις, λύραν μουσικὸς ἁρμοσάμενος καὶ τὰ βαρέα τοῖς ὀξέσι, καὶ τὰ μέσα τοῖς ἄλλοις τῇ τέχνῃ συναγαγών, ἓν τὸ σημαινόμενον μέλος ἀποτελοίη· οὕτω καὶ ἡ τοῦ Θεοῦ σοφία, τὸ ὅλον ὡς λύραν ἐπέχων, καὶ τὰ ἐν ἀέρι τοῖς ἐπὶ γῆς συναγαγών, καὶ τὰ ἐν οὐρανῷ τοῖς ἐν ἀέρι, καὶ τὰ ὅλα τοῖς κατὰ μέρος συνάπτων καὶ περιάγων τῷ ἑαυτοῦ νεύματι καὶ θελήματι, ἕνα τὸν κόσμον καὶ μίαν τὴν τούτου τάξιν ἀποτελεῖ καλῶς καὶ ἡρμοσμένως, αὐτὸς μὲν ἀκίνητος μένων παρὰ τῷ Πατρί, πάντα δὲ κινῶν τῇ ἑαυτοῦ συστάσει, ὡς ἂν ἕκαστον τῷ ἑαυτοῦ Πατρὶ δοκῇ. τὸ γὰρ παράδοξον αὐτοῦ τῆς θεότητος τοῦτό ἐστιν, ὅτι ἑνὶ καὶ τῷ αὐτῷ νεύματι πάντα ὁμοῦ καὶ οὐκ ἐκ διαστημάτων, ἀλλ᾿ ἀθρόως ὅλα τά τε ὀρθὰ καὶ τὰ περιφερῆ, τὰ ἄνω, τὰ μέσα, τὰ κάτω, τὰ ὑγρά, τὰ ψυχρά, τὰ θερμά, τὰ φαινόμενα καὶ τὰ ἀόρατα περιάγει καὶ διακοσμεῖ κατὰ τὴν ἑκάστου φύσιν. ὁμοῦ γὰρ τῷ αὐτῷ νεύματι αὐτοῦ, τὸ μὲν ὀρθὸν ὡς ὀρθόν, τὸ δὲ περιφερὲς περιάγεται· τὸ δὲ μέσον, ὡς ἔστι, κινεῖται· τὸ θερμὸν θερμαίνεται, καὶ τὸ ξηρὸν ξηραίνεται· καὶ τὰ ὅλα ὡς ἔχει φύσεως ζωοποιεῖται καὶ συνίσταται παρ᾿ αὐτοῦ· καὶ θαυμαστή τις καὶ θεία ἀληθῶς ἁρμονία ἀποτελεῖται δι᾿ αὐτοῦ. 43. Καὶ ἵνα ἐκ παραδείγματος τὸ τηλικοῦτον νοηθείη, ἔστω τὸ λεγόμενον ὡς ἐν εἰκόνι χοροῦ μεγάλου. ὡς τοίνυν τοῦ χοροῦ συνεστῶτος ἐκ διαφόρων ἄνδρων, παίδων, γυναικῶν αὖ καὶ γερόντων, καὶ τῶν ἔτι νέων· καὶ ἑνὸς τοῦ καθηγεμόνος σημαίνοντος, ἕκαστος μὲν κατὰ τὴν φύσιν ἑαυτοῦ καὶ δύναμιν φωνεῖ, ὁ μὲν ἀνὴρ ὡς ἀνήρ, ὁ δὲ παῖς ὡς παῖς, ὁ δὲ γέρων ὡς γέρων, καὶ ὁ νέος ὡς νέος, πάντες δὲ μίαν ἀποτελοῦσιν ἁρμονίαν· ἢ ὡς ἡ καθ᾿ ἡμᾶς ψυχὴ ἐν ταὐτῷ τὰς ἐν ἡμῖν αἰσθήσεις κατὰ τὴν ἑκάστης ἐνέργειαν κινεῖ, ὥστε παρόντος πράγματος ἑνὸς τὰς πάσας ὁμοῦ κινεῖσθαι, καὶ τὸν μὲν ὀφθαλμὸν ὁρᾷν, τὴν δὲ ἀκοὴν ἀκούειν, τὴν δὲ χεῖρα ἅπτεσθαι, καὶ τὴν ὄσφρησιν ἀντιλαμβάνεσθαι, καὶ τὴν γεῦσιν γεύεσθαι· πολλάκις δὲ καὶ τὰ ἄλλα μέλη τοῦ σώματος, ὥστε καὶ τοὺς πόδας περιπατεῖν. ἢ ἵνα καὶ τρίτῳ παραδείγματι τὸ λεγόμενον σημανθῇ, ἔοικεν οἰκοδομηθείσῃ μάλιστα μεγάλῃ πόλει, καὶ οἰκονομουμένῃ ἐπὶ παρουσίᾳ τοῦ καὶ ταύτην οἰκοδομήσαντος ἄρχοντος καὶ βασιλέως. ἐκείνου γὰρ παρόντος καὶ προστάττοντος, καὶ πρὸς πάντα τὸν ὀφθαλμὸν τείνοντος, ἑπόμενοι πάντες, οἱ μὲν ἐπὶ τὴν γεωργίαν, οἱ δὲ ἐπὶ τοὺς ὑδραγωγοὺς ὑδρευσόμενοι σπεύδουσιν· ἄλλος δὲ ἐπισιτισόμενος προέρχεται· καὶ ὁ μὲν ἐπὶ τὴν βουλὴν βαδίζει, ὁ δὲ ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν εἰσέρχεται· καὶ ὁ μὲν δικαστὴς ἐπὶ τὸ δικάζειν, ὁ δὲ ἄρχων ἐπὶ τὸ θεσμοθετεῖν· καθίσταται δὲ εὐθέως ὁ μὲν τεχνίτης ἐπὶ τὴν ἐργασίαν, ὁ δὲ ναύτης ἐπὶ τὴν θάλατταν κατέρχεται, ὁ τέκτων ἐπὶ τὸ τεκτονεύειν, ὁ ἰατρὸς ἐπὶ τὴν θεραπείαν, ὁ οἰκοδόμος ἐπὶ τὴν οἰκοδομήν· καὶ ὁ μὲν εἰς τὸν ἀγρὸν βαδίζει, ὁ δὲ ἀπὸ τοῦ ἀγροῦ ἀνέρχεται· καὶ οἱ μὲν περὶ τὴν πόλιν ἀναστρέφονται, οἱ δὲ ἀπὸ τῆς πόλεως ἐξέρχονται, καὶ πάλιν εἰς αὐτὴν ἐπανέρχονται. πάντα δὲ ταῦτα τῇ παρουσίᾳ τοῦ ἑνὸς ἄρχοντος, καὶ τῇ τούτου διατάξει γίγνονται, καὶ συνίστανται. κατὰ ταῦτα δὴ καὶ ἐπὶ τῆς συμπάσης κτίσεως, κἂν μικρὸν ᾖ τὸ παράδειγμα, ὅμως μείζονι διανοίᾳ χρὴ νοεῖν· ὑπὸ γὰρ μιᾶς ῥιπῆς νεύματός τινος τοῦ Θεοῦ Λόγου ὁμοῦ τὰ πάντα διακοσμεῖται, καὶ τὰ οἰκεῖα παρ᾿ ἑκάστου γίνεται, καὶ παρὰ πάντων ὁμοῦ μία τάξις ἀποτελεῖται. 44. Νεύματι γὰρ καὶ ταῖς δυνάμεσι τοῦ ἐπιστατοῦντος καὶ ἡγεμονεύοντος τῶν πάντων θείου καὶ πατρικοῦ Λόγου, οὐρανὸς μὲν περιστρέφεται, τὰ δὲ ἄστρα κινεῖται, καὶ ὁ μὲν ἥλιος φαίνει, ἡ δὲ σελήνη περιπολεῖ, καὶ ἀὴρ μὲν ὑπ᾿ αὐτοῦ φωτίζεται, αἰθὴρ δὲ θερμαίνεται καὶ ἄνεμοι πνέουσι· τὰ ὄρη εἰς ὕψος ἀνατεταμένα ἵσταται, ἡ θάλαττα κυμαίνει, καὶ τὰ ἐν αὐτῇ ζῶα τρέφεται, ἡ γῆ ἀκίνητος μένουσα καρποφορεῖ, καὶ ὁ ἄνθρωπος πλάττεται, καὶ ζῇ πάλιν καὶ θνήσκει· καὶ ἁπλῶς πάντα ψυχοῦται καὶ κινεῖται· τὸ πῦρ καίει, τὸ ὕδωρ ψύχει, πηγαὶ ἀναβλύζουσι, ποταμοὶ πλημμυροῦσι, καιροὶ καὶ ὧραι παραγίγνονται, ὑετοὶ κατέρχονται, τὰ νέφη πληροῦται, χάλαζα γίνεται, χιὼν καὶ κρύσταλλος πήγνυται, πετεινὰ ἵπταται, ἑρπετὰ πορεύεται, ἔνυδρα νήχεται, θάλαττα πλέεται, γῆ σπείρεται καὶ κατὰ τοὺς ἰδίους καιροὺς χλοηφορεῖ, φυτὰ αὔξει, καὶ τὰ μὲν νεάζει, τὰ δὲ πεπαίνεται, τὰ δὲ αὐξάνοντα γηράσκει καὶ φθίνει, καὶ τὰ μὲν ἀφανίζεται, τὰ δὲ γεννᾶται καὶ φαίνεται. πάντα δὲ ταῦτα, καὶ ἔτι πλείω τούτων, ἃ διὰ τὸ πλῆθος οὐκ ἰσχύομεν ἡμεῖς λέγειν, ὁ παραδοξοποιὸς καὶ θαυματοποιὸς τοῦ Θεοῦ Λόγος φωτίζων καὶ ζωοποιῶν, τῷ ἑαυτοῦ νεύματι κινεῖ καὶ διακοσμεῖ, ἕνα τὸν κόσμον ἀποτελῶν, οὐκ ἔξωθεν ἑαυτοῦ καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις ἀφείς· καὶ γὰρ καὶ ταύτας, οἷα δὴ καὶ αὐτῶν ποιητὴς ὑπάρχων, συμπεριλαβὼν ἐν τοῖς ὅλοις, συνέχει καὶ ζωοποιεῖ πάλιν τῷ ἑαυτοῦ νεύματι καὶ τῇ ἑαυτοῦ προνοίᾳ· καὶ τούτου οὐκ ἄν τι γένοιτο πρὸς ἀπιστίαν ἐφόδιον. ὡς γὰρ τῇ αὐτοῦ προνοίᾳ καὶ σώματα μὲν αὔξει, ψυχὴ δὲ ἡ λογικὴ κινεῖται καὶ τὸ λογίζεσθαι καὶ τὸ ζῇν ἔχει, καὶ τοῦτο οὐ πολλῆς ἀποδείξεως δεῖται· ὁρῶμεν γὰρ τὰ γινόμενα· οὕτω δὴ πάλιν αὐτὸς ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος ἑνὶ καὶ ἁπλῷ νεύματι, τῇ ἑαυτοῦ δυνάμει τόν τε ὁρατὸν κόσμον καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις κινεῖ καὶ συνέχει, ἑκάστῳ τὴν ἰδίαν ἐνέργειαν ἀποδιδούς· ὥστε τὰς μὲν θείας θειοτέρως κινεῖσθαι, τὰ δὲ ὁρατὰ ὥσπερ καὶ ὁρᾶται. αὐτὸς δὲ ἐπὶ πάντων, ἡγεμών τε καὶ βασιλεὺς καὶ σύστασις γινόμενος τῶν πάντων, τὰ πάντα πρὸς δόξαν καὶ γνῶσιν τοῦ ἑαυτοῦ Πατρὸς ἐργάζεται, μονονουχὶ διὰ τῶν γιγνομένων ἔργων αὐτοῦ διδάσκων καὶ λέγων. «Ἐκ μεγέθους καὶ καλλονῆς κτισμάτων ἀναλόγως ὁ γενεσιουργὸς θεωρεῖται». 45. Ὥσπερ γάρ, ἀναβλέψαντας εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἰδόντας τὸν κόσμον αὐτοῦ καὶ τὸ τῶν ἄστρων φῶς, ἔστιν ἐνθυμεῖσθαι τὸν ταῦτα διακοσμοῦντα Λόγον· οὕτω νοοῦντας Λόγον Θεοῦ, νοεῖν ἐστιν ἀνάγκη καὶ τὸν τούτου Πατέρα Θεόν, ἐξ οὗ προϊὼν εἰκότως τοῦ ἑαυτοῦ Πατρὸς ἑρμηνεὺς καὶ ἄγγελος λέγεται· καὶ τοῦτο ἐκ τῶν καθ᾿ ἡμᾶς τις ἂν ἴδοι. εἰ γὰρ δὴ λόγου προϊόντος παρὰ ἀνθρώπων ἐνθυμούμεθα τὴν τούτου πηγὴν εἶναι τὸν νοῦν, καὶ τῷ λόγῳ ἐπιβάλλοντες, τὸν νοῦν σημαινόμενον ὁρῶμεν τῷ λογισμῷ· πολλῷ πλέον μείζονι φαντασίᾳ καὶ ἀσυγκρίτῳ ὑπεροχῇ τοῦ Λόγου τὴν δύναμιν ὁρῶντες, ἔννοιαν λαμβάνομεν καὶ τοῦ ἀγαθοῦ Πατρὸς αὐτοῦ, ὡς αὐτὸς ὁ Σωτήρ φησιν· «Ὁ ἐμὲ ἑωρακὼς ἑώρακε τὸν Πατέρα». ταῦτα δὲ καὶ πᾶσα θεόπνευστος γραφὴ φανερώτερον καὶ κατὰ μεῖζον κηρύττει, ἀφ᾿ ὧν δὴ καὶ ἡμεῖς τεθαρρηκότες ταῦτά σοι γράφομεν, καὶ σύ, ταύταις ἐντυγχάνων, δυνήσῃ τῶν λεγομένων ἔχειν τὴν πίστιν. λόγος γὰρ ἐκ μειζόνων βεβαιούμενος, ἀναντίρρητον ἔχει τὴν ἀπόδειξιν. Ἄνωθεν τοίνυν περὶ τῆς τῶν εἰδώλων ἀναιρέσεως προησφαλίζετο τὸν Ἰουδαίων λαὸν ὁ θεῖος Λόγος λέγων· «Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα, ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω, καὶ ἐπὶ τῆς γῆς κάτω». τὴν δὲ αἰτίαν τῆς τούτων καθαιρέσεως, ἑτέρως σημαίνει λέγων· «Τὰ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων. στόμα ἔχουσι, καὶ οὐ λαλήσουσιν· ὀφθαλμοὺς ἔχουσι, καὶ οὐκ ὄψονται· ὦτα ἔχουσι, καὶ οὐκ ἀκούσονται· ῥῖνας ἔχουσι, καὶ οὐκ ὀσφρανθήσονται. χεῖρας ἔχουσι, καὶ οὐ ψηλαφήσουσι· πόδας ἔχουσι, καὶ οὐ περιπατήσουσιν». οὐ σεσιώπηκε δὲ τὴν περὶ τῆς κτίσεως διδασκαλίαν· ἀλλὰ καὶ μάλα εἰδὼς αὐτῶν τὸ κάλλος, ἵνα μή τινες, τῷ κάλλει τούτων ἀποβλέψαντες, οὐχ ὡς ἔργα Θεοῦ ἀλλ᾿ ὡς θεοὺς θρησκεύσωσι, προασφαλίζεται τοὺς ἀνθρώπους λέγων· «Καὶ μὴ ἀναβλέψας τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ ἰδὼν τὸν ἥλιον καὶ τὴν σελήνην, καὶ πάντα τὸν κόσμον τοῦ οὐρανοῦ πλανηθείς, προσκυνήσῃς αὐτοῖς, ἃ ἀπένειμε Κύριος ὁ Θεός σου πᾶσι τοῖς ἔθνεσι τοῖς ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ». ἀπένειμε δὲ οὐκ εἰς τὸ εἶναι θεοὺς αὐτοῖς αὐτά, ἀλλ᾿ ἵνα τῇ τούτων ἐνεργείᾳ γινώσκωσιν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν τὸν τῶν πάντων δημιουργὸν Θεόν, ὥσπερ εἴρηται. ὁ γὰρ Ἰουδαίων πάλαι λαὸς κατὰ πλεῖον εἶχε τὴν διδασκαλίαν, ὅτι μὴ μόνον ἐκ τῶν τῆς κτίσεως ἔργων, ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν θείων γραφῶν εἶχον τὴν περὶ Θεοῦ γνῶσιν. καὶ καθόλου δὲ τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τῆς περὶ τὰ εἴδωλα πλάνης καὶ ἀλόγου φαντασίας ἀφέλκων, φησίν· «Οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι πλὴν ἐμοῦ». οὐχ ὡς ὄντων δὲ θεῶν ἄλλων κωλύει τούτους αὐτοὺς ἔχειν, ἀλλ᾿ ἵνα μή τις, τὸν ἀληθινὸν ἀποστραφεὶς Θεόν, ἑαυτῷ τὰ μὴ ὄντα θεοποιεῖν ἄρξηται, ὁποῖοί εἰσιν οἱ παρὰ ποιηταῖς καὶ συγγραφεῦσιν ὀνομασθέντες καὶ δειχθέντες οὐκ ὄντες θεοί. καὶ αὐτὴ δὲ ἡ λέξις τὸ μὴ εἶναι αὐτοὺς θεοὺς δείκνυσι, δι᾿ ἧς φησιν· «Οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι», ὅπερ ἐπὶ μέλλοντος σημαίνεται. τὸ δὲ ἐπὶ μέλλουσι γινόμενον οὐκ ἔστι τότε ὅτε ταῦτα λέγεται. 46. Ἆρ᾿ οὖν, ἀνελὼν τὴν τῶν ἐθνῶν ἢ εἰδώλων ἀθεότητα, σεσιώπηκεν ἡ ἔνθεος διδασκαλία καὶ ἁπλῶς ἀφῆκε τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος ἄμοιρον τῆς τοῦ Θείου γνώσεως φέρεσθαι; οὐχί γε, ἀλλὰ καὶ προαπαντᾷ τῇ διανοίᾳ λέγουσα· «Ἄκουε, Ἰσραήλ, Κύριος ὁ Θεός σου, Κύριος εἷς ἐστι»· καὶ πάλιν· «Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου, καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ἰσχύϊ σου»· καὶ πάλιν· «Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις, καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις, καὶ πρὸς αὐτὸν κολληθήσῃ». ὅτι δὲ καὶ ἡ διὰ πάντων καὶ ἡ εἰς πάντα τοῦ Λόγου πρόνοια καὶ διακόσμησις ἀπὸ πάσης θεοπνεύστου γραφῆς μαρτυρεῖται, ἀρκεῖ τὰ νῦν λεγόμενα δεῖξαι τοῦ λόγου τὴν πίστιν, ᾗ φασιν οἱ θεολόγοι ἄνδρες· «Ἐθεμελίωσας τὴν γῆν, καὶ διαμένει· τῇ διατάξει σου διαμένει ἡ ἡμέρα»· καὶ πάλιν· «Ψάλατε τῷ Θεῷ ἡμῶν ἐν κιθάρᾳ, τῷ περιβάλλοντι τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις, τῷ ἑτοιμάζοντι τῇ γῇ ὑετόν, τῷ ἐξαγαγόντι ἐν ὄρεσι χόρτον καὶ χλόην τῇ δουλείᾳ τῶν ἀνθρώπων, καὶ διδόντι τοῖς κτήνεσι τροφήν». διὰ τίνος δὲ δίδωσιν ἢ δι᾿ οὗ καὶ τὰ πάντα γέγονε; δι᾿ οὗ γὰρ γέγονε, δι᾿ αὐτοῦ καὶ ἡ τῶν πάντων ἀκολούθως ἐστὶ πρόνοια. τίς οὖν ἂν εἴη οὗτος ἢ ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος, περὶ οὗ καὶ ἐν ἑτέρῳ λέγει· «Τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν, καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν»; καὶ γὰρ τὰ πάντα ἐν αὐτῷ καὶ δι᾿αὐτοῦ γενόμενα διαλέγεται, ἀφ᾿ ὧν καὶ ἡμᾶς πείθει λέγουσα· «Αὐτὸς εἶπε, καὶ ἐγενήθησαν· αὐτὸς ἐνετείλατο, καὶ ἐκτίσθησαν·» καθὼς καὶ ὁ πάντα μέγας Μωϋσῆς ἐν ἀρχῇ τῆς κοσμοποιίας βεβαιοῖ τὸ λεγόμενον ἐξηγούμενος καὶ λέγων· «Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν». ἐπειδὴ καὶ τὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς καὶ πάντων ὑφιστὰς γένεσιν, αὐτῷ εἶπεν ὁ Πατήρ· «Γενηθήτω οὐρανός, καὶ συναχθήτω τὰ ὕδατα, καὶ ὀφθήτω ἡ ξηρά· καὶ ἐξαγαγέτω ἡ γῆ βοτάνην καὶ πᾶν ζῶον». Ἀφ᾿ ὧν καὶ Ἰουδαίους ἄν τις ἐλέγξειεν οὐ γνησίως ἐφιστάνοντας ταῖς γραφαῖς. τίνι γάρ, ἄν τις εἴποι πρὸς αὐτούς, ὡμίλει ὁ Θεός, ἵνα καὶ προστάττων λαλῇ; εἰ μὲν οὖν τοῖς γιγνομένοις προσέταττε καὶ ὡμίλει, περιττὸς ἦν ὁ λόγος· οὔπω γὰρ ἦν, ἀλλ᾿ ἔμελλε γίγνεσθαι· οὐδεὶς δὲ τῷ μὴ ὄντι λαλεῖ, οὐδὲ εἰς τὸ γενέσθαι τῷ μηδέπω γενομένῳ προστάττει καὶ λαλεῖ. εἰ γὰρ τοῖς ἐσομένοις προσέταττεν ὁ Θεός, ἔδει λέγειν αὐτόν· Γενοῦ, οὐρανέ, καὶ γενοῦ, γῆ, καὶ ἔξελθε, βοτάνη, καὶ ποιήθητι, ἄνθρωπε· νῦν δὲ τοῦτο μὲν οὐκ ἐποίησε, προστάττει δὲ λέγων· «Ποιήσωμεν ἄνθρωπον, καὶ ἐξελθέτω βοτάνη»· ἀφ᾿ ὧν δείκνυται ὁ Θεὸς ὡς πλησίον τινὶ διαλεγόμενος περὶ τούτων. οὐκοῦν ἀνάγκη συνεῖναί τινα τούτῳ, ᾧ καὶ ὁμιλῶν ἐποίει τὰ ὅλα. τίς οὖν ἂν εἴη εἰ μὴ ὁ τούτου Λόγος; τίνι γὰρ ἄν τις φαίη Θεὸν ὁμιλεῖν ἢ τῷ ἑαυτοῦ Λόγῳ; ἢ τίς τούτῳ συνῆν ποιοῦντι τὴν γενητὴν πᾶσαν οὐσίαν ἢ ἡ τούτου σοφία, ἡ λέγουσα· «Ἡνίκα ἐποίει τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, συμπαρήμην αὐτῷ»; ἐν δὲ τῇ οὐρανοῦ καὶ γῆς ὀνομασίᾳ, πάντα τὰ ἐν οὐρανῷ καὶ γῇ γενητὰ συμπεριλαμβάνει. συνὼν δὲ ὡς σοφία, καὶ ὡς Λόγος τὸν Πατέρα βλέπων, ἐδημιούργει τὸ πᾶν καὶ συνίστη καὶ διεκόσμει· καὶ δύναμις δὲ ὢν τοῦ Πατρός, τὰ ὅλα εἰς τὸ εἶναι ἰσχυροποίει, ᾗ φησι καὶ ὁ Σωτήρ· «Πάντα ὅσα βλέπω τὸν Πατέρα ποιοῦντα, κἀγὼ ὁμοίως ποιῶ»· καὶ δι᾿ αὐτοῦ δὲ καὶ εἰς αὐτὸν τὰ πάντα γεγονέναι οἱ ἱεροὶ τούτου διδάσκουσι μαθηταί, καὶ ὅτι ἀγαθὸν ἐξ ἀγαθοῦ γέννημα καὶ ἀληθινὸς Υἱὸς ὑπάρχων, δύναμίς ἐστι τοῦ Πατρὸς καὶ σοφία καὶ Λόγος, οὐ κατὰ μετοχὴν ταῦτα ὤν, οὐδὲ ἔξωθεν ἐπιγενομένων τούτων αὐτῷ κατὰ τοὺς αὐτοῦ μετέχοντας καὶ σοφιζομένους δι᾿ αὐτοῦ, καὶ δυνατοὺς καὶ λογικοὺς ἐν αὐτῷ γινομένους, ἀλλ᾿ αὐτοσοφία, αὐτολόγος, αὐτοδύναμις ἰδία τοῦ Πατρός ἐστιν, αὐτοφῶς, αὐτοαλήθεια, αὐτοδικαιοσύνη, αὐτοαρετή, καὶ μὴν καὶ χαρακτὴρ καὶ ἀπαύγασμα καὶ εἰκών. καὶ συνελόντι φράσαι, καρπὸς παντέλειος τοῦ Πατρὸς ὑπάρχει, καὶ μόνος ἐστὶν Υἱός, εἰκὼν ἀπαράλλακτος τοῦ Πατρός. 47. Τίς οὖν ἄν, τίς ἐξαριθμήσειε τὸν Πατέρα, ἵνα καὶ τοῦ Λόγου τούτου τὰς δυνάμεις ἐξεύροι; ἔστι γὰρ ὥσπερ τοῦ Πατρὸς Λόγος καὶ σοφία, οὕτω καὶ τοῖς γενητοῖς συγκαταβαίνων, γίνεται πρὸς τὴν τοῦ γεννήτορος γνῶσιν καὶ ἔννοιαν αὐτοαγιασμὸς καὶ αὐτοζωὴ καὶ θύρα καὶ ποιμὴν καὶ ὁδός, καὶ βασιλεὺς καὶ ἡγεμὼν καὶ ἐπὶ πᾶσι σωτήρ, καὶ ζωοποιὸς καὶ φῶς, καὶ πρόνοια τῶν πάντων. τοιοῦτον ἄρα ἀγαθὸν καὶ δημιουργὸν Υἱὸν ἔχων ἐξ ἑαυτοῦ ὁ Πατήρ, οὐκ ἀφανῆ αὐτὸν τοῖς γενητοῖς ἀπέκρυψεν· ἀλλὰ καὶ ὁσημέραι τοῦτον ἀποκαλύπτει τοῖς πᾶσι διὰ τῆς τῶν πάντων δι᾿ αὐτοῦ συστάσεως καὶ ζωῆς. ἐν αὐτῷ δὲ καὶ δι᾿ αὐτοῦ, καὶ ἑαυτὸν ἐμφαίνει, καθὼς ὁ Σωτήρ φησιν· «Ἐγὼ ἐν τῷ Πατρὶ καὶ ὁ Πατὴρ ἐν ἐμοί»· ὥστε ἐξ ἀνάγκης εἶναι τὸν Λόγον ἐν τῷ γεννήσαντι, καὶ τὸν γεννηθέντα σὺν τῷ Πατρὶ διαιωνίζειν. Τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων, καὶ οὐδενὸς ἔξωθεν αὐτοῦ τυγχάνοντος, ἀλλὰ καὶ οὐρανοῦ καὶ γῆς, καὶ πάντων τῶν ἐν αὐτοῖς ἐξηρτημένων αὐτοῦ, ὅμως ἄνθρωποι παράφρονες, παραγκωνισάμενοι τὴν πρὸς τοῦτον γνῶσιν καὶ εὐσέβειαν, τὰ οὐκ ὄντα πρὸ τῶν ὄντων ἐτίμησαν· καὶ ἀντὶ τοῦ ὄντως ὄντος Θεοῦ τὰ μὴ ὄντα ἐθεοποίησαν, «τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα λατρεύοντες», πρᾶγμα πάσχοντες ἀνόητον καὶ δυσσεβές. ὅμοιον γὰρ ὡς εἴ τις τὰ ἔργα πρὸ τοῦ τεχνίτου θαυμάσειε, καὶ τὰ ἐν τῇ πόλει δημιουργήματα καταπλαγείς, τὸν τούτων δημιουργὸν καταπατοίη· ἢ ὡς εἴ τις τὸ μὲν μουσικὸν ὄργανον ἐπαινοίη, τὸν δὲ συνθέντα καὶ ἁρμοσάμενον ἐκβάλλοι. ἄφρονες καὶ πολὺ τὸν ὀφθαλμὸν πεπηρωμένοι. πῶς γὰρ ἂν ἔγνωσαν ὅλως οἰκοδομὴν ἢ ναῦν ἢ λύραν, μὴ οὐχὶ τοῦ ναυπηγοῦ ἐργασαμένου, καὶ τοῦ ἀρχιτέκτονος οἰκοδομήσαντος, καὶ τοῦ μουσικοῦ συνθέντος; ὥσπερ οὖν ὁ ταῦτα λογιζόμενος μαίνεται καὶ ὑπερέκεινα πάσης μανίας ἐστίν, οὕτως οὔ μοι δοκοῦσιν ὑγιαίνειν τὴν διάνοιαν οἱ τὸν Θεὸν μὴ ἐπιγινώσκοντες, καὶ τὸν τούτου Λόγον μὴ θρησκεύοντες, τὸν Σωτῆρα τῶν πάντων τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, δι᾿ οὗ τὰ πάντα ὁ Πατὴρ διακοσμεῖ καὶ συνέχει, καὶ προνοεῖται τῶν ὅλων· εἰς ὃν σὺ τὴν πίστιν ἔχων καὶ τὸ θεοσεβές, ὦ φιλόχριστε, χαῖρε καὶ εὔελπις γίνου, ὅτι τῆς εἰς αὐτὸν πίστεως καὶ εὐσεβείας ἀθανασία καὶ βασιλεία οὐρανῶν ἐστιν ὁ καρπός, μόνον ἐὰν κατὰ τοὺς αὐτοῦ νόμους ἡ ψυχὴ κεκοσμημένη γένηται. ὥσπερ γὰρ τοῖς κατ᾿ αὐτὸν πολιτευομένοις ἐστὶ τὸ ἔπαθλον ζωὴ αἰώνιος, οὕτω τοῖς τὴν ἐναντίαν καὶ μὴ τὴν τῆς ἀρετῆς ἀτραπὸν ὁδεύουσιν αἰσχύνη μεγάλη καὶ κίνδυνος ἀσύγγνωστος ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως, ὅτι καίτοι γνόντες τὴν τῆς ἀληθείας ὁδόν, ἐναντία ὧν ἔγνωσαν ἔπραξαν.

Η γνώση της αλήθειας για τον Θεό και τον κόσμο δεν είναι τόσο ανάγκη να έχει ως δασκάλους ανθρώπους. Μπορεί από μόνη της να γίνει γνωστή. Την καθιστούν γνωστή τα έργα της και κυρίως η διδασκαλία του Χριστού που την παρουσιάζει πιο λαμπρή κι από τον ήλιο. Επειδή όμως ποθείς ν' ακούσεις τα σχετικά μ' αυτή τη γνώση, έλα, αγαπητέ μου, να σου πω λίγα, απ' όσα γνωρίζω, για τη χριστιανική πίστη. Μπορείς βέβαια να τα μάθεις κι από την Αγία Γραφή, αλλά κι απ' άλλους, αφού αγαπάς τη γνώση. Η Αγία Γραφή, όντας θεόπνευστη, αρκεί από μόνη της να σου γνωρίσει την αλήθεια Υπάρχουν ακόμη γι' αυτό το σκοπό και πολλά συγγράμματα των αγίων Πατέρων. Όποιος τα μελετά, θα μάθει την ορθή ερμηνεία της Γραφής Και θα πάρει τη γνώση που επιθυμεί. Επειδή όμως δεν έχω στα χέρια μου τα συγγράμματα των Πατέρων, οφείλω να σου πω και να σου γράψω όσα έμαθα από εκείνους. Εννοώ βέβαια για την πίστη στο Σωτήρα Χριστό. Έτσι, κανείς δεν θα θεωρεί ανάξια λόγου τη χριστιανική μας διδασκαλία, αλλά και ούτε θα την πιστεύει για ανόητη. Διότι οι ειδωλολάτρες, με πρόσχημα το σταυρό του Χριστού, μας συκοφαντούν χλευάζοντας και κοροϊδεύοντας την πίστη μας. Κι είναι εύκολο να γκρεμίσει κανείς τις ανόητες απόψεις τους για το σταυρό του Κυρίου. Δεν βλέπουν τη δύναμη του σταυρού που διαδόθηκε σ' όλο τον κόσμο; Δεν βλέπουν πως με τη δύναμή του φανερώνονται σ' όλους τα έργα του Θεού; Δεν θα κορόϊδευαν το τόσο μεγάλο σημείο του σταυρού, αν και οι ίδιοι είχαν στ' αλήθεια παραδεχθεί τη θεότητα του Κυρίου. Το αντίθετο μάλιστα· κι αυτοί μαζί μας θά πίστευαν το Σωτήρα του κόσμου και θα παραδέχονταν ότι ο σταυρός δεν αποτελεί ζημιά αλλά μεγάλη ωφέλεια του κόσμου. Διότι με τη σταύρωση του Κυρίου έσβησε η δύναμη της ειδωλολατρείας. Ακόμη, με το σημείο του σταυρού φυγαδεύεται κάθε ψεύτικη δύναμη του σατανά. Με το σταυρό, μόνο το Χριστό προσκυνάμε και χάρη σ' αυτόν γνωρίζουμε και το Θεό Πατέρα. Ντροπιάζονται οι αντίθετοι. Ο σταυρός καθημερινά φωτίζει και αλλάζει μυστικά τις καρδιές των εχθρών του. Μετά απ' όλ' αυτά, πώς μπορεί να ισχυρίζεται κάποιος ότι πρόκειται γι' ανθρώπινο τέχνασμα και να μην παραδέχεται ότι αυτός που ανέβηκε στο σταυρό δεν είναι άνθρωπος αλλά ο Θεός Λόγος και Σωτήρας Κύριος; Μου φαίνεται ότι οι συκοφάντες του σταυρού είναι σαν εκείνον που, ενώ θαυμάζει το φως του ήλιου που φωτίζει όλη την κτίση, κατηγορεί όμως τον ίδιο τον ήλιο όταν τον βλέπει σκεπασμένο με σύννεφα. Και όπως το φως μας οδηγεί στο ανώτερό του, τον ήλιο, που είναι η πηγή του φωτός, έτσι και η θεία γνώση που κατέκλυσε όλο τον κόσμο μας παραπέμπει υποχρεωτικά στον αίτιο και δημιουργό αυτού του κατορθώματος, που δεν είναι άλλος από το Θεό και τον Υιό Λόγο του. Θα μιλήσουμε, όσο μας είναι δυνατό, ελέγχοντας πρώτα την αμάθεια όσων δεν πιστεύουν. Έτσι, αφού αποδειχθούν τα ψέμματά τους, θα λάμψει η αλήθεια από μόνη της. Και συ, άνθρωπέ μου, που ασπάζεσαι την αλήθεια θα πάρεις θάρρος· δεν διαψεύστηκες για την εμπιστοσύνη σου στο Χριστό. Επειδή αγαπάς το Χριστό, θέλεις και να συζητείς για Εκείνον. Γι' αυτό, πιστεύω ακράδαντα ότι η γνώση για τον Χριστό και η πίστη σ' Αυτόν αποτελεί το πολυτιμότερο αγαθό απ' όλα. Από την αρχή δεν υπήρχε κακία. Ούτε και τώρα δεν υπάρχει μεταξύ των αγίων, καθόλου μάλιστα. Στη συνέχεια, οι άνθρωποι δημιούργησαν την κακία και τη χρησιμοποιούν ο ένας εναντίον του άλλου. Έτσι έφτασαν στο σημείο να πλάθουν στο νου τους τη φαντασία των ειδώλων. Φαντάζονται να υπάρχουν αυτά που δεν υπάρχουν. Διότι, ο δημιουργός και βασιλέας του κόσμου Θεός, που είναι πάνω από κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και νόηση, επειδή είναι αγαθός και υπέρκαλλος, δημιούργησε τον άνθρωπο όμοιο με τη δική του εικόνα. Τον δημιούργησε ο ίδιος ο Υιός του Θεού και Λόγος, ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός. Κατασκεύασε τον άνθρωπο όμοιο με τον εαυτό Του, να μπορεί να μελετά και να γνωρίζει όλα τα δημιουργήματα. Τον προίκισε με τη δυνατότητα να γνωρίζει την αϊδιότητα του Θεού. Έτσι, διατηρεί την ομοιότητα με το Θεό και ποτέ δεν ξεφεύγει από την ορθή αντίληψη για Εκείνον. Έχοντας ο άνθρωπος τη Χάρη του Θεού, δεν διακόπτει την κοινωνία με τους Αγίους. Με τη δύναμη του Θεού ο άνθρωπος χαίρεται να συνομιλεί με το Θεό. Ζει την ανώδυνη και ευτυχισμένη ζωή που δεν γνωρίζει θάνατο. Τίποτε δεν τον εμποδίζει στη γνώση του Θεού. Ανάλογα με τη καθαρότητά του βλέπει την εικόνα του Θεού Πατέρα, δηλαδή τον Υιό Λόγο, τον οποίο και εικονίζει. Μένει κατάπληκτος από τη πρόνοια του Θεού για τον κόσμο. Ο κατ' εικόνα Θεού άνθρωπος ξεπερνά κάθε τι το αισθητό, ακόμη και το ίδιο του το σώμα, και ενώνεται νοητά με τα ουράνια θεία ενεργήματα. Όταν ο ανθρώπινος νους ξεφύγει από τα αισθητά και δεν επιθυμεί τίποτε απ' αυτά τα γήϊνα, τότε υπερβαίνει τον εαυτό του και βρίσκεται στην αρχική κατάσταση της δημιουργίας πριν την πτώση. Υπερβαίνει κάθε τι το ανθρώπινο και αισθητό, μεταρσιώνεται και βλέπει τον Υιό Λόγο και μαζί και τον Πατέρα Του Χαίρεται σ' αυτή τη θεοπτία και ανανεώνεται μέσα του ο θείος πόθος. Συμβαίνει ό,τι έγινε με τον πρώτο άνθρωπο, που στα εβραϊκά ονομαζόταν Αδάμ. Λέει η Αγία Γραφή, ότι ο πρώτος άνθρωπος χωρίς ντροπή και με παρρησία είχε στραμμένο το νου του προς το Θεό. Απολάμβανε με τους αγίους (αγγέλους) τη θεωρία των νοητών που ζούσαν σ' εκείνο τον τόπο του παραδείσου, όπως τον έλεγε μεταφορικά ο Μωϋσής. Διότι, η καθαρότητα της ψυχής είναι ικανή να καθρεπτίσει το Θεό μέσα της. Το λέει και ο ίδιος ο Κύριος: «Ευτυχισμένοι όσοι έχουν καθαρή καρδιά, διότι αυτοί θα δουν με τα ίδια τους τα μάτια το Θεό». Έτσι, λοιπόν, όπως διηγηθήκαμε παραπάνω, ο Δημιουργός έφτιαξε το ανθρώπινο γένος· κι έτσι θέλει να μείνει για πάντα. Οι άνθρωποι, όμως, παραμέλησαν τα υψηλά και αδιαφόρησαν για την σπουδή τους. Αγάπησαν περισσότερο ό,τι βρίσκεται κοντά τους· και πιο κοντά τους είναι το σώμα και οι αισθήσεις του. Έτσι, λοιπόν, απομάκρυναν το νου τους από τα πνευματικά και στράφηκαν προς τα σωματικά. Η στροφή όμως του νου προς το σώμα και τα αισθητά οδήγησε σε απατηλή εκτίμηση του εαυτού τους. Έπεσαν σε επιθυμία του εαυτού τους γιατί προτίμησαν τα ανθρώπινα από τα θεία. Απορροφήθηκαν στ' ανθρώπινα και δεν θέλουν να ξεφύγουν από τα γήϊνα. Καταδίκασαν την ψυχή τους στις σωματικές ηδονές, να είναι πάντα ταραγμένη και ζυμωμένη με τα πάθη. Στο τέλος, λησμόνησαν και την εξουσία με την οποία τους προίκισε ο Δημιουργός. Και την αλήθεια για όλα αυτά μπορεί κανείς να τη διαπιστώσει από τη διήγηση της Αγίας Γραφής για τους πρωτοπλάστους. Διότι και ο Αδάμ, έως ότου είχε το νου στραμμένο προς το Θεό, απέφευγε την ενασχόληση με τα γήϊνα. Όταν όμως άκουσε τη συμβουλή του διαβόλου που είχε τη μορφή φιδιού και αποστάτησε από τη θέα του Θεού, τότε στράφηκε εγωϊστικά προς τον εαυτό του. Έτσι οι πρωτόπλαστοι έπεσαν στις σαρκικές επιθυμίες και αντιμετώπισαν τη γυμνότητα με πονηρία. Γι' αυτήν ένιωσαν ντροπή. Δεν ένιωσαν ντροπή για την έλλειψη ενδυμάτων αλλά γιατί έχασαν την επαφή τους με το Θεό και στράφηκε ο νους τους προς τα πονηρά. Η αποστασία από τη γνώση και τον πόθο του ενός και μοναδικού Θεού, οδήγησε τους ανθρώπους σε διάφορες και επί μέρους σωματικές επιθυμίες. Στη συνέχεια, όπως συνήθως συμβαίνει, οι επιμέρους και πολλές επιθυμίες δημιούργησαν μια καταναγκαστική μεταξύ τους εξάρτηση, ώστε να φοβούνται να τις εγκαταλείψουν. Γι' αυτό το λόγο προκλήθηκαν στη ψυχή τους φόβοι, δειλία, ηδονές και γήϊνο φρόνημα. Δεν θέλει να χάσει η ψυχή τις σωματικές επιθυμίες· και γι' αυτό φοβάται το θάνατο και το χωρισμό από το σώμα. Και το χειρότερο, όταν δεν ικανοποιούνται οι επιθυμίες της ψυχής, τότε οδηγούν σε φόνους και αδικίες. Ας εξηγήσουμε τον τρόπο που τα κάμει αυτά. Η ψυχή, μετά την αποστασία από τη θεωρία των θείων, κάνοντας κατάχρηση των επιμέρους σωματικών επιθυμιών, ευχαριστείται από την απόλαυση του σώματος. Της άρεσε η ηδονή. Πλανήθηκε και στη χρήση ονόματος του καλού. Νόμισε ότι αυτή η ηδονή αποτελεί το όντως καλό. Συνέβη κάτι παρόμοιο μ' εκείνον που σάλεψε στο μυαλό νομίζει ότι θα φέρει την τάξη στην κοινωνία, αν χρησιμοποιεί το ξίφος και τα όπλα ενάντια στους απειθείς. Η ψυχή ερωτεύθηκε την ηδονή και άρχισε να την απολαμβάνει ποικιλότροπα. Επειδή είναι ευκίνητη η ψυχή, ακόμη κι όταν απομακρυνθεί από το καλό, δεν χάνει την ευκινησία της. Μόνο που τώρα δεν κινείται προς την αρετή ούτε προς τη θέα του Θεού. Σκέφτεται τα ανύπαρκτα. Σαν αυτεξούσια που είναι, αλλοιώνει την εξουσία που έχει μέσα της και κάνει κατάχρηση σε ψεύτικες επιθυμίες. Όπως μπορεί να στραφεί προς τα καλά, μπορεί και το αντίθετο. Η αποστροφή των καλών οδηγεί σίγουρα στη θεωρία των αντιθέτων. Διότι ποτέ η ψυχή δεν σταματά να κινείται, επειδή έχει στη φύση της την κίνηση. Κατανοώντας το αυτεξούσιό της, διαπιστώνει τη δυνατότητα που έχει να κινεί τα μέλη του σώματος και προς τα δύο, και προς υπάρχοντα και προς τα μη υπάρχοντα. Υπάρχοντα είναι τα καλά και μη υπάρχοντα είναι τα κακά. Λέω τα υπάρχοντα καλά, διότι έχουν το πρότυπό τους στο Θεό που είναι ο υπάρχων. Και λέω τα μη υπάρχοντα κακά, διότι τα έχει πλάσει η φαντασία των ανθρώπων· γι' αυτό είναι ανύπαρκτα. Και συμβαίνει το εξής παράδοξο: το σώμα έχει τα μάτια για να βλέπει τα δημιουργήματα και από την αρμονία της τάξης του σύμπαντος ν' αναγνωρίζει το Δημιουργό· παρόμοια, έχει και αυτιά για ν' ακούει τα λόγια του Θεού και τις εντολές Του· το ίδιο έχει και χέρια, για τις αναγκαίες εργασίες και για να τα υψώνει στη διάρκεια της προσευχής προς το Θεό. Αντίθετα, η ψυχή, επειδή αποστάτησε από τη θεωρία των καλών και την κίνηση προς αυτά, βρίσκεται σε πλάνη και κινείται προς τα κακά. Έπειτα, όπως είπα παραπάνω, βλέποντας η ψυχή τις δυνατότητές της να κάνει κακή χρήση, σκέφτηκε ότι μπορεί να κινήσει τα μέλη του σώματος και προς τα αντίθετα. Με αποτέλεσμα, το μάτι αντί να βλέπει τα δημιουργήματα, να κινείται προς τις επιθυμίες. Πιστεύει ότι κι αυτό μπορεί να το κάνει. Νομίζει η ψυχή ότι, εφόσον κινείται, πιστοποιεί την αξία της και ότι δεν αμαρτάνει εφόσον κινεί τις δυνάμεις της. Απατάται, διότι δεν γνωρίζει ότι δημιουργήθηκε όχι απλά για να κινείται, αλλά να κινείται σε όσα αρμόζει. Σχετικά μ' αυτό μαρτυρεί και ο λόγος του Αποστόλου: «Όλα επιτρέπονται, αλλά δεν συμφέρουν όλα». Η ανταρσία όμως των ανθρώπων δεν κοίταξε το συμφέρον και πρέπον, αλλά τι μπορεί να κάνει· έτσι, κινήθηκε προς τα αντίθετα. Γι' αυτό, κίνησε τα χέρια προς τα αντίθετα και άρχισε τους φόνους· οδήγησε την ακοή σε ανυπακοή· και τα υπόλοιπα μέλη του σώματος στη μοιχεία αντί για τη νόμιμη συζυγία. Η γλώσσα κινείται αντί για ευλογίες σε βλασφημίες, ύβρεις και επιορκίες. Τα χέρια πάλι κινούνται στην κλοπή και τη χειροδικία των αδελφών. Η όσφρηση ξέπεσε σε ποικίλα ερωτικά αρώματα. Τα πόδια τρέχουν να χύσουν αίμα. Το στομάχι δεν χορταίνει το μεθύσι και την πολυφαγία. Συμπερασματικά, όλα αυτά συνιστούν την κακία και την αμαρτία της ψυχής. Αιτία όλων αυτών των κακών δεν είναι άλλη από την απομάκρυνση από τα καλύτερα. Συμβαίνει ό,τι και με τον ηνίοχο, που αδιαφορεί για τον σκοπό για τον οποίο οδηγεί τα άλογα στο στάδιο. Διότι οδηγώντας χωρίς σκοπό, οδηγεί τα άλογα απλά όπου μπορεί· και μπορεί όπου θέλει. Και πολλές φορές άλλοτε πέφτει πάνω στους περαστικούς και άλλοτε στούς γκρεμούς. Κατευθύνεται όπου τον παρασύρει η ταχύτητα των αλόγων. Έχει την ψευδαίσθηση ότι, τρέχοντας έτσι, δεν αστοχεί στο στόχο του. Διότι προσέχει μόνο το δρόμο και δεν αντιλαμβάνεται ότι ξέφυγε από το σκοπό του. Όπως λοιπόν γίνεται με τον ηνίοχο, έτσι και με την ψυχή που ξέφυγε από το δρόμο του Θεού και ικανοποιεί άπρεπα τα μέλη του σώματος. Ή καλύτερα, μαζί με το σώμα, η ψυχή εξωθείται κι από τον εαυτό της ν' αμαρτάνει και να κυοφορεί μέσα της το κακό. Δεν αντιλαμβάνεται ότι έχασε το δρόμο της και βγήκε έξω από τον αληθινό σκοπό της. Γι' αυτόν το σκοπό είναι που λέει ο μακάριος και χριστοφόρος απόστολος Παύλος: «Επιδιώκω το σκοπό που δεν είναι άλλος από το βραβείο της ουράνιας πρόσκλησης του Ιησού Χριστού». Έχοντας λοιπόν ο απόστολος ως στόχο πάντοτε το καλό, ποτέ δεν ξέφυγε να κάμει τα κακό. Ορισμένοι λοιπόν ειδωλολάτρες πλανήθηκαν από τον ορθό δρόμο και δεν γνώρισαν το Χριστό· θεωρούν ότι το κακό υπάρχει αυθύπαρκτα. Κάνουν διπλό σφάλμα. Από τη μιά, θεωρούν ότι ο Θεός ως Δημιουργός δεν έπλασε τα όντα. Γιατί αν η κακία είναι κι αυτή ον, υπάρχει δηλαδή από μόνη της,τότε δεν μπορεί ο Θεός να δημιουργεί τα όντα, ό,τι υπάρχει. Διότι, από την άλλη, αν θεωρούν το Θεό δημιουργό των όντων, πρέπει να Τον δεχθούν ότι είναι και δημιουργός του κακού. Διότι, γι' αυτούς, και το κακό ανήκει στα όντα (έχει ύπαρξη). Αυτό όμως είναι παράλογο και αδύνατο. Διότι τό κακό δεν προέρχεται κακό, ούτε υπάρχει μέσα σ' αυτό, ούτε μέσω αυτού. Γιατί το καλό δεν θα ήταν καλό αν είχε μικτή φύση ή ήταν αίτιο του κακού. Δυστυχώς, οι αιρετικοί ξέφυγαν από τη διδασκαλία της Εκκλησίας και πλανήθηκαν στην πίστη. Αυτοί πιστεύουν λαθεμένα ότι το κακό έχει ύπαρξη αληθινή. Κατασκευάζουν για τους εαυτούς τους, εκτός από τον αληθινό Θεό Πατέρα του Χριστού, έναν άλλο θεό. Τον θεωρούν κι αυτόν αδημιούργητο και δημιουργό του κακού και κάθε κακίας. Τον ταυτίζουν με το δημιουργό του κόσμου. Εύκολα κανείς και από την Αγία Γραφή και με την κοινή λογική ανατρέπει τις πλάνες τους. Διότι με τη λογική διατύπωσαν αυτές τις τρελές ιδέες. Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός στο ευαγγέλιό του πιστοποιεί τα λόγια του Μωϋσή, «ότι, ένας είναι ο Θεός και Δημιουργός». Και αλλού λέει: «Εσένα δοξάζω, Θεέ Πατέρα, που δημιούργησες τον ουρανό και τη γη». Αν, λοιπόν, ένας είναι ο Θεός και ο ίδιος που δημιούρησε τη γη και τον ουρανό, πώς είναι δυνατό να υπάρχει άλλος θεός εκτός απ' αυτόν; Επίσης, σε ποιό τόπο θα βρίσκεται αυτός ο άλλος δικός τους θεός αφού παντού, και στον ουρανό και στη γη, βρίσκεται ο μοναδικός αληθινός Θεός; Πώς είναι δυνατόν να υπάρχει άλλος δημιουργός των όντων, όταν σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σωτήρα, δημιουργός των όντων είναι ο Θεός που είναι και Πατέρας του Κυρίου Ιησού Χριστού; Εκτός πια αν υποστηρίξουν ότι μπορεί ο θεός του κακού να διεκδικεί και τα έργα του καλού Θεού, για να υπάρχει μεταξύ τους ισότητα. Αν όμως λένε κάτι τέτοιο, πρόσεξε σε πόση ασέβεια πέφτουν! Διότι μεταξύ ίσων δεν υπάρχει ανώτερο και καλύτερο. Επειδή, ανεξάρτητα από τη θέληση του ενός, το άλλο υπάρχει. Με αποτέλεσμα, και η δύναμη και η αδυναμία και των δύο να είναι εξίσου ίδια. Είναι ίση η δύναμή τους, διότι, με το υπάρχουν, νικά το ένα τη θέληση του άλλου. Και είναι ίδια η αδυναμία και των δύο, διότι εξελίσσονται τα πράγματα ανεξάρτητα από τη θέληση του καθένα. Ο καλός υπάρχει ανεξάρτητα από τη γνώμη του κακού· το ίδιο και ο κακός υπάρχει ανεξάρτητα από τη θέληση του καλού. Εξάλλου, θα μπορούσε να πει κανείς και το εξής στους ειδωλολάτρες: αν δημιουργήματα ανήκουν στον κακό θεό, ποιό είναι το έργο του αγαθού Θεού; Τίποτε άλλο εκτός από τό ότι έφτιαξε το δημιουργό. Και ποιό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του Θεού, εφόσον δεν έχει έργα από τα οποία να τον γνωρίσουμε; Διότι τον δημιουργό τον γνωρίζεις από τα έργα του. Και πως είναι δυνατόν να υπάρχουν δύο αντίθετοι θεοί; Τί είναι αυτό που τους ξεχωρίζει ώστε να υπάρχει ο ένας χωρίς τον άλλον; Είναι αδύνατο να υπάρχουν συγχρόνως οι δυο θεοί, εφόσον ο ένας αναιρεί τον άλλο· ούτε και ο ένας μπορεί ν' αναμειχθεί μέ τον άλλο, επειδή η φύση τους είναι διαφορετική και αταίριαστη. Αναγκαστικά θα εμφανιστεί μια τρίτη δύναμη που είναι κι αυτή θεός. Και τί είδους φύση θα έχει αυτός ο τρίτος θεός; καλή ή κακή; Αδιευκρίνιστο. Ένα είναι σίγουρο: δεν μπορεί να έχει τη φύση και των δύο. Συμπερασματικά, αυτές οι θεωρίες είναι αβάσιμες. Καιρός είναι να λάμψει η αλήθεια που πηγάζει από τη θεολογία της Εκκλησίας. Κι αυτή είναι: το κακό δεν προέρχεται από το Θεό· ούτε υπάρχει μέσα Του ούτε το δημιούργησε από την αρχή ούτε αποτελεί μέρος της φύσης του Θεού. Το δημιούργησαν οι άνθρωποι: έχασαν την έννοια του καλού κι έτσι άρχισαν να φαντάζονται και να δημιουργούν, σύμφωνα με τις επιθυμίες τους, κι αυτά που δεν έφτιαξε ο Θεός. Συμβαίνει ό,τι και με τον ήλιο· ενώ φέγγει και φωτίζει όλη τη γη με τη λαμπρότητά του, αν εμείς κλείσουμε τα μάτια, νομίζουμε ότι είμαστε στο σκοτάδι, ενώ στην πραγματικότητα δέν υπάρχει· κι έτσι περπατάμε σαν τυφλοί στο σκοτάδι, πέφτουμε κάτω και βαδίζουμε στο γκρεμό· νομίζουμε ότι δεν υπάρχει φως αλλά σκοτάδι. Νομίζουμε ότι βλέπουμε, ενώ δεν βλέπουμε καθόλου. Έτσι έκανε και η ψυχή των ανθρώπων. Σφράγισε τα μάτια με τα οποία μπορεί να βλέπει το Θεό και επινόησε μέσα της το κακό μέσα στο οποίο κινείται. Νομίζει ότι κάνει κάτι, ενώ δεν κάνει τίποτε. Διότι φαντάζεται πράγματα ανύπαρκτα. Η ψυχή δέν είναι όπως τη δημιούργησε ο Θεός αλλά φαίνεται όπως η ιδια κατάντησε τον εαυτό της. Τη δημιούργησε ο Θεός για να Τον βλέπει και να τη φωτίζει. Εκείνη όμως προτίμησε στη θέση του Θεού τα φθαρτά και το σκοτάδι, όπως λέει και το Άγιο Πνεύμα στην Αγία Γραφή: «ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο απλό· εκείνος όμως διανοείται πολλούς ψευδείς λογισμούς». Έτσι λοιπόν από την αρχή προέκυψε και διαμορφώθηκε η εφεύρεση και η επινόηση της κακίας. Πρέπει όμως τώρα να διηγηθούμε, πώς ξέπεσαν οι άνθρωποι στη μανία της ειδωλολατρείας· για να γνωρίζεις ότι η επινόηση των ειδώλων καθόλου δεν προέρχεται από το καλό αλλά από το κακό. Κι αυτό που από την κατασκευή του είναι κακό, με τίποτε δεν μπορεί να θεωρηθεί καλό, διότι όλο είναι κακό. Παρ' όλ' αυτά η ψυχή των ανθρώπων δεν αρκέστηκε στην επινόηση της κακίας και άρχισε να οδηγεί τον εαυτό της στα χειρότερα. Επειδή συνήθισε στις ποικίλες ηδονές και λησμόνησε τα θεία, ικανοποιούνταν μόνο στα σωματικά πάθη. Αποβλέποντας μόνο στα παρόντα και την πρόσκαιρη καλοπέρασή τους, πίστεψε ότι δεν υπάρχει τίποτε πέρα απ' αυτά που βλέπουν τά μάτια. Μόνο οι πρόσκαιρες σωματικές ηδονές είναι το καλό. Αφού λοιπόν άλλαξε κατεύθυνση και λησμόνησε ότι είναι πλασμένη κατ' εικόνα του αγαθού Θεού, έφτασε στο σημείο να μήν μπορεί να δει με τη δική της δύναμη το Λόγο του Θεού, σύμφωνα με τον οποίο πλάστηκε. Βγήκε έξω από το δημιουργικό σκοπό της και επινοεί και φαντάζεται τα ανύπαρκτα. Με τη μαυρίλα των σωματικών επιθυμιών λέρωσε τον εσωτερικό της καθρέφτη, στον οποίο μπορεί ν' αντικατοπτριστεί η εικόνα του Θεού Πατέρα. Έτσι η ψυχή δεν μπορεί να δει μέσα της αυτά που πρέπει. Αποσπάται σε κάθε τι άλλο και βλέπει μόνον εκείνα που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις. Για το λόγο αυτό, η ψυχή κορεσμένη από κάθε σαρκική επιθυμία και ταραγμένη από τους λογισμούς που οι επιθυμίες προκαλούν, αναπαριστά φανταστικά τον λησμονημένο Θεό με αισθητές παραστάσεις. Έτσι ονοματίζει τα ορατά φαινόμενα με το όνομα του Θεού. Εξυμνεί μόνον αυτά που η ίδια θέλει και τα θεωρεί ευχάριστα σ' αυτήν. Επομένως, η κακία αποτελεί την αιτία της ειδωλολατρείας. Πρώτα έμαθαν οι άνθρωποι να επινοούν σε βάρος τους την ανύπαρκτη κακία, και στη συνέχεια έπλασαν για τον εαυτό τους τους ανύπαρκτους θεούς. Όπως κάποιος βυθίστηκε στο βυθό και δεν βλέπει πλέον το φως ούτε όσα υπάρχουν στο φως· τα μάτια του είναι στραμένα προς τα κάτω και τον σκεπάζει το νερό. Επειδή βλέπει μόνο αυτά που είναι στο βυθό, νομίζει ότι τίποτε εκτός από αυτά δεν υπάρχει· θεωρεί ότι αυτά που βλέπει είναι τα πιο σπουδαία απ' όλα που υπάρχουν. Κατά παρόμοιο τρόπο, από την αρχαία εποχή οι άνθρωποι παραφρόνησαν και βυθίστηκαν στις σαρκικές επιθυμίες και φαντασιώσεις· λησμόνησαν το Θεό και τη λατρεία Του. Έχοντας σκοτισμένο το νου ή, το χειρότερο, χωρίς καθόλου λογική, πίστεψαν σαν θεούς τα αισθητά φαινόμενα. Λάτρεψαν αντί για το Δημιουργό τα δημιουργήματα· θεοποίησαν τ' ανθρώπινα έργα στη θέση του Κυρίου και Θεού που τα έπλασε Σύμφωνα με το προηγούμενο παράδειγμα, εκείνοι που βυθίζονται στο βυθό, όσο κατεβαίνουν προς τα κάτω, τόσο περισσότερο ορμούν σε πιο σκοτεινά και βαθιά νερά. Έτσι έπαθε και το γένος των ανθρώπων. Δεν έμπλεξαν σε μια απλή μορφή ειδωλολατρείας, ούτε παρέμειναν στο στο αρχικό της στάδιο· όσο περισσότερο καιρό έμεναν στο πρώτο στάδιο, τόσες περισσότερες δεισιδαιμονίες σκαρφίζονταν. Δεν χόρταιναν με τα πρώτα αλλά έμπλεκαν σε άλλες χειρότερες κακίες. Πρόκοβαν στην αισχρότητα και επέκτειναν την ασέβεια πέρα από τον εαυτό τους Αυτό το ομολογεί και η Αγία Γραφή: «Όταν ο ασεβής προοδεύσει στο κακό, τότε περιφρονεί (και γίνεται χειρότερος)». Μόλις ο νους των ανθρώπων απομακρύνθηκε από το Θεό, άρχισαν οι άνθρωποι να πέφτουν στους λογισμούς και τις σκέψεις. Πρώτα έδωσαν θεϊκή τιμή στον ουρανό, τον ήλιο, τη σελήνη και τα άστρα· τα πίστεψαν όχι μόνο ως θεούς αλλά τα θεώρησαν και ως δημιουργούς των άλλων δημιουργημάτων που έγιναν μετά απ' αυτά. Έπειτα, οι άνθρωποι έπεσαν σε χειρότερους λογισμούς· αποκάλεσαν θεούς τον αιθέρα, τον αέρα κι όσα βρίσκονται σ' αυτά. Προχωρώντας ακόμη στην κακία, λάτρεψαν ως θεούς ακόμη και τις συστατικές ιδιότητες των σωμάτων, δηλαδή τη θερμότητα, ψυχρότητα και υγρασία. Το χειρότερο απ' όλα ήταν όπως συμβαίνει μ' αυτούς που πέφτουν ολοκληρωτικά στη γη και σύρονται στο χώμα σαν τα σαλιγκάρια. Έτσι και οι πιο ασεβείς από τους ανθρώπους ξέπεσαν από τη θεωρία του Θεού και θεοποίησαν ανθρώπους ή ανθρωπομορφές, άλλους ακόμη ζωντανούς και άλλους ήδη νεκρούς. Ήδη όμως μηχανεύθηκαν κι άλλα χειρότερα, και απέδωσαν το θείο και υπερκόσμιο όνομα του Θεού σε πέτρες, ξύλα, θαλάσσια ζώα και ερπετά της γης, και σ' αυτά ακόμη τα άγρια άλογα ζώα. Απονέμουν σ' αυτά όλες τις τιμές που αρμόζουν στο Θεό, ενώ παράλληλα αποστρέφονται τον όντως αληθινό Θεό και Πατέρα του Χριστού. Και μακάρι το θράσος των ανοήτων ανθρώπων να έφτανε ώς αυτό το σημείο και να μην αναμειγνύονταν σε μεγαλύτερες ασέβειες. Γιατί ορισμένοι τόσο ξέπεσαν και σκοτίσθηκαν στο νου ώστε να επινοούν και να θέλουν να θεοποιούν αυτά που είναι ανύπαρκτα και ούτε φαίνονται ανάμεσα στα δημιουργήματα. Ανάμιξαν λογικά πλάσματα με άλογα· έμπλεξαν πράγματα ανόμοια στη φύση τους και τα προσκυνούν ως θεούς. Τέτοιοι είναι οι θεοί των Αιγυπτίων που έχουν κεφάλι σκύλου ή φιδιού ή γαϊδουριού· ακόμη και ο θεός των Λιβύων Άμμωνας πού έχει κεφάλι κριού. Άλλοι πάλι διαίρεσαν τα μέρη του σώματος σε κεφάλι, ώμο, χέρια και πόδια και το καθένα ξεχωριστά το ανύψωσαν σε θεό και το προσκύνησαν. Δεν τους έφτανε φαίνεται να λατρεύουν γενικά όλο το σώμα! Άλλοι πάλι αύξησαν τόσο την ασέβειά τους ώστε θεοποίησαν ακόμη και την ηδονή και τις σαρκικές επιθυμίες που προκαλούν αυτές και την κακία και τις προσκυνούν Τέτοιοι θεοί είναι ο Έρωτας και η Αφροδίτη της Πάφου. Άλλοι πάλι απ' αυτούς, σαν να φιλοδοξούν τα χειρότερα, τόλμησαν ν' ανυψώσουν ως θεούς τους άρχοντές τους ή και τους νεαρούς ερωμένους των αρχόντων· τό έκαναν ή προς τιμήν των αρχόντων ή από το φόβο της εξουσίας. Για παράδειγμα, στην Κρήτη είναι ο φοβερός Ζεύς, στην Αρκαδία ο Ερμής, στην Ινδία ο Διόνυσος, στην Αίγυπτο η Ίσις, ο Όσιρις και ο Ώρος· και τώρα ο Αντίνοος ο νεαρός ερωμένος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού. Αυτόν τον προσκυνούν διότι φοβούνται αυτόν που τους διέταξε να το κάνουν, αν και γνωρίζουν πώς είναι άνθρωπος, και μάλιστα όχι σεμνός αλλά γεμάτος από ασέλγεια. Διότι, όταν ο Αδριανός επισκέφτηκε τη χώρα της Αιγύπτου και πέθανε εκεί ο δούλος του Αντίνοος, που του ικανοποιούσε τα πάθη, έδωσε εντολή να τον λατρεύουν ως θεό. Ο Αδριανός λοιπόν ήταν ερωτευμένος με το δούλο ακόμη και μετά το θάνατο αυτού· σε μας όμως έδωσε μια απόδειξη κι ένα επιχείρημα εναντίον κάθε μορφής ειδωλολατρεία, ότι δηλαδή την εφεύραν οι άνθρωποι όχι για κανένα άλλο λόγο αλλά για τα πάθη τους. Αυτό το μαρτυρεί από την Παλαιά Διαθήκη και η σοφία του Θεού, που λέει: «Η επινόηση των ειδώλων έχει ως αιτία την πορνεία». Και να μην απορήσεις ούτε να θεωρήσεις αναξιόπιστο αυτό που λέω· αφού πριν από λίγο καιρό, ίσως και μέχρι τώρα, η σύγκλητος των Ρωμαίων αναγορεύει ως θεούς αυτούς που βασίλεψαν από τα αρχαία χρόνια· νομοθετεί να προσκυνούν ως θεούς όλους αυτούς ή όποιους αυτή θέλει και αποφασίζει. Οι συγκλητικοί, όσους βέβαια βασιλείς τους μισούν, τους κηρύσσουν φυσικούς εχθρούς τους και τους ονομάζουν κοινούς θνητούς· όσους όμως συμπαθούν, γι' αυτούς διατάζουν να λατρεύονται ως τάχα καλοί άνδρες. Λες και έχουν την εξουσία να αναγορεύουν θεούς, ενώ οι ίδιοι είναι άνθρωποι και μάλιστα κοινοί θνητοί. Θα έπρεπε όμως, εφόσον αναγορεύουν θεούς, οι ίδιοι να είναι θεοί. Διότι πρέπει ο τεχνίτης να είναι ανώτερος από το δημιούργημα και ο δικαστής να εξουσιάζει αυτόν που κρίνει· το ίδιο, αυτός που προσφέρει να χαρίζει οπωσδήποτε αυτό που έχει.Έτσι και ο βασιλιάς να χαρίζει αυτό που έχει, καθώς είναι πιο ισχυρός και μεγάλος απ' αυτούς που παίρνουν. Εφόσον λοιπόν αυτοί αναγορεύουν ως θεούς αυτούς που θέλουν, πρέπει πρώτα οι ίδιοι να είναι θεοί. Το παράδοξο όμως είναι το εξής: οι ίδιοι που θεοποιούν πεθαίνουν ως άνθρωποι, κι έτσι αποδεικνύουν ότι η απόφασή τους είναι άκυρη. Αυτή η συνήθεια δεν είναι νέα, ούτε άρχισε με απόφαση της ρωμαϊκής συγκλήτου, αλλά από την αρχή τη μελετούσαν με σκοπό την επινόηση των ειδώλων. Διότι και οι περίφημοι αρχαίοι θεοί των Ελλήνων όπως ο Δίας, ο Ποσειδών, ο Απόλλων, ο Ήφαιστος και ο Ερμής και οι γυναικείες θεότητες Ήρα, Δήμητρα, Αθηνά και Άρτεμις, ανακηρύχθηκαν θεοί με εντολή του Θησέα, για τον οποίο μας διηγούνται οι Έλληνες. Και αυτοί που έδωσαν την εντολή πέθαναν ως άνθρωποι και τους θρηνούν. Ενώ, αυτοί για τους οποίους βγήκε η εντολή, προσκυνούνται ως θεοί. Αλίμονο στη μεγάλη τους αντινομία και παραφροσύνη! Ενώ γνωρίζουν αυτόν που έδωσε την εντολή, προτιμούν να λατρεύουν αυτούς για τους οποίους εκδόθηκε. Μακάρι η μανία τους για τα είδωλα να περιοριζόταν μέχρι τις ανδρικές θεότητες και να μην αποδιδόταν το όνομα του Θεού και σε γυναικείες μορφές. Ακόμη και τις γυναίκες, με τις οποίες είναι ανασφαλές ν' αποφασίζει κανείς από κοινού, κι αυτές τις λατρεύουν και τις προσκυνούν ως θεότητες. Αυτές είναι όσες προβλέπουν οι διαταγές του Θησέα, όπως ήδη αναφέραμε. Στους Αιγύπτιους είναι η Ίσις, που λέγεται Κόρη και Νεαρότερη· σέ άλλους ανήκει η Αφροδίτη. Τα ονόματα των υπολοίπων θεωρώ απρέπεια και να τα αναφέρω, διότι προκαλούν ντροπή. Πολλοί πάλι, όχι μόνο τα αρχαία χρόνια αλλά και τα σημερινά, έχασαν αγαπητά πρόσωπα, αδέλφια, συγγενείς και γυναίκες· και πολλές γυναίκες έχασαν τους άνδρεςτους. Όλους αυτούς, που η ζωή απέδειξε ότι είναι θνητοί άνθρωποι, αυτούς από το μεγάλο τους πένθος τούς ζωγράφησαν και τους έκαναν αγάλματα και τους πρόσφεραν θυσίες. Αυτούς οι μετέπειτα, λόγω της τέχνης και της ικανότητας του τεχνίτη του αναθήματος, τους θεοποίησαν, πράγμα αφύσικο. Όλους αυτούς οι γονείς τους τους έκλαψαν διότι ήξεραν ότι δεν είναι θεοί· αν το γνώριζαν, δεν θα τους θρηνούσαν σαν χαμένους. Άλλωστε, όχι μόνο δεν τους θεωρούσαν θεούς, αλλά επειδή πίστευαν ότι δεν υπάρχουν καθόλου, τους αναπαράστησαν σε εικόνες ώστε, βλέποντας την εικόνα τους, να παρηγορούνται για την ανυπαρξία τους. Σ' αυτούς όμως οι ανόητοι προσεύχονται και τους αποδίδουν τις τιμές του αληθινού Θεού. Έτσι λοιπόν, στην Αίγυπτο ακόμη και τώρα γίνεται θρήνος για το θάνατο του Όσιρι, του Ώρου, του Τυφώνα και των υπολοίπων. Και οι χάλκινοι λέβητες στη Δωδώνη και οι κορύβαντες στην Κρήτη αποδεικνύουν ότι ο Δίας δεν είναι θεός αλλά άνθρωπος· κατάγεται μάλιστα από ανθρωποφάγο πατέρα. Και το αξιοθαύμαστο, ο μεγαλύτερος Έλληνας φιλόσοφος, που καυχήθηκε ότι φιλοσόφησε πολλά για το Θεό, ο Πλάτωνας, κατέβηκε κι αυτός στον Πειραιά με το Σωκράτη, για να προσκυνήσει την Άρτεμη, έργο ανθρώπινης τέχνης! Όλες αυτές τίς επινοήσεις της λατρείας των ειδώλων η Αγία Γραφή τίς σημείωνε από καιρό, λέγοντας: «Η ειδωλολατρεία έχει για θεμέλιο την πορνεία. Η επινόησή της καταστρέφει τη ζωή». Διότι ούτε στην αρχή της ζωής υπήρχε ούτε στο μέλλον θα υπάρξει. Την έφερε στον κόσμο η κενοδοξία των ανθρώπων, και γι' αυτό θά έχει σύντομο τέλος. Ένας πατέρας πού πενθεί το νεκρό παιδί του, φτιάχνει εικόνα του πρόωρα πεθαμένου παιδιού του· έτσι, τιμά τώρα σαν ζωντανό το νεκρό παιδί του και τελεί με τους δούλους του μυστήρια και λατρευτικές τελετές. Με το πέρασμα του χρόνου το ασεβές έθιμο γίνεται μόνιμη τελετή. Με διαταγή των τυράννων λατρεύονταν και τα αγάλματά τους. Διότι, όσοι υπήκοοί τους κατοικούσαν μακριά και δεν τους έβλεπαν αυτοπροσώπως για να τους τιμήσουν, έφτιαξαν το άγαλμα του βασιλιά σε εμφανές σημείο, για να τιμούν δουλικά τον απόντα ως παρόντα. Και η καλλιτεχνία του δημιουργού παρότρυνε τά θύματα της άγνοιας σε υπερβολική λατρεία. Ο μεν τεχνίτης, επειδή θέλει να αρέσει στον άρχοντα, προσπαθεί ν' αποδώσει τέλεια την ομοιότητα της εικόνας. Ο λαός όμως, παρασύρεται από το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα και θεωρεί τον πριν από λίγο τιμώμενο άνθρωπο ως σεβάσμιο θεό. Κι αυτό υπήρξε ολίσθημα στη ζωή. Διότι, οι άνθρωποι, όντας εξαρτώμενοι σε συμφορά ή τυραννία, «απέδωσαν το σεβάσμιο όνομα του Θεού σέ πέτρες και ξύλα». Αφού, λοιπόν, αυτή είναι, σύμφωνα με την Αγία Γραφή, η επινόηση των ειδώλων που έπλασαν οι άνθρωποι, είναι ώρα να προχωρήσω για χάρη σου και στην ανατροπή της. Θα χρησιμοποιήσω αποδείξεις όχι από ξένες πηγές αλλά από τα δικά τους φρονήματα. Ας ξεκινήσω πρώτα από τα πιό ελαφρά επιχειρήματα. Αν εξετάσεις κανείς τίς πράξεις των θεωρουμένων ως θεών, θα διαπιστώσει ότι όχι μόνο θεοί δεν είναι, αλλά φανερώνονται ως οι πιο αισχροί από τους ανθρώπους. Για παράδειγμα, τί σημαίνει να διαβάζει κανείς στους ποιητές τους έρωτες και τις αισχρότητες του Δία; Τί σημαίνει ν' ακούει ότι αυτός αρπάζει τον Γανυμήδη και διαπράτει κρυφές μοιχείες; Τί σημαίνει να φοβάται, μήπως, παρά τη θέλησή του, καταστραφούν τα τείχη της Τροίας; Τί σημαίνει να βλέπει το Δία να λυπάται για το θάνατο του γιού του Σαρπηδόνα και να μή μπορεί να τον βοηθήσει, αν και το θέλει; Επίσης, τι σημαίνει να βλέπει κανείς το Δία να πέφτει θύμα συνομωσίας από άλλους δήθεν θεούς, όπως η Ήρα και ο Ποσειδώνας, ενώ τον βοηθεί μια γυναίκα, η Θέτιδα και ο Αιγαίωνας με τα εκατό χέρια; Ακόμη, να τον νικούν οι ηδονές, να γίνεται δούλος γυναικών και για χάρη τους να ριψοκινδυνεύει μεταμορφούμενος σε τετράποδο ζώο ή σε πτηνό· Καί πάλι τί σημαίνει ο Δίας να κρύβεται επειδή τον κυνηγά ο πατέρας του, ενώ ο ίδιος έκλεισε στη φυλακή τον πατέρα του Κρόνο και στη συνέχεια τον ευνούχισε; Συμπερασματικά, αξίζει αυτόν να τον θεωρούν θεό, που έκανε τόσα και έχει κατηγορηθεί για αδικήματα τα οποία το κοινό ρωμαϊκό δίκαιο δεν επιτρέπει ούτε σε κοινούς ανθρώπους; Και επειδή είναι πολλά, αναφέρω λίγα απ' αυτά. Ποιός άνθρωπος δεν θα χλευάσει και καταδικάσει σε θάνατο τον Δία, όταν δει τη μοιχεία και τη διακόρευση που έκανε στη Σεμέλη, τη Λήδα, την Αλκμήνη, την Άρτεμη, τη Λητώ, τη Μαία, την Ευρώπη, τη Δανάη και την Αντιόπη; Ή για το θράσος να έχει την ίδια και αδελφή και γυναίκα, δεν θα τον χλευάσει και τιμωρήσει με θάνατο; Και όχι μόνο διέπραξε μοιχεία, αλλά και τα παιδιά πού απόκτησε απ' αυτήν τα θεοποίησε και απέδωσε λατρευτικές τιμές. Ως κάλυμμα της ασέλγειάς του είχε την επινόηση της θεοποίησης. Τέτοια θεοποιηθέντα παιδιά του Δία είναι ο Ηρακλής, οι Διόσκουροι, ο Ερμής, ο Περσέας και η Σώτειρα. Ακόμη, ποιός, όταν δει στην Τροία την αδιάλλακτη φαγωμάρα μεταξύ των δήθεν θεών για χατήρι των Ελλήνων ή των Τρώων, δεν θα καταδικάσει την αδυναμία τους; Με τη φιλονικεία τους ερέθισαν και τους ανθρώπους. Επιπλέον, ποιός θα δει το Διομήδη να πληγώνει τον Άρη και την Αφροδίτη, ή τον Ηρακλή την Ήρα και τον υποχθόνιο θεό του Άδη, ή τον Περσέα να πληγώνει το Διόνυσο και τον Αρκάδα την Αθηνά, ή τον Ήφαιστο να τον γκρεμίζουν και να μένει κουτσός, ποιός λογικός άνθρωπος για όλα αυτά δεν θα αμφιβάλλει για τη φύση τους και θ' αποφύγει να τους ονομάζει θεούς; Εφόσον υπόκεινται στη φθορά και έχουν πάθη, δεν είναι τίποτε άλλο παρά άνθρωποι, και μάλιστα αδύναμοι. Θ' απορεί κανείς, ποιούς να θαυμάζει περισσότερο, αυτούς που πλήγωσαν ή αυτούς που πληγώθηκαν! Ποιός, επίσης, δεν θα γελάσει και δεν θα κατηγορήσει για διαφθορά, όταν πληροφορηθεί τη μοιχεία του Άρη σε βάρος της Αφροδίτης· ή το δόλο του Ήφαιστου σε βάρος των δύο παραπάνω· και ακόμη τους υπόλοιπους θεούς που καλέστηκαν από τον Ήφαιστο καί πήραν μέρος στη μοιχεία και ασέλγεια ως θεατές; Ή ποιός δεν θα γελάσει βλέποντας τον εκτος εαυτού μεθυσμένο Ηρακλή ν' ασωτεύει με την Αμφιάλη; Δεν είναι ανάγκη να ελέγξουμε αναλυτικά τις φιλήδονες πράξεις των θεών, τους παράλογους έρωτές τους, την κατασκευή ειδώλων από χρυσό, ασήμι, χαλκό, σίδερο, πέτρα και ξύλο. Όλ' αυτά τα πράγματα από μόνα τους προκαλούν αποστροφή και από μόνα τους φανερώνουν το βάθος της πλάνης. Ένα μόνο· λυπάται κανείς εκείνους οι οποίοι έχουν ξεγελαστεί και παρασυρθεί απ' όλα αυτά. Διότι, ενώ μισούν θανάσιμα το μοιχό που παρασύρει τη γυναίκα τους, αντίθετα δεν ντρέπονται να θεοποιούν αυτούς που διδάσκουν τη μοιχεία. Και ενώ απορρίπτουν σαρκική σχέση με την αδελφή τους, όμως λατρεύουν αυτούς που το έκαναν. Και ενώ παραδέχονται ως κακό την παιδεραστία, παρ' όλα αυτά λατρεύουν αυτούς που κατηγορούνται ότι την έκαναν. Γενικά, αυτά που απαγορεύουν οι νόμοι στους ανθρώπους να τα κάνουν, αυτά δεν ντρέπονται να τ' αποδίδουν ως χαρακτηριστικά των ψευτοθεών τους! Έπειτα, προσκυνώντας τίς πέτρες και τα ξύλα, δεν βλέπουν ότι όλα αυτά είτε τα πατούν με τα πόδια είτε τα καίνε· δυστυχώς, όμως, μερικά κομμάτια τους τα αναγορεύουν σε θεότητες. Αυτά που πριν από λίγο χρησιμοποιούσαν, τώρα με μανία τα λαξεύουν και τα λατρεύουν. Δεν βλέπουν ούτε σκέφτονται ότι λατρεύουν την τέχνη του γλύπτη και όχι θεούς. Όσο καιρό οι πέτρες είναι απελέκητες και τα υλικά ακατέργαστα, τόσο τα καταπατούν και τα χρησιμοποιούν ακόμη και στις πιο εξευτελιστικές εργασίες. Μόλις όμως ο τεχνίτης επιβάλλει στα υλικά αυτά τη συμμετρία της επιστήμης του και χαράξει σ' αυτά τη μορφή ενός άνδρα ή μιας γυναίκας, τότε ευγνωμονούν τον τεχνίτη και τα προσκυνούν ως θεότητες· σαν να μην έδωσαν χρήματα στον αγαλματοποιό για να τα αγοράσουν! Πολλές φορές μάλιστα και ο ίδιος ο τεχνίτης των γλυπτών, σαν να ξέχασε ότι ο ίδιος τα έφτιαξε, προσεύχεται στα δικά του έργα! Αυτά που πριν από λίγο κομμάτιαζε και σμίλευε, τά ίδια μετά την επεξεργασία τους τα ονομάζει θεούς. Θα έπρεπε, αν αυτά τα έργα ήταν άξια θαυμασμού, να προτιμούν την τέχνη του δημιουργού και όχι τα ίδια τα δημιουργήματα. Διότι, δεν στολίζει ούτε θεοποιεί η ύλη την τέχνη, αλλά η τέχνη την ύλη. Θα ήταν πιο δίκαιο να προσκυνούν τον τεχνίτη των αγαλμάτων και όχι τα δημιουργήματά του. Για δύο λόγους, πρώτα γιατί αυτός υπήρχε πριν τα γλυπτά-θεούς κι έπειτα διότι τα έφτιαξε όπως αυτός ήθελε. Τώρα όμως άφησαν στην άκρη το δίκαιο και περιφρόνησαν την επιστήμη και την τέχνη· προσκυνούν πλέον τα δημιουργήματα της επιστήμης και τέχνης. Και ενώ πεθαίνει ο άνθρωπος κατασκευαστής των ειδώλων, τα έργα του τα τιμούν ως αθάνατα. Κι αυτά όμως, αν δεν τα φροντίσουν καθημερινά, με την πάροδο του χρόνου, λόγω του υλικού κατασκευής της, καταστρέφονται. Πώς, λοιπόν, δεν θα τους λυπόταν κανείς και στο εξής: αυτοί που βλέπουν προσκυνούν τους τυφλούς, κι αυτοί που ακούν προσεύχονται στους κωφούς. Δυστυχώς, οι άνθρωποι, που έχουν από τη φύση τους ψυχή και λογική, ονομάζουν θεούς αυτούς που δεν κινούνται καθόλου και δεν έχουν ψυχή. Και δεν είναι το πιο παράδοξο, αυτούς που οι ίδιοι εξουσιάζουν σ' αυτούς να είναι υπόδουλοι σαν αφεντικά τους; Και μη θεωρείς ότι αυτά που λέω σε βάρος τους είναι ψευδή και αβάσιμα· είναι ολοφάνερη η αξιοπιστία τους· μπορούν εύκολα να τη διαπιστώσουν όσοι το επιθυμούν. Γιά όλα αυτά υπάρχει η καλύτερη μαρτυρία από την Αγία Γραφή που διδάσκει και λέει: «Τα αγάλματα των ειδωλολατρικών λαών είναι από ασήμι και χρυσάφι, ανθρώπινα κατασκευάσματα. Έχουν μάτια αλλά δεν βλέπουν· έχουν στόμα, αλλά δεν μιλούν· έχουν αυτιά αλλά δεν ακούν· έχουν μύτη αλλά δεν οσφραίνονται. Έχουν χέρια αλλά δεν μπορούν να ψηλαφίσουν· πόδια έχουν και δεν περπατούν· δεν μπορούν ν' αρθρώσουν φωνή. Όσοι τα κατασκευάζουν ομοιάζουν σ' όλα μ' αυτά». (Ψαλμός 113) Αυτά τα είδωλα τα καταδικάζουν οι προφήτες με ελεγκτικό λόγο του γίου Πνεύματος: «Θα ντραπούν αυτοί που πλάθουν θεούς και μάταια κατασκευάζουν είδωλα· όλοι οι ψευτοθεοί, απ' όποιον κι αν φτιάχτηκαν, ξεράθηκαν κι εξαφανίστηκαν. Κι όσοι από τους ανθρώπους είναι κουφοί πνευματικά και επιμένουν στήν πλάνη, ας συγκεντρωθούν όλοι μαζί· θα ντραπούν για την πλάνη τους και τους ψευτοθεούς τους. »Να, πώς έγιναν οι θεοί τους! σιδεράς λεπταίνει το σίδερο, με το σφυρί το κατεργάζεται, το τρυπά κατάλληλα με το τρυπάνι και το στήνει όρθιο. Το δουλεύει με τη δύναμη των χεριών του· και μάλιστα νηστικός, αποκαμωμένος και διψασμένος. »Το ίδιο και ο ξυλουργός· διαλέγει το ξύλο, απλώνει το μέτρο του, το κόβει, το κολλά και το διαρρυθμίζει. Έτσι δίνει σ' αυτό μορφή ωραίου άνδρα και το στήνει στο ναό. Ο ξυλουργός έκοψε ξύλο από το δάσος, το οποίο όμως ο Κύριος το φύτεψε, η βροχή το πότισε και το μεγάλωσε· έτσι ώστε να το χρησιμοποιήσουν οι άνθρωποι να θερμανθούν με τη φωτιά. Καίγοντάς το, έψησαν ψωμί πάνω σ' αυτό, ενώ από ένα κομμάτι του οι γλύπτες έφτιαξαν είδωλα θεών και τα προσκύνησαν. Έτσι λοιπόν το μισό ξύλου του ειδώλου το έκαψαν στη φωτιά· και στο μισό έψησαν κρέας, έφαγαν και χόρτασαν· ζεστάθηκαν και είπαν: Ευχάριστο πράγμα η θερμότητα και η θέα της φωτιάς». »Το υπόλοιπο ξύλο το προσκυνούσε λέγοντας: βοήθησέ με, επειδή είσαι θεός. Δεν είχαν σύνεση, διότι σκοτίσθηκαν ώστε να μη βλέπουν τα μάτια της ψυχής τους και να καταλαβαίνουν με το νου. Ο ξυλουργός που σκάλισε το είδωλο δεν σκέφτηκε με το νου ούτε με την ψυχή ούτε με τη στοιχειώδη σύνεση ότι το μισό ξύλο το έκαψε για να θερμανθεί και έψησε σε αυτό ψωμιά· έψησε και κρέας και έφαγε. Το υπόλοιπο ξύλο το έκανε βδελυρό είδωλο και το προσκυνούν. »Μάθετε ότι η καρδιά τους είναι στάχτη και βρίσκονται στην πλάνη· κανείς δεν μπορεί να τους σώσει. Δέστε σεις που φτιάξατε τα είδωλα· δεν θα πείτε ότι με το δεξί μας χέρι κάναμε ψεύτικα είδωλα;». (Ησαΐας, 44). Πώς λοιπόν δεν θα ελεγχθούν ως άθεοι μπροστά σ' όλους όσοι θεωρούνται και από την ίδια την Αγία Γραφή ασεβείς; Ή πώς δεν είναι κακότυχοι όσοι τόσο φανερά αποδεικνύεται ότι λατρεύουν τα άψυχα αντί τα αληθινά; Τί ελπίδα έχουν και ποιός μπορεί να τους συγχωρήσει, αφού πιστεύουν σε μη λογικά και ψεύτικα όντα, αντί να προσκυνούν τον αληθινό Θεό; Μακάρι ο τεχνίτης να έφτιαχνε τους θεούς τους χωρίς μορφή, ώστε να μην είναι ολοφάνερη η απόδειξη της αδιαντροπιάς τους. Διότι θα ξεγελούσαν τους απλοϊκούς ότι δήθεν τα είδωλα καταλαβαίνουν, αν βέβαια τα αισθητήρια όργανά τους (μάτια, μύτες, αυτιά, χέρια και στόμα) δεν ήταν ανίκανα να κινηθούν και να χρησιμοποιήσουν τις αισθήσεις τους για ν' αντιληφθούν τα αισθητά αντικείμενα. Τώρα όμως τα είδωλα έχουν αισθητήρια χωρίς να αισθάνονται, πόδια χωρίς να στέκονται, και ενώ κάθονται δεν κάθονται. Διότι δεν έχουν την ενέργεια των αισθητηρίων, αλλά μένουν ακίνητοι ως θεοί όπως θέλησε ο κατασκευαστής τους Δεν έχουν κανένα γνώρισμα του Θεού, εντελώς άψυχοι, όπως τους έφτιαξε ο τεχνίτης. Μακάρι οι κήρυκες και μάντεις αυτών των θεών, εννοώ τους ποιητές και συγγραφείς, να τους ονομάτιζαν απλά ως θεούς και τίποτε άλλο· να μην ανέφεραν καθόλου τις πράξεις τους, διότι αυτές αποδεικνύουν ότι δεν είναι θεοί και ότι είναι αισχρή η ζωή τους. Γιατί, και με μόνο την αναφορά στο όνομα "θεός", μπορεί να γίνει υποκλοπή της αλήθειας και να ξεγελαστούν πολλοί. Τώρα όμως, οι ποιητές διηγούνται τους έρωτες και τις αισχότητες του Δία, τις παιδεραστίες των υπολοίπων, τίς ερωτικές ζηλοτυπίες των γυναικών, τους φόβους, τις δειλίες και τις άλλες κακίες. Μ' όλα αυτά όμως στιγματίζουν τον εαυτό τους, ότι όχι μόνο για θεούς δεν διηγούνται αλλ' ούτε για σεμνούς ανθρώπους και πλάθουν μύθους αισχρούς και κακούς. Ίσως όμως, για να δικαιολογηθούν οι ασεβείς, να χρησιμοποιήσουν την ιδιότητα των ποιητών λέγοντας ότι έχουν το δικαίωμα να πλάθουν ανύπαρκτα πράγματα και ψεύτικους μύθους για ευχαρίστηση των ακροατών. Χάρη σ' αυτό έπλασαν και τα σχετικά με τους θεούς. Κι αυτή όμως η δικαιολογία θα φανεί μετέωρη απ' όλους τους μύθους που αραδιάζουν για τους θεούς. Διότι, αν όλα όσα λένε οι ποιητές είναι μυθεύματα, τότε ψεύτικο θα ήταν και το όνομα του Δία, του Κρόνου, της Ήρας και των υπόλοιπων θεών. Ίσως βέβαια, όπως λένε αυτοί, και τα ονόματα να είναι πλαστά και στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καθόλου Δίας ή Κρόνος ή Άρης. Τους δημιουργούν οι ποιητές, για να ξεγελούν τους ακροατές τους. Εφόσον όμως οι ποιητές πλάθουν αυτούς που δεν υπάρχουν, πώς θα τους θεωρούμε αληθινούς θεούς; Ή μήπως θα μας πουν ότι δεν πλάθουν ψευδή ονόματα, αλλά ψευδείς πράξεις σε βάρος τους; Κι αυτό όμως δεν αποτελεί ισχυρό επιχείρημα για να τους απαλλάξει στην απολογία τους. Διότι, αν πλάθουν ψεύτικες πράξεις, ψεύτικα θα είναι και τα ονόματα των πρωταγωνιστών. Το αντίθετο: αν λένε αλήθεια στα ονόματα, οπωσδήποτε αληθινές θα είναι και οι πράξεις. Άλλωστε αυτοί που πλάθουν τους μύθους των θεών γνωρίζουν πολύ καλά και ποιά πρέπει να είναι τα έργα τους. Ποτέ δεν θα απέδιδαν ανθρώπινες ιδιότητες στους θεούς· όπως δεν αποδίδει κανείς την ιδιότητα της φωτιάς στο νερό· η μία είναι καυτή και το άλλο ψυχρό. Αν οι πράξεις των θεών είναι αντάξιές τους, τότε θα ήταν θεοί και όσοι τις έκαμαν. Αν όμως οι πράξεις της μοιχείας και οι παρόμοιες χαρακτηρίζουν κακούς ανθρώπους, τότε οι δράστες τους είναι άνθρωποι και όχι θεοί. Διότι οι πράξεις πρέπει να συμφωνούν με τη φύση του δράστη τους· ώστε η ενέργεια να φανερώση τον δράστη και η πράξη να γίνει αντιληπτή από την ουσία της. Όπως ακριβώς συμβαίνει με κάποιον που μιλάει για το νερό και τη φωτιά· αναφέροντας τις ενέργειές τους, δεν λέει ότι το νερό καίει ούτε ότι η φωτιά ψυχραίνει. Παρόμοια, σχετικά με τον ήλιο και τη γη, δεν λέει ότι η γη φωτίζει και ο ήλιος βγάζει βότανα και καρπούς· αν έλεγε κάτι τέτοιο, θα ξεπερνούσε κάθε τρέλα. Έτσι λοιπόν οι δικοί τους ποιητές και μάλιστα ο πιο σπουδαίος (εννοεί τον Όμηρο), αν πίστευαν ότι ο Δίας και οι λοιποί είναι θεοί, δεν θα τους απέδιδαν τέτοιου είδους πράξεις. Διότι αυτές αποδείχνουν ότι δεν είναι θεοί αλλά περισσότερο άνθρωποι, καί μάλιστα χωρίς αρετή. Αν όμως κατηγορείς τους ποιητές ότι λόγω της ιδιότητάς τους λένε ψέματα, γιατί να μη λένε ψέματα και για τα κατορθώματα των ηρώων; Να πλάθουν, δηλαδή, δειλία αντί για ανδρεία και το αντίστροφο; Έπρεπε όπως είπαν ψέματα για τον Δία και την Ήρα, έτσι να προσάπτουν ψευδώς στον Αχιλλέα δειλία, ενώ στο Θερσίτη (ο πιο δειλός Έλληνας στην εκστρατεία της Τροίας) δύναμη· να συκοφαντούν τον Οδυσσέα για επιπολαιότητα και τον σοφό Νέστορα για παρανοϊκότητα. Να διηγούνται για τον Διομήδη και τον Έκτορα γυναικείες (δειλές) πράξεις, ενώ για την Εκάβη (γυναίκα του Πριάμου που δείλιασε στην αιχμαλωσία της) ανδρεία. Εφόσον λένε αυτοί ότι οι ποιητές πλάθουν ψέμματα, θα έπρεπε για όλες τις περιπτώσεις να το κάνουν. Τώρα όμως συμβαίνει το εξής στους ποιητές : ενώ για τους ανθρώπους λένε την αλήθεια, δεν διστάζουν να λένε ψέματα για τους δήθεν θεούς. Ίσως, βέβαια, να πει κάποιος ότι λένε ψέματα για τις αδιάντροπες πράξεις τους· ενώ, αντίθετα, λένε την αλήθεια στους επαίνους, όταν υμνούν τον Δία ότι κυβερνά στον Όλυμπο και τον ουρανό ως πατέρας και ανώτερος όλων των θεών. Την αλήθεια αυτού του συλλογισμού μπορεί να την καταρρίψει ο καθένας, όχι μόνον εγώ. Με τα πρώτα επιχειρήματα θα λάμψει σε βάρος τους η αλήθεια. Διότι οι πράξεις που διηγούνται δείχνουν ότι πρόκειται για ανθρώπους, ενώ οι έπαινοι για υπερανθρώπους. Το καθένα απ' αυτά δεν συμφωνεί με το άλλο. Διότι δεν αποτελεί ίδιο των ουράνιων θεών να κάνουν τέτοιες πράξεις, ούτε όσοι τις κάνουν μπορεί να ονομάζονται θεοί. Τί μας μένει να σκεφθούμε από το ότι τα εγκώμια για τους θεούς είναι ψεύτικα και χαριστικά, ενώ οι αισχρές τους πράξεις αληθινές. Την πραγματικότητα αυτού την επιβεβαιώνει κανείς από πείρα. Κανείς δεν εγκωμιάζει κάποιον και ταυτόχρονα κατηγορεί τις πράξεις του. Αλλά συμβαίνει το εξής: όποιον έχει αισχρή ζωή προσπαθούν με επαίνους να τον υψώσουν, για να εξαπατήσουν τους ανθρώπους που ακούν για την κακή ζωή του κι έτσι ν' αποκρύψουν την αισχρότητά του. Συμβαίνει, όπως ένας που θέλει να εγκωμιάσει κάποιον και δεν βρίσκει τίποτε άξιο επαίνου ούτε στη συμπεριφορά ούτε στην ψυχή, καθώς αυτά προκαλούν ντροπή· τον εξυψώνει τότε με διαφορετικό τρόπο και του αποδίδει χαρίσματα ανώτερα από την αξία του. Έτσι κάνουν και οι διάσημοι ποιητές των ειδωλολατρών· ντρέπονται για τις ασιχρές πράξεις των δήθεν θεών και τους αποδίδουν υπεράνθρωπο όνομα, αυτό της θεότητας. Δεν καταλαβαίνουν ότι η ιδιότητα του υπεράνθρωπης θεότητας όχι μόνο δεν θα καλύψει τις ανθρώπινες αδυναμίες των ψευτοθεών, αλλά μάλλον θα τους ξεσκεπάσει, επειδή οι ανθρώπινες αδυναμίες δεν ταιριάζουν σε αντιλήψεις για το Θεό. Εγώ μάλιστα πιστεύω ότι οι ποιητές παρά τη θέλησή τους αναφέρουν τα πάθη και τις πράξεις των θεών. Επειδή, όπως λέει η Αγία Γραφή, προσπάθησαν ν' αποδώσουν το όνομα και την τιμή που ανήκει στο Θεό σ' αυτούς που δεν είναι θεοί αλλά κοινοί θνητοί· κάτι τέτοιο αποτελεί μεγάλη ασέβεια. Εξαιτίας αυτής της ασέβειας τους υποχρέωσε η αλήθεια, χωρίς τη θέλησή τους, να εκθέσουν τα πάθη των ψευτοθεών. Κι έτσι οι απόγονοί τους να διαβάζουν στα βιβλία τους τα πάθη των θεών και να αποδείχνεται ότι δεν είναι θεοί. Ποιά λοιπόν δικαιολογία ή απόδειξη για τη θεότητα αυτών θα είχαν εκείνοι που είναι γεμάτοι από δεισιδαιμονίες; Απ' όσα είπαμε παραπάνω, αποδείχτηκε ότι οι θεοί είναι άνθρωποι, και μάλιστα γεμάτοι πάθη. Ίσως όμως θα χρησιμοποιήσουν με καύχηση εκείνο το επιχείρημα, ότι οι δήθεν θεοί ανακάλυψαν πράγματα χρήσιμα για τη ζωή των ανθρώπων, και γι' αυτό τους λένε θεούς, διότι αποδείχτηκαν χρήσιμοι στους ανθρώπους. Λένε ότι ο Δίας ανακάλυψε την τέχνη της πλαστικής, ο Ποσειδώνας την κυβερνητική, ο Ήφαιστος την κατεργασία του χαλκού, η Αθηνά την υφαντική, ο Απόλλων τη μουσική, η Άρτεμη το κυνήγι, η Ήρα τον καλλωπισμό, η Δήμητρα τη γεωργία και άλλοι θεοί άλλες τέχνες, όπως μας διηγούνται οι ιστορικοί. Αυτές όμως τις τέχνες και τις παρόμοιες επιστήμες έπρεπε οι άνθρωποι να τις αποδώσουν όχι μόνο στους (ψευτο)θεούς αλλά στην ανθρώπινη φύση. Διότι αυτή εφευρίσκει τις τέχνες. Εξάλλου πολλοί θεωρούν την τέχνη απομίμηση των ιδιοτήτων της ανθρώπινης φύσης. Αν λοιπόν έγιναν επιστήμονες, επειδή σπούδασαν τις τέχνες, δεν σημαίνει ότι πρέπει να τους θεωρούμε και θεούς, αφού είναι άνθρωποι. Διότι δεν προήλθαν οι τέχνες από τους θεούς, αλλά στις τέχνες οι ίδιοι οι άνθρωποι αντίγραψαν την φύση τους. Όντας λοιπόν άνθρωποι με φυσική την ικανότητα να μάθουν, όπως και το είπαμε, δεν είναι παράδοξο που επινόησαν τις τέχνες· διότι με το νου τους μελέτησαν τη δική τους φύση και απ' αυτήν προήλθαν οι γνώσεις. Κι αν ισχυρίζονται ότι πρέπει να τους αναγορεύσουμε θεούς, επειδή ανακάλυψαν τις τέχνες, τότε είναι καιρός να ονομάσουμε θεούς και τους εφευρέτες των άλλων τεχνών, για τον ίδιο λόγο που και οι πρώτοι ονομάστηκαν. Για παράδειγμα, είναι κι άλλοι τέτοιοι εφευρέτες. Οι Φοίνικες ανακάλυψαν το αλφάβητο, ο Όμηρος την ηρωϊκή ποίηση, ο Ζήνων ο Ελεάτης τη διαλεκτική,ο Συρακούσιος Κόραξ τη ρητορική τέχνη· ο Αρισταίος τη μελισσοκομία, ο Τριπτόλεμος την καλλιέργεια των σιτηρών· ο Σπαρτιάτης Λυκούργος και ο Αθηναίος Σόλων τη νομοθεσία· ο Παλαμήδης εφεύρεσε το συντακτικό και την αριθμητική. Και άλλοι πολλοί ανακάλυψαν πολλά και διάφορα χρήσιμα για το βίο των ανθρώπων, όπως μας τα διηγούνται οι ιστορικοί. Αν λοιπόν η εφεύρεση των επιστημών φτιάχνει τους θεούς και τη λατρεία τους, υποχρεωτικά πρέπει καί όσοι έγιναν κατόπιν εφευρέτες, να θεωρούνται κι αυτοί θεοί. Αν όμως αυτούς δεν τους αξιώνουν ως θεούς αλλά τους κατατάσσουν στην κατηγορία των ανθρώπων, τότε κατ' ακολουθία πρέπει ο Δίας, η Ήρα και οι λοιποί να μήν καλούνται θεοί· να θεωρείται ότι κι αυτοί υπήρξαν άνθρωποι. Ακόμη περισσότερο διότι δεν ήταν σεμνοί, όπως το δείχνουν και τα αγάλματά τους· αποδεικνύουν ότι τίποτε άλλο δεν ήταν παρά μόνον άνθρωποι. Διότι, με τη γλυπτική, ποιά άλλη μορφή δίνουν στους (ψευτο)θεούς παρά ανδρών ή γυναικών; Και ακόμη δίνουν μορφές κατώτερων όντων που δεν έχουν φύση λογική, όπως κάθε είδους πτηνά, ήμερα και άγρια τετράποδα, ερπετά, όσα περιέχει η γη, η θάλασσα και κάθε είδους νερά. Διότι οι άνθρωποι έπεσαν στον παραλογισμό των παθών και των ηδονών· δεν σκέπτονταν τίποτε άλλο παρά ηδονές και σαρκικές επιθυμίες. Με το νου λοιπόν στραμμένο σ' αυτά τα παράλογα, αναπαράστησαν το θείο με μη λογικές παραστάσεις σύμφωνα με τα πάθη τους, και έτσι με τα γλυπτά παράστησαν πολλούς θεούς. Έχουν λοιπόν ως θεούς παραστάσεις ζώων, ερπετών και πτηνών, όπως το λέει ο θείος και αληθινός ερμηνευτής της Αγίας Γραφής: «Απατήθηκαν με με τις μάταιες σκέψεις τους και σκοτείνιασε η ανόητη καρδιά τους. Ενώ ισχυρίζονταν πως είναι σοφοί, αποδείχθηκαν ανόητοι· προτίμησαν, αντί τη δόξα του αιώνιου Θεού, είδωλα εικόνας θνητών ανθρώπων και πτηνών, ζώων και ερπετών. Γι' αυτό επίτρεψε ο Θεός να πέσουν σε ατιμωτικά πάθη». Αφού λοιπόν, όπως προείπαμε, πρώτα χτυπήθηκε η ψυχή τους με τις παράλογες ηδονές, ύστερα ξέπεσαν σε τέτοιου είδους ειδωλολατρεία. Για την πτώση τους αυτή στην άρνηση του αληθινού Θεού, επέτρεψε Εκείνος να κυλίονται στα πάθη και ν' απεικονίζουν το Θεό Πατέρα του Κυρίου με παράλογα είδωλα. Σχετικά μ' αυτά, οι θεωρούμενοι φιλόσοφοι και επιστήμονες από τους ειδωλολάτρες, όταν τους κατηγορούν, δεν αρνούνται ότι οι δήθεν θεοί είναι μορφές ανθρώπων και κτηνών· κι όταν απολογούνται, λένε ότι έχουν αυτά τα είδωλα, για να τους απαντά και παρουσιάζεται ο θεός μέσω αυτών. Διότι, δεν είναι δυνατό με άλλο τρόπο να γνωρίσουν τον αόρατο θεό παρά με τέτοια αγάλματα και λατρευτικές τελετές. Οι πιο φιλόσοφοι και βαθυστόχαστοι βέβαια απ' αυτούς ισχυρίζονται ότι παριστάνουν τους θεούς με τέτοια είδωλα, για να επικαλούνται μ' αυτά την εμφάνιση αγγέλων και θείων δυνάμεων· έτσι με τις εμφανίσεις τους θα τους διδάξουν τη γνώση του Θεού. Λένε ότι τα είδωλα είναι για τους ανθρώπους σαν τα γράμματα που τα διαβάζουν και μπορούν να κατανοήσουν το Θεό με τη βοήθεια αγγελικών εμφανίσεων. Αυτά βέβαια εκείνοι με τέτοιους μύθους τα αξιολογούν. Και βέβαια δεν θεολογούν· ευτυχώς, που δεν το κάνουν. Αν κανείς όμως εξετάσει με επιμέλεια τα λεγόμενά τους, θα διαπιστώσει ότι και αυτές οι απόψεις είναι εξίσου ψευδείς με τίς προηγούμενες. Θα μπορούσε βέβαια να τους πει κάποιος την αλήθεια που θα τους κρίνει. Πώς μ' αυτά τα είδωλα διακρίνεται και γνωρίζεται ο Θεός; Με ποιό από δύο; Με το υλικό κατασκευής τους ή με τη μορφή που εικονίζουν; Αν γίνεται με το υλικό, τί χρειάζεται η μορφή; Και μήπως δεν εμφανιζόταν ο Θεός με ασχημάτιστη την ύλη, πριν από τη δημιουργία των ειδώλων; Μάταια αυτοί περιβάλλουν τους ναούς με τείχη, κλείνοντας μέσα τους μια πέτρα ή ένα κομμάτι ξύλου ή χρυσού, εφόσον όλη η γη είναι γεμάτη από τέτοιου είδους υλικά. Εάν πάλι η μορφή που εικονίζεται στα είδωλα γίνεται αιτία της εμφάνισης του Θεού, τί χρειάζεται η ύλη του χρυσού και των άλλων υλικών; Και δεν εμφανίζεται καλύτερα ο Θεός με τα ίδια τα φυσικά ζώα, τα οποία εικονίζοντα στα αγάλματα; Διότι με τον τρόπο αυτό θα σχηματιζόταν καλύτερη η αντίληψη για το Θεό, αν εμφανιζόταν καθεαυτός με έμψυχα ζώα, λογικά ή μη, και όχι με άψυχα και ακίνητα, τα οποία συνιστούν μεγάλη ασέβεια. Ενώ σιχαίνονται και αποστρέφονται τα φυσικά ζώα, είτε είναι τετράποδα είτε πτηνά και ερπετά, εξαιτίας της αγριότητας και ακαθαρσίας τους, παρ' όλ' αυτά αποτυπώνουν τις μορφές τους σε πέτρες, ξύλα και χρυσό και τα θεοποιούν. Το σωστό βέβαια θα ήταν να θεοποιούν τα ίδια τα ζώα και όχι να λατρεύουν τα είδωλά τους. Ίσως, κανένα από τα δύο, ούτε η μορφή ούτε το υλικό κατασκευής να είναι αιτία της παρουσίας του Θεού. Μόνο η επιστημονική τέχνη καλεί το Θεό να εμφανιστεί, επειδή αυτή μιμείται τη φύση. Αν όμως πάλι, εξαιτίας της επιστήμης εμφανίζεται ο Θεός στα αγάλματα, τότε τί χρειαζόμαστε την ύλη, αφού έχουμε την επιστήμη; ν τέλος παρουσιάζεται ο Θεός εξαιτίας της τέχνης, και για το λόγο αυτό προσκυνούνται τα γλυπτά ως θεοί, τότε θα έπρεπε οι άνθρωποι που δημιουργούν την τέχνη, να προσκυνούνται και να λατρεύονται, αφού και λογική έχουν και την επιστήμη κατέχουν. Όσον αφορά τη δεύτερη και σπουδαιότερη δικαιολογία τους, θα μπορούσε κανείς να πει τα εξής: αν, ειδωλολάτρες, έχετε κατασκευάσει τα είδωλα όχι για να εμφανιστεί ο Θεός αλλά να παρουσιαστούν σ' αυτά άγγελοι, για ποιό λόγο αποδίδετε μεγαλύτερη αξία στα αγάλματα με τα οποία επικαλείστε τις δυνάμεις, παρά σ' αυτές τις ίδιες τις δυνάμεις που επικαλείστε; Όπως ισχυρίζεστε, φτιάχνετε αγάλματα για να γνωρίσετε το Θεό· δίδετε το όνομα και την τιμή του ίδιου του Θεού σ' αυτά τα αγάλματα και έτσι καταντάτε σε μεγάλη ασέβεια. Ενώ ομολογείτε ότι η δύναμη του Θεού ξεπερνά την αδυναμία των αγαλμάτων, δεν τολμάτε να επικαλεστείτε το Θεό διά μέσου αυτών, αλλά επικαλείστε τις ασθενέστερες δυνάμεις. Και παρ' όλ' αυτά, παραβλέπετε και αυτές τις δυνάμεις καί δώσατε το όνομα του Θεού, του οποίου φοβείστε την παρουσία, σε πέτρες και ξύλα. Τα ονομάζετε αυτά θεούς, αντί για πέτρες και αντικείμενα της τέχνης των ανθρώπων, και μάλιστα τα προσκυνείτε. Κι αν αυτά τα είδωλα, όπως ψευδώς το λέτε, σας χρησιμεύουν σαν γράμματα, για ν' ανεβείτε στο Θεό, δεν είναι σωστό να προτιμάτε τα σύμβολα από το συμβολιζόμενο. Διότι, αν κανείς γράψει το όνομα του βασιλιά, δεν κινδυνεύει λιγότερο αν προτιμήσει το γράμμα από το βασιλιά· θα τιμωρηθεί με θάνατο, ενώ το γράμμα τυπώνεται με την επιστήμη της γραφής. Έτσι και σεις, αν έχετε υγιή το νου σας, δεν θα αποδίδατε το τόσο μεγάλο γνώρισμα της θεότητος στην ύλη· ούτε θα προτιμούσατε περισσότερο το γλυπτό από τον γλύπτη άνθρωπο που το κατασκεύασε. Διότι, αν τα γράμματα δηλώνουν την παρουσία του Θεού, εξαιτίας αυτού, επειδή παριστάνουν το Θεό, αξίζει να θεοποιηθούν. Πολύ περισσότερο όμως αξίζει να θεοποιηθεί ο τεχνίτης που τα σμίλευσε και χάραξε, διότι είναι πιό ισχυρός και πιο κοντά στο Θεό από εκείνους· καθόσον και τα αγάλματα τα πελέκησε και τα μορφοποίησε ο τεχνίτης σύμφωνα με την καλαισθησία του. Αν λοιπόν τα είδωλα είναι άξια θαυμασμού, πολύ περισσότερο θαυμασμό αξίζει ο τεχνίτης που τα χάραξε λόγω της τέχνης και της ιδιοφυίας του. Επομένως, αν γι' αυτό δεν αξίζει να θεωρούνται θεοί, πάλι θα τους ρωτούσε κανείς για την παραφροσύνη των ειδώλων, ζητώντας να μάθει απ' αυτούς για ποιό λόγο δόθηκε σ' αυτά μια τέτοια μορφή. Αν όμως ο Θεός απεικονίζεται μόνον με μορφή ανθρώπου, τότε γιατί τον παριστάνουν με μορφή αλόγων ζώων; Αν πάλι η εικόνα του είναι ζωόμορφη, τότε γιατί τον παριστάνουν με μορφή λογικών όντων; Και αν πάλι και τα δύο είνα σωστά και απεικονίζουν το Θεό και με τους δύο τύπους μορφής, διότι είναι και ζωόμορφος και ανθρωπόμορφος, τότε γιατί ξεχωρίζουν αυτά που συνδέονται και διακρίνουν το άγαλμα του ζώου απ' αυτό του ανθρώπου; Γιατί δεν φτιάχνουν το Θεό και με τις δύο μορφές όπως είναι τα μυθικά πλάσματα Σκύλλα και Χάρυβδις, ο Ιπποκένταυρος και ο σκυλοκέφαλος Άννουβις των Αιγυπτίων; Θα έπρεπε ή να έχουν έτσι δύο μορφές ή να έχουν μόνο μία μορφή και να μη φτιάχνουν άλλη που θα είναι σε αντίθετη της άλλης. Εάν πάλι η μορφή των θεών είναι αρσενικού γένους, γιατί τους αποδίδουν και θηλυκή μορφή; Αν όμως είναι θηλυκού γένους, γιατί τους παριστάνουν με αρσενική μορφή λέγοντας ψέμματα; Κι αν τέλος έχουν δύο γένη, θα έπρεπε να μη τα χωρίζουν, αλλά να τα εικονίζουν μαζί· να είναι σαν τους λεγόμενους ερμαφρόδιτους. Έτσι, η δεισιδαιμονία τους θα δίνει αφορμή στους θεατές των ειδώλων όχι μόνο για ασέβεια και κακολογία αλλά και για γέλια. Γενικά, αν θεωρούν το θείο με μορφή σωματική, ώστε να επινοούν και να φαντάζονται ότι έχει κοιλιά, χέρια, πόδια, αυχένα, στήθη και τα υπόλοιπα μέλη του σώματος για αναπαραγωγή, πρόσεξε σε πόση ασέβεια και αθεΐα κατέπεσε ο νους τους, ώστε τέτοια να σκέφτονται για το Θεό! Διότι ακολουθούν οπωσδήποτε και τα υπόλουπα πάθη του σώματος, δηλαδή να τέμνεται, να διαιρείται και ολοκληρωτικά να καταστρέφεται. Αυτά όμως και τα παρόμοιά τους δεν χαρακτηρίζουν το Θεό, αλλά τα γήϊνα σώματα. Διότι ο Θεός είναι και ασώματος και άφθαρτος και αθάνατος· δεν χρειάζεται τίποτε απ' αυτά σέ καμιά περίπτωση. Ενώ αυτά είναι φθαρτά και μορφές σωμάτων και έχουν ανάγκη φροντίδας, όπως το είπαμε προηγουμένως. Πολλές φορές βλέπουμε να επισκευάζονται όσοι πάλιωσαν και όσους εξαφάνισε ο χρόνος, η βροχή ή κάτι άλλο από τα ζώα της γης· αυτοί ξαναφτιάχνονται. Θα μπορούσε κάποιος να τους κατηγορήσει για την παραφροσύνη τους και στα εξής: Ονομάζουν θεούς αυτούς που οι ίδιοι δημιούργησαν. Ζητούν την λύτρωση απ' αυτούς που οι ίδιοι με τις τέχνες τους συντήρησαν, για να μην καταστραφούν. Ζητούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους αυτοί που γνωρίζουν ότι έχουν ανάγκη τη δική τους φροντίδα (των ανθρώπων). Δεν ντρέπονται ν' αποκαλούν κύριους του ουρανού και της γης αυτούς που τους κλείνουν σε μικρά σπιτάκια (ειδωλολατρικοί ναοί). Για την αθεΐα τους μπορεί κανείς να πληροφορηθεί όχι μόνο απ' αυτά, αλλά και από το ότι δεν συμφωνούν στην τιμή που αποδίδουν στα είδωλα. Διότι αν είναι θεοί, όπως λένε και φιλοσοφούν γι' αυτούς, ποιόν απ' αυτούς να προτιμήσει κανείς και ποιούς να θεωρήσει σπουδαιότερους ώστε ή να είναι σίγουρος ότι προσκυνεί το Θεό ή, όπως λένε, να μην αμφιβάλλει ότι στα είδωλα γνωρίζει το Θεό; Διότι δεν αναγνωρίζουν όλοι τους ίδιους θεούς. Όσα περισσότερα έθνη υπάρχουν, τόσοι και θεοί επινοούνται. Σε πολλές περιπτώσεις οι κάτοικοι μιας χώρας ή πόλης διαφωνούν μεταξύ τους για την λατρευτική τιμή προς τα είδωλα. Οι Φοίνικες δεν γνωρίζουν τους θεούς των Αιγυπτίων, ούτε οι Αιγύπτιοι προσκυνούν τα ίδια είδωλα με τους Φοίνικες. Οι Σκύθες δεν δέχονται τους θεούς των Περσών ούτε οι Πέρσες των Σύρων. Οι Πελασγοί πάλι κατηγορούν τους θεούς της Θράκης. Οι Θράκες παρόμοια δεν γνωρίζουν τους θεούς των Θηβαίων. Οι Ινδοί στρέφονται εναντίον των Αράβων, οι Άραβες εναντίον των Αιθιόπων και οι Αιθίοπες εναντίον όλων αυτών, σχετικά με την προσκύνηση των ειδώλων. Οι Σύροι δεν τιμούν τους ίδιους θεούς με τους Κίλικες. Οι Καππαδόκες έχουν διαφορετικούς θεούς· οι Βιθυνοί επινόησαν άλλους και οι Αρμένιοι άλλους για τον εαυτό τους. Και τί μου χρειάζονται πολλά παραδείγματα; Οι κάτοικοι της ξηράς έχουν διαφορετικούς θεούς από τους νησιώτες, και το αντίστροφο. Γενικά, κάθε πόλη και χωριό αγνοούν τους θεούς των γειτόνων και προσκυνούν τους δικούς τους· διότι τους θεωρούν ανώτερους. Δεν χρειάζεται καθόλου ν' αναφέρουμε τη μιαρή λατρεία των Αιγυπτίων· όλοι βλέπουν ξεκάθαρα ότι οι πόλεις έχουν μεταξύ τους εχθρική την θρησκεία. Οι μεταξύ τους γείτονες φροντίζουν να προσκυνούν εχθρικούς θεούς. Τον κροκόδειλο, για παράδειγμα, κάποιοι τον προσκυνούν ως θεό, άλλοι όμως τον θεωρούν βδέλυγμα. Τό ίδιο και το λιοντάρι, ορισμένοι το λατρεύουν ως θεό· οι γείτονές τους όμως, όχι μόνο το λατρεύουν, αλλά, όπου το συναντήσουν, το σκοτώνουν κιόλας ως άγριο θηρίο. Παρόμοια και το ψάρι που άλλοι το θεωρούν θεό, άλλοι όμως το καταναλώνουν ως τροφή. Για όλες αυτές τις διαφορές συμβαίνουν και οι μεταξύ τους πόλεμοι, οι επαναστάσεις, οι φόνοι και οι εμπαθείς ηδονές. Και το πιο παράδοξο, όπως διηγούνται οι ιστορικοί, οι Πελασγοί πήραν τα ονόματα των θεών των Αιγυπτίων και, χωρίς να γνωρίζουν τους θεούς αυτούς, προσκυνούν με τα ίδια ονόματα άλλους θεούς! Η ειδωλολατρεία των διαφόρων εθνών διαφέρει από λαό σε λαό, και δεν έχουν όλοι ακριβώς την ίδια πίστη και θρησκεία. Δικαιολογημένα έπαθαν κάτι τέτοιο. Διότι λησμόνησαν τη γνώση του ενός και μοναδικού Θεού· έτσι έπεσαν σε πολλές δεισιδαιμονίες. Αρνήθηκαν τον αληθινό Υιό του Θεού Πατέρα, τον Σωτήρα όλων Ιησού Χριστό, με αποτέλεσμα ο νους τους να ξεφεύγει σε πολλά μάταια. Συμβαίνει όπως μ' αυτούς που κρύβονται από τον ήλιο και γυρνούν σε σκοτεινά καταγώγια· περιπλανούνται σε πολλούς δρόμους, δεν βλέπουν τους διαβάτες που συναντούν και φαντάζονται τους απόντες ως παρόντες· «ενώ φαίνεται ότι βλέπουν, στην πραγματικότητα δεν βλέπουν». Τό ίδιο, και όσοι αρνήθηκαν τον αληθινό Θεό και σκοτίσθηκε η ψυχή τους, πλάθουν ανύπαρκτους θεούς, όπως οι μεθυσμένοι και οι τυφλοί. Όλα αυτά δεν αποτελούν μικρή απόδειξη της πραγματικής αθεΐας τους. Σε κάθε πόλη και χώρα έχουν πολλούς και διαφορετικούς θεούς που ο ένας καταργεί τον άλλον και όλοι αλληλοκαταργούνται. Επίσης, εκείνοι που από ορισμένους θεωρούνται ως θεοί, από τους άλλους προσφέρονται σπονδή και θυσία σε άλλους δήθεν θεούς. Και το αντίστροφο: οι θυσίες των άλλων θεωρούνται θεοί από τους άλλους. Για παράδειγμα, οι Αιγύπτιοι σέβονται ως θεό το βόδι και τον Άπι, που είναι μοσχάρι· αυτά όμως οι άλλοι τα προσφέρουν θυσία στο Δία. Κι αν ακόμη δεν θυσιάζουν τα ίδια ζώα αλλά παρόμοια, πιστεύουν ότι τα ίδια προσφέρουν. Οι Λίβυοι το πρόβατο που το ονομάζουν Άμμωνα, το έχουν θεό· αυτό όμως πολλοί άλλοι το θυσιάζουν ως σφάγιο. Οι Ινδοί λατρεύουν το Διόνυσο αποκαλώντας τον συμβολικά "κρασί". Τό κρασί όμως αυτό οι άλλοι το χύνουν ως σπονδή. Άλλοι τιμούν και αναγορεύουν ως θεότητες τα ποτάμια και τις βρύσες· οι Αιγύπτιοι ιδιαίτερα τιμούν το νερό. Κι όμως άλλοι, ακόμη και οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι που λατρεύουν το νερό, καθαρίζουν τις ακαθαρσίες των άλλων και του εαυτού τους με το νερό, το οποίο μετά τη χρήση το χύνουν με αηδία. Σχεδόν όλα τα είδωλα των Αιγυπτίων προσφέρονται ως θυσία στους θεούς των άλλων λαών. Έτσι, οι άλλοι τους κοροϊδεύουν διότι λατρεύουν ως θεούς αυτούς που δεν είναι θεοί· αλλά, και αυτοί απεχθάνονται και προσφέρουν θυσία όσα οι άλλοι πιστεύουν ως θεούς. Ορισμένοι μάλιστα έφτασαν σε τόση ασέβεια και παραφροσύνη ώστε να σφάζουν ακόμη και ανθρώπους, με τους οποίους έχουν την ίδια φύση και μορφή, και να τους προσφέρουν θυσία στους ψευτοθεούς τους. Και δεν βλέπουν οι κακορίζικοι ότι τα σφαγιαζόμενα θύματα αποτελούν τα πρότυπα των ειδώλων των θεών που έφτιαξαν και προσκυνούν· και σ' αυτά προσφέρουν θυσία τους ανθρώπους. Σχεδόν θυσιάζουν τα όμοια στα όμοια ή μάλλον τα ανώτερα στα κατώτερα· διότι θυσιάζουν τα έμψυχα στα άψυχα και προσφέρουν τα λογικά στα άλογα και ακίνητα. Οι Σκύθες, για παράδειγμα, που λέγονται Ταύρειοι, θυσιάζουν στη θεά τους που ονομάζεται Παρθένος τους ναυαγούς και όσους Έλληνες συλλαμβάνουν. Δείχνουν πολλή μεγάλη ασέβεια σε συνανθρώπους τους και φανερώνουν έτσι την ωμότητα των θεών τους. Διότι, αυτούς που η θεία Πρόνοια έσωσε από κινδύνους της θάλασσας, οι ιδιοι τους κατακρεουργούν και γίνονται εχθροί της θείας Πρόνοιας· με την απάνθρωπη συμπεριφορά τους εξαλείφουν την σωτηρία της Πρόνοιας στους ναυαγούς. Άλλοι πάλι, όταν επιστρέψουν νικητές από τον πόλεμο, αμέσως κατατάσσουν σε εκατοντάδες τους αιχμαλώτους και διαλέγουν ένα από κάθε εκατοντάδα. Και σφάζουν όλους αυτούς που διαλέγουν, ένα από κάθε εκατοντάδα. Δεν κάνουν τόσα απάνθρωπα μόνον οι Σκύθες που ως άγριοι έχουν έμφυτη μέσα τους την βαρβαρότητα· αυτή η κακία είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ειδωλολατρείας και της πονηρίας των δαιμόνων. Διότι και οι Αιγύπτιοι παλιότερα θυσίαζαν στην Ήρα τέτοια σφάγια. Επίσης, οι Φοίνικες και οι Κρήτες εξιλέωναν τον Κρόνο με θυσίες των παιδιών τους. Και οι αρχαίοι Ρωμαίοι λάτρευαν με ανθρωποθυσίες τον ονομαζόμενο Δία τον Λατιάριο. Καί άλλοι με άλλο τρόπο, πάντως όλοι γενικά και μόλυναν και μολύνονταν. Μολύνονταν επειδή οι ίδιοι έκαναν τους φόνους· και μόλυναν τους ναούς τους επειδή πρόσφεραν τέτοιου είδους θυσίες. Απ' όλα αυτά πολλαπλασιάστηκαν τα κακά ανάμεσα στους ανθρώπους. Διότι, βλέποντας ότι οι δαιμονικοί θεοί τους ευφραίνονταν μ' αυτά, αμέσως και οι ίδιοι μιμήθηκαν τους θεούς τους σε τέτοια παραπτώματα. Θεωρούν σπουδαίο κατόρθωμα να μιμούνται, όπως νομίζουν, τις πράξεις των ανωτέρων. Από την αντίληψη αυτή οι άνθρωποι ξέπεσαν σε φόνους, παιδοκτονίες και κάθε είδους ασέλγεια. Έτσι, σχεδόν κάθε πόλη είναι γεμάτη από κάθε ακολασία, επειδή προσπαθούν να μιμηθούν τις πράξεις των θεών τους. Στους ειδωλολάτρες κανείς δεν θεωρείται συνετός παρά μόνον ο αποδεδειγμένα ακόλαστος. Την παλιά εποχή στα ειδωλεία της Φοινίκης εκδίδονται γυναίκες, για να προσφέρουν στους εκεί θεούς το μίσθωμα της εκδόσως του σώματός τους. Πίστευαν ότι με την πορνεία θα εξιλεώσουν τη θεά τους και με τις πράξεις τους θα την εξευμενίσουν. Οι άνδρες πάλι αρνούνται το φύλο τους και μη θέλοντας να είναι πλέον άνδρες, μιμούνται τη γυναικεία φύση. Μ' αυτό τον τρόπο ευχαριστούν και τιμούν τη μητέρα των δήθεν θεών τους! Έτσι, όλοι μαζί ζουν ακόλαστο βίο και συναγωνίζονται ποιος θα πετύχει τα χειρότερα. Το είπε αυτό και ο απόστολος του Χριστού Παύλος: «Οι γυναίκες των ειδωλολατρών μετάλλαξαν τη φυσική χρήση του σώματος σε αφύσικη· το ίδιο και οι άντρες άφησαν τη φυσική επιθυμία της γυναίκας και κατακάηκαν στην επιθυμία του ενός προς τον άλλον, άντρες με άντρες. Έτσι κατεργάζονται την ακολασία. Κάνοντας όλα αυτά και τα παρόμοιά τους ομολογούν και αποδεικνύουν ότι οι ψευτοθεοί τους ζουν τέτοιο βίο. Έτσι διδάχτηκαν από το Δία την παιδεραστία και τη μοιχεία, από την Αφροδίτη την πορνεία, από τη Ρέα την ακολασία, από τον Άρη τους φόνους και από τους υπόλοιπους θεούς παρόμοια. Όλα αυτά όμως οι νόμοι τα τιμωρούν και οι συνετοί άνθρωποι τα αποστρέφονται. Επομένως, αξίζει να θεωρούμε θεούς αυτούς που τα κάνουν αυτά; Καλύτερα δεν είναι να τους θεωρούμε για την ακόλαστη συμπεριφορά τους χειρότερους κι από τα ζώα, που στερούνται λογική; Αξίζει να θεωρούμε ανθρώπους όσους προσκυνούν αυτούς τους θεούς και να μην τους λυπόμαστε σαν πιο ανόητους και αναίσθητους από τα ζώα, που δεν έχουν λογικό; Διότι, αν υπολόγιζαν το λογικό της ψυχής τους, δεν θα είχαν καταπέσει όλοι τελείως και ούτε θα αρνούνταν τον αληθινό Θεό, τον Πατέρα του Χριστού. Αλλ' αυτοί που είναι μυημένοι σ' αυτά και λατρεύουν τα δημιουργήματα, όταν τους ελέγχουν κατηγορηματικά για τα μιαρά είδωλα, δεν θα αρνηθούν και αυτοί ότι είναι εύκολο όλοι να τα κατακρίνουν αυτά και ελέγξουν. Ακράδαντο και αναντίρρητο όμως δικαίωμά τους θα θεωρήσουν ότι είναι να να απονέμουν λατρεία προς τη δημιουργία και τα μέρη της. Θα καυχηθούν μάλιστα ότι δεν λατρεύουν και προσκυνούν απλά πέτρες, ξύλα, εικόνες ανθρώπων ή αλόγων πτηνών, ερπετών και ζώων, αλλά λατρεύουν τον ίδιο τον ήλιο, την σελήνη και όλο τον ουράνιο κόσμο, ακόμη και ολόκληρη τη γη και όλα τα νερά. Θα ισχυριστούν επίσης ότι δεν μπορεί κάποιος ν' αποδείξει ότι και αυτά δεν είναι θεοί· διότι όλοι αντιλαμβάνονται ότι αυτά δεν είναι ούτε άψυχα ούτε ζώα, αλλά ξεπερνούν τη φύση των ανθρώπων, διότι άλλα κατοικούν στη γη και άλλα στον ουρανό. Αξίζει λοιπόν να εξετάσουμε και να ερευνήσουμε και γι' αυτά. Είναι βέβαιο ότι και γι' αυτά η λογική θ' αποδείξει την αλήθεια. Πριν εξετάσουμε λοιπόν και προσάγουμε τις αποδείξεις, αρκεί η ίδια η κτίση να φωνάξει προς αυτούς και να δείξει τον πλάστη και δημιουργό της Θεό, τον Πατέρα του Κυρίου μας Ιησού Χριστό που κυβερνά και αυτήν και το παν. Αυτόν βέβαια τον περιφρονούν οι ψευτοφιλόσοφοι· προσκυνούν και θεοποιούν την κτίση που Αυτός δημιούργησε· παρ' όλο που και αυτή η ίδια προσκυνεί και ομολογεί πίστη στον Κύριο που εκείνοι προς τιμήν της αρνούνται. Έτσι, λοιπόν, οι άνθρωποι, που με ανοιχτό στόμα θεωρούν ότι τα μέρη της κτίσης είναι θεοί, θα ντροπιαστούν για τα καλά από την ανάγκη που έχει το ένα από τό άλλο. Η κτίση γνωρίζει και παραδέχεται ότι δημιουργός και Κύριος όλων είναι ο Πατέρας του Λόγου· στις εντολές Αυτού υπακούει αναντίρρητα, όπως το λέει και ο νόμος του Θεού: «Οι ουρανοί διηγούνται το μεγαλείο του Θεού· το σύμπαν φανερώνει ότι Αυτός με τα χέρια του το έπλασε». Για όλα αυτά είναι ολοφάνερη η απόδειξη σε όσους δεν έχουν τα μάτια της ψυχής τους εντελώς κατεστραμμένα. Διότι αν καθένας πάρει ένα ένα τα μέρη της δημιουργίας και τα εξετάσει χωριστά, π.χ. τον ήλιο μόνο του, τη σελήνη χωριστά, το ίδιο τη γη και τον αέρα, τη θερμότητα, ψυχρότητα, ξηρασία και υγρασία· αν τα απομονώσει από τη μεταξύ τους συνάφεια και εξετάσει το καθένα χωριστά και ιδιαίτερα· τότε σίγουρα θα διαπιστώσει ότι το καθένα σε τίποτε δεν είναι αυτάρκες, αλλά όλα χρειάζονται το ένα το άλλο· σύστασή τους αποτελεί η αλληλοβοήθεια. Για παράδειγμα, ο ήλιος βρίσκεται και περιφέρεται μέσα στο ουράνιο σύμπαν και δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την κίνησή του μέσα σ' αυτό. Η σελήνη πάλι και τα άλλα άστρα δείχνουν τη βοήθεια που τους προσφέρει ο ήλιος. Η γη επίσης δεν μπορεί να δώσει καρπούς χωρίς τις βροχές· και οι βροχές με τη σειρά τους δεν πέφτουν στη γη χωρίς τα αναγκαία σύννεφα. Ούτε όμως και τα σύννεφα χωρίς τον αέρα δεν μπορεί να σχηματισθούν. Ο αέρας πάλι όχι από μόνος του αλλά θερμαίνεται από τον αιθέρα· ο αέρας φωτίζεται ακόμη από τη λάμψη του ήλιου. Το ίδιο, οι πηγές και τα ποτάμια δεν μπορούν να συσταθούν χωρίς τη γη. Η γη πάλι δεν στέκεται από μόνη της, αλλά στηρίζεται στη φύση των υδάτων· βρίσκεται στο μέσον του σύμπαντος και περιέχεται μέσα σ' αυτό. Τη θάλασσα πάλι και το μεγάλο ωκεανό που περιβρέχει απ' έξω όλη τη γη, τα κινούν οι άνεμοι και κατευθύνονται όπου τους οδηγεί η ορμή των ανέμων. Αλλά και οι άνεμοι όχι μόνοι τους, αλλά, σύμφωνα με την άποψη των ειδικών επιστημόνων, συνίστανται μέσα στον αέρα από την καυστική ενέργεια του αιθέρα που εκπέμπεται προς τον αέρα· Με τη βοήθεια του αέρα πάλι πνέουν προς όλες τις κατευθύνσεις. Σχετικά με τα τέσσερα στοιχεία που συνιστούν τη φύση των σωμάτων, εννοώ τη θερμότητα, ψυχρότητα, ξηρασία και υγρασία· ποιος έχει χάσει τόσο πολύ το μυαλό του ώστε να μην γνωρίζει ότι όλα αυτά υπάρχουν μόνον όταν είναι ενωμένα μεταξύ τους; Αν τα χωρίσουμε και τ' αφήσουμε μόνα τους, τότε το ένα εξαφανίζει το άλλο και επικρατεί εκείνο που πλεονάζει στην ποσότητα. Για παράδειγμα, η θερμότητα χάνεται αν είναι περισσότερη η ψυχρότητα· και το αντίστροφο, η ψυχρότητα εξαφανίζεται από το πλεόνασμα της θερμότητας. Η ξηρασία πάλι διαποτίζεται από την υγρασία και η υγρασία ξηραίνεται από την ξηρασία. Πως λοιπόν αυτά μπορεί να είναι θεοί, όταν το ένα έχει ανάγκη το άλλο; Πως ταιριάζει να ζητήσουμε κάτι απ' αυτά, όταν κι αυτά ζητούν για τις ανάγκες τους βοήθεια από τα άλλα; Διότι, λέγεται για το Θεό ότι δεν έχει καμιά ανάγκη από κανέναν, αλλά είναι αυτάρκης και πλήρης· τα έχει όλα στην ύπαρξή του και Αυτός είναι που προσφέρει σέ όλους. Πως λοιπόν, τον ήλιος και τη σελήνη και τα λοιπά δημιουργήματα που δεν έχουν από τον εαυτό τους τη ύπαρξη αλλά χρειάζονται βοήθεια από τους άλλους, θα τους ανακηρύξουμε ως θεούς; Θα συμφωνήσουν βέβαια κι αυτοί ότι, όταν τα χωρίσουμε και τα πάρουμε το καθένα χωριστά, τότε χρειάζεται το ένα το άλλο. Ολοφάνερη είναι η απόδειξη. Θα ισχυριστούν όμως ότι, αν τα βάλουμε όλα μαζί και αποτελέσουν ένα μεγάλο σώμα, τότε όλο αυτό είναι ο Θεός! Η σύσταση του συνόλου δεν γεννά καμιά εξωτερική ανάγκη. Λένε οι φιλοσοφούντες ότι το σύνολο είναι από μόνο του ικανό και αυτάρκες σε όλα. Κι εδώ όμως θ' αποδειχθεί το ψέμα. Ο λόγος που θα πω θ' αποδείξει όχι λιγότερο από τα προηγούμενα τη μεγάλη ασέβεια και αμορφωσιά τους. Διότι, αν τα επί μέρους ενωθούν και αναπληρώσουν το όλον και το όλον αποτελείται από τα επιμέρους, τότε το όλον αποτελείται από τα μέρη του και το καθένα αποτελεί μέρος του συνόλου. Κάτι τέτοιο όμως είναι μακριά από την αντίληψη για το Θεό. Διότι ο Θεός είναι όλο και όχι μέρη· δεν συνίσταται από διάφορα μέρη αλλά αυτός είναι η αιτία της ύπαρξης και δημιουργίας όλων τψν κτισμάτων. Πρόσεξε πόση ασέβεια αποδίδουν στο Θεό λέγοντας αυτά. Διότι, αν ο Θεός αποτελείται από μέρη, ο ίδιος θ' αποδειχθεί ανόμοιος προς τον εαυτό του και αποτελείται από ανόμοια μέρη. Αν, για παράδειγμα, είναι ήλιος δεν μπορεί να είναι σελήνη· αν είναι σελήνη, δεν μπορεί να είναι γη· κι αν είναι γη, δεν μπορεί να είναι θάλασσα. Παίρνοντας έτσι ένα ένα τα μέρη, θα διαπιστώσει το παράλογο αυτής της θεωρίας. Μπορεί να τους καταδικάσει κανείς βλέποντας το δικό μας ανθρώπινο σώμα. Όπως το μάτι δεν είναι αυτί, ούτε το αυτί χέρι, ούτε η κοιλιά στήθος, ούτε πάλι ο λαιμός είναι πόδι. Το κάθε μέρος του σώματος έχει δική του ενέργεια· απ' αυτά τα διαφορετικά μέρη συνίσταται το ένα σώμα· έχει ενωμένα μέρη σύμφωνα με τις ανάγκες του κάθε μέρους. Διαλύονται με το πέρασμα του χρόνου, όταν τα διαλύσει η φύση που τα συνένωσε, σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Έτσι, κι ας μας συγχωρήσει ο Ύψιστος Θεός για τα λόγια μας, αν τα μέρη της δημιουργίας τα ενώσουμε σ' ένα σύνολο και τα αναγορεύσουμε θεό, είναι βέβαιο ότι αυτός δεν θα μοιάζει με τον εαυτό του. Το αποδείξαμε. Θα διαιρείται πάλι στα μέρη του· διότι τα μέρη από τη φύση τους είναι να χωρίζονται. Και με άλλο τρόπο μπορούμε ν' αποδείξουμε την αθεΐα τους με βάση την αλήθεια. Αν ο Θεός είναι στην ουσία του ασώματος, αόρατος και αψηλάφητος, πώς τολμούν και φαντάζονται το Θεό να έχει σώμα; Πώς αποδίδουν τη τιμή του Θεού σ' αυτά που είναι ορατά και τα ψηλαφούν τα χέρια; Και πάλι, αν είναι ορθός ο συλλογισμός για το Θεό ότι είναι παντοδύναμος και τίποτε δεν τον εξουσιάζει ενώ αυτός εξουσιάζει και διαφεντεύει τα πάντα, πώς αυτοί που θεοποιούν την κτίση δεν βλέπουν ότι δεν εκπληρώνει τον όρο αυτό της θεότητος; Διότι, όταν ο ήλιος βρίσκεται στο κάτω μέρος της γῆς, η γη κάνει σκιά και δεν φαίνεται το φως. Και ο ήλιος με τη λαμπρότητα του φωτός κρύβει τη σελήνη στη διάρκεια της ημέρας. Το χαλάζι πολλές φορές καταστρέφειτους καρπούς της γης· και η φωτιά σβήνει με την πλημμύρα. Η άνοιξη διώχνει το χειμώνα και το καλοκαίρι δεν αφήνει την άνοιξη να ξεπεράσει τα όριά της. Και το φθινόπωρο με τη σειρά του καθορίζει τα όρια του καλοκαιριού. Εάν λοιπόν ήταν οι εποχές θεοί, έπρεπε να μην περιορίζει η μία την άλλη και την εξαφανίζει, αλλά πάντα να υπάρχουν μαζί και να έχουν κοινή ενέργεια. Έπρεπε νύχτα και μέρα ο ήλιος, η σελήνη καί όλα μαζί τα υπόλοιπα άστρα να έχουν το ίδιο φως· να λάμπουν το ίδιο παντού και όλα να φωτίζονται απ' αυτά. Έπρεπε αμετάβλητα να συνυπάρχουν μαζί το καλοκαίρι, ο χειμώνας, η άνοιξη και το φθινόπωρο. Έπρεπε η θάλασσα να έχει αναμιχθεί με τις πηγές και να παρέχει το ίδιο νερό στους ανθρώπους. Έπρεπε να υπάρχει ταυτόχρονα νηνεμία και φύσημα ανέμων. Έπρεπε η φωτιά και το νερό να προσφέρουν κοινή εξυπηρέτηση στους ανθρώπους. Ποτέ μα ποτέ δεν έπρεπε να βλάπτεται κανείς απ' αυτά, αφού κατά τη γνώμη τους είναι θεοί και δεν προξενούν καμία βλάβη αλλά όλα τα κάνουν προς ωφέλεια. Αν όμως αυτά δεν γίνονται, επειδή μεταξύ τους είναι αντίθετα, πώς είναι δυνατόν να τα ονομάζουμε θεούς και να τα αποδίδουμε τιμές, εφόσον αντιμάχονται μεταξύ τους και δεν συνεργάζονται; Αυτά που δεν συμφωνούν μεταξύ τους, πώς μπορεί να ειρηνεύσουν τους προσευχομένους και να γίνουν ρυθμιστές της ομόνοιας; Έτσι, απέδειξε ο λόγος ότι ούτε ο ήλιος ούτε η σελήνη ούτε κάποιο άλλο κτίσμα μπορεί νά είναι αληθινός θεός· πολύ περισσότερο δεν μπορεί να είναι θεοί τα πέτρινα, χρυσά ή από άλλα υλικά αγάλματα ούτε οι μυθολογούμενοι από τους ποιητές Δίας και Απόλλων. Απ' αυτά άλλα είναι μέρος της κτίσεως, άλλα είναι άψυχα και άλλα είναι μόνον κοινοί θνητοί. Για το λόγο αυτό, η θεοποίηση και η λατρεία τους δεν εισάγει ευσέβεια αλλά αθεΐα και κάθε είδους ασέβεια. Αποτελεί απόδειξη μεγάλης απομάκρυνσης από τη γνώση του μόνου και αληθινού Θεού, του Πατέρα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Όταν, λοιπόν, αυτά ξεσκεπάζονται,αποδεικνύουν ότι η ειδωλολατρεία των Ελλήνων είναι γεμάτη από κάθε αθεΐα και φέρνει την καταστροφή και όχι το κέρδος στη ζωή των ανθρώπων. Εμπρός, λοιπόν, όπως το είπαμε από την αρχή, αφού αποδείξαμε την πλάνη τους, ας βαδίσουμε τώρα το δρόμο της αλήθειας· να θεωρήσουμε τον Υιό και Λόγο του Πατέρα ως κύριο και δημιουργό του κόσμου. Έτσι θα γνωρίσουμε και τον Θεό Πατέρα Του και θα πληροφορηθούν οι ειδωλολάτρες πόσο απομακρύνθηκαν από την αλήθεια. Όσα είπαμε προηγουμένως δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο πλανεμένος δρόμος της ζωής. Ο αληθινός δρόμος θα έχει σκοπό να οδηγήσει στον αληθινό Θεό. Για να την γνωρίσουμε και κατανοήσουμε δεν χρειάζεται τίποτε άλλο παρά η γνώση του εαυτού μας. Η οδός προς το Θεό δεν είναι όπως ο Θεός που βρίσκεται πάνω απ' όλα· δεν είναι ούτε μακριά μας ούτε έξω από τον εαυτό μας. Υπάρχει μέσα μας· από τον εαυτό μας αρχίζει ο δρόμος του Θεού, όπως το έλεγε και ο Μωϋσής: «Η πίστη είναι μέσα στην καρδιά σου». Το ίδιο και ο Σωτήρας Χριστός το λέει και βεβαιώνει: «Η βασιλεία του Θεού υπάρχει μέσα σας». Έχοντας λοιπόν μέσα μας την πίστη και τη βασιλεία του Θεού, μπορούμε γρήγορα να γνωρίσουμε και κατανοήσουμε τον Κύριο του σύμπαντος, τον Σωτήρα και Υιό Λόγο του Πατέρα. Και ας μη ζητούν δικαιολογίες οι Έλληνες ειδωλολάτρες. Και κανείς άλλος να μην κοροϊδεύει τον εαυτό του, ότι, επειδή δεν γνωρίζει αυτό το δρόμο της αλήθειας, γι' αυτό να προφασίζεται ότι είναι και άθεος. Διότι όλοι περπατήσαμε αυτό το δρόμο, έστω κι αν ορισμένοι δεν τον περπατούν· διότι θέλουν να παραστρατούν παρασυρμένοι από τις ηδονές του βίου που θέλγουν προς τα έξω. Κι αν κάποιος ρωτήσει, ποιός είναι αυτός ο δρόμος της αλήθειας; Θα απαντήσω, η ψυχή του καθένα και ο ενυπάρχων νους. Διότι, μόνο με το νου είναι δυνατόν να δούμε το Θεό. Εκτός αν οι ασεβείς, όπως αρνήθηκαν το Θεό, έτσι θ' αρνηθούν και την ύπαρξη της ψυχής· κι αυτό αποτελεί για τους αρνητές μια εύλογη δικαιολογία. Διότι δεν είναι ίδιο των ανθρώπων που έχουν νου να αρνούνται το Θεό, που έφτιαξε και δημιούργησε το νου. Είναι ανάγκη μάλιστα ν' αποδείξουμε με λίγα λόγια, για χάρη των απονήρευτων, ότι κάθε άνθρωπος έχει ψυχή, και μάλιστα με λογικό νου. Κι αυτό, επειδή ορισμένοι αιρετικοί το αρνούνται ακόμη κι αυτό, θεωρώντας ότι τίποτε περισσότερο δεν είναι ο άνθρωπος παρά το σώμα του που φαίνεται. Διότι, αν αποδείξουμε την ύπαρξη της ψυχής, θα έχουν από τον ίδιο τους τον εαυτό τους ολοφάνερη απόδειξη ενάντια στα είδωλα. Πρώτα πρώτα δεν είναι ελάχιστη απόδειξη ότι οι άνθρωποι έχουν λογική ψυχή, το ότι αυτή διαφέρει από τα άλογα ζώα. Γι'αυτό το λόγο συνηθίζουν να ονομάζουν εκείνα ά-λογα, ενώ το ανθρώπινο είδος είναι λογικό. Δεύτερον, δεν είναι καθόλου τυχαία η ακόλουθη απόδειξη: μόνον ο άνθρωπος σκέφτεται όσα είναι έξω από τον εαυτό του, θυμάται τα περασμένα και επιπλέον συλλογίζεται και με την κριτική επιλέγει την καλύτερη απόφαση. Αντίθετα, τα άλογα βλέπουν μόνον τα παρόντα και ορμούν μόνο σέ όσα βλέπουν μπροστά τους, κι όταν ακόμα κρύβεται από πίσω τους παγίδα. Ο άνθρωπος όμως δεν ορμά σ' αυτά που βλέπει, αλλά με τη λογική κρίνει τις παραστάσεις των ματιών. Πολλές φορές συγκρατούνται οι ορμές από τη λογική. Όταν σκέφτεται, σκέφτεται ξανά και ξανά. Καθένας που αγαπά την αλήθεια αντιλαμβάνεται ότι ο νους είναι τελείως διαφορετικός από τις αισθήσεις του σώματος. Γι' αυτό, λοιπόν, επειδή είναι διαφορετικός, γίνεται κριτής των αισθήσεων. Αυτά που εκείνες αντιλαμβάνονται, αυτός τα κρίνει με τη λογική, τα σκέφτεται πάλι και υποδεικνύει σ' αυτές το καλύτερο τις γίνει. Διότι το μάτι είναι μόνο για να βλέπει, τ' αυτιά ν' ακούν και το στόμα να γεύεται· η μύτη να οσφραίνεται, τα χέρια να πιάνουν. Αλλά τί πρέπει να να βλέπουν, τί ν' ακούν, τί ν' αγγίζουν, τί να γεύονται καί τί να οσφραίνονται, αυτό δεν είναι έργο των αισθήσεων αλλά της διάκρισης της ψυχής και του νου της. Βέβαια, το χέρι μπορεί να πιάσει ξίφος και το στόμα να γευθεί δηλητήριο. Αγνοούν όμως ότι αυτά βλάπτουν, αν δεν το διακρίνει ο νους. Αυτό μοιάζει, για να το δούμε ως παράδειγμα, με λύρα καλής κατασκευής που την παίζει ένας δεξιοτέχνης μουσικός· όπως οι χορδές της λύρας, έχει η καθεμιά τον ιδιαίτερο φθόγγο της, άλλη βαρύτονο, άλλη οξύτονο, άλλη μέσο και άλλη κάποιον άλλον. Χωρίς όμως το δεξιοτέχνη μουσικό δεν μπορείς να ξεχωρίσεις την αρμονία των φθόγγων και να διαγνώσεις τη σύνθεση των ήχων. Διότι τότε μόνο γίνεται αντιληπτή η αρμονία και η καλή σύνθεση, όταν ο λυράρης παίξει τις χορδές και κινήσει την κατάλληλη σε κάθε περίπτωση. Με τον ίδιο τρόπο και οι αισθήσεις είναι αρμονικά δεμένες με το σώμα, όταν βέβαια τις κατευθύνει ο ηγεμόνας νους. Τότε μπορεί και διακρίνει η ψυχή και γνωρίζει τί κάμει. Αυτό αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισμα των ανθρώπων· είναι το λογικό της ψυχής τους. Με τη χρήση του λογικού η ψυχή του ανθρώπου διαφέρει από τα ά-λογα ζώα και αποδεικνύει ότι στ' αλήθεια είναι διαφορετική από το σώμα που φαίνεται. Πολλές φορές, ενώ το σώμα ξαπλώνει στη γη, ο άνθρωπος φαντάζεται και σκέφτεται τα επουράνια. Πολλές φορές, επίσης, όταν το σώμα ηρεμεί, ησυχάζει και κοιμάται, ο έσω άνθρωπος κινείται και φαντάζεται αυτά που βρίσκονται έξω από τον εαυτό του· αποδημεί και περιοδεύει σε άλλους τόπους· συναντά γνωστούς και πολλές φορές μ' αυτούς μαντεύει και προγνωρίζει τις μελλοντικές του πράξεις. Αυτό τί άλλο θα μπορούσε να ήταν, παρά λογική ψυχή με την οποία ο άνθρωπος σκέφτεται και κατανοεί πράγματα πάνω από τις δυνάμεις του; Και το εξής αποτελεί τέλεια απόδειξη προς αυτούς οι οποίοι βρίσκονται στην ασέβεια και την αναισθησία: πώς, ενώ το σώμα είναι θνητό στη φύση του, ο άνθρωπος σκέφτεται τα σχετικά με την αθανασία και πολλές φορές προτιμά το θάνατο για χάρη της αρετής; Ή πώς συμβαίνει, ενώ το σώμα είναι θνητό, να διαλογίζεται ο άνθρωπος τα αιώνια, ώστε να καταφρονεί τα πρόσκαιρα και να ποθεί τα αιώνια; Το σώμα λοιπόν δεν μπορεί να κάνει τέτοιες σκέψεις για τον εαυτό του· ούτε μπορεί να σκεφτεί τα έξω από τον εαυτό του· διότι είναι θνητό και πρόσκαιρο. Κατ' ανάγκη κάτι άλλο είναι αυτό που σκέφτεται αντίθετα και πέρα από τη φύση του σώματος. Τί άλλο είναι αυτό παρά η λογική και αθάνατη ψυχή; Διότι αυτή εμπνέει από μέσα κι όχι απέξω στο σώμα τα καλύτερα, όπως ο μουσικός τη λύρα. Πώς πάλι, αφού είναι πλασμένα το μάτια να βλέπουν και η ακοή ν' ακούει, συμβαίνει άλλα ν' αποστρέφονται και άλλα να προτιμούν; Ποιός είναι αυτός που εμποδίζει το μάτι να βλέπει; Ποιός εμποδίζει τ' αυτιά ν' ακούν, αφού η ακουστική είναι φυσική; Ή τη γεύση, που είναι πλασμένη να γεύεται, ποιός την εμποδίζει πολλές φορές να το κάνει αυτό; Το χέρι πάλι που είναι για να ενεργεί, ποιός το εμποδίζει να ψηλαφά κάτι; Το ίδιο και την όσφρηση, που έχει σκοπό να οσφραίνεται, ποιός την εμποδίζει να αισθάνεται οσμές; Ποιός είναι αυτός που ενεργεί ενάντια στις φυσικές ροπές του σώματος; Ή πώς το σώμα αρνείται τη φύση του και ακούει τις συμβουλές κάποιου άλλου ο οποίος με το νεύμα του το κυβερνά; Όλα αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι υπάρχει λογική ψυχή που κυβερνά το σώμα. Διότι, το σώμα δεν πλάστηκε από μόνο του να κατευθύνει τον εαυτό του αλλά άλλος να το εξουσιάζει· όπως το άλογο, δεν ζεύει τον εαυτό του αλλά το οδηγεί ο ιππέας. Στους ανθρώπους όμως υπάρχουν οι νόμοι, για να κάνουν το καλό και ν' αποφεύγουν το κακό. Αντίθετα, στα ά-λογα ζώα, επειδή στερούνται τη λογική και την κρίση, τα κακά μένουν ακαταλόγιστα και άκριτα. Νομίζω, λοιπόν, ότι, απ' όσα είπαμε, αποδείξαμε ότι οι άνθρωποι έχουν λογική ψυχή. Πρέπει όμως να μάθουμε επιπλέον από τη διδασκαλία της Εκκλησίας ότι είναι και αθάνατη η ψυχή, για να ανατρέψουμε τη διδασκαλία των ειδωλολατρών. Θα το μάθουμε αυτό συγκρίνοντας με τη γνώση που έχουμε για το σώμα και βρίσκοντας τη διαφορά που έχει μ' αυτήν η γνώση της ψυχής. Διότι, η λογική απέδειξε ότι η ψυχή διαφέρει από το σώμα και ότι το σώμα είναι θνητό από τη φύση του. Επομένως, η ψυχή, εφόσον δεν είναι ίδια με το σώμα, είναι αθάνατη. Και πάλι, όπως αποδείξαμε, εφόσον η ψυχή κινεί το σώμα και δεν την οδηγεί κάποιος άλλος, είναι επόμενο η ψυχή να είναι αυτοκινούμενη· μάλιστα, μετά το θάνατο του σώματος, εξακολουθεί η ψυχή να ζει αφ' εαυτής. Διότι, δεν πεθαίνει η ψυχή· αλλά, μετά τον αποχωρισμό της από το σώμα, είναι αυτό που πεθαίνει. Αν βέβαια και η ψυχή οδηγούνταν από το σώμα, θα ήταν επόμενο, μετά το θάνατο του οδηγού (σώματος), να πέθαινε κι αυτή. Αν όμως η ψυχή οδηγεί και το σώμα, τότε σίγουρα οδηγεί και τον εαυτό της. Και εφόσον αυτοκινείται, ζει υποχρεωτικά και μετά το θάνατο του σώματος. Διότι, η κίνηση της ψυχής ταυτίζεται με τη ζωή της· όπως ακριβώς λέμε και για το σώμα: ζει όταν κινείται και τότε επέρχεται ο θάνατός του, όταν σταματά την κίνηση. Την αεικίνηση της ψυχής τη διαπιστώνει κανείς και από το διάστημα που βρίσκεται μέσα στο σώμα. Διότι, όταν είναι μέσα στο σώμα και συνδέεται μ' αυτό, δεν συστέλλεται ούτε μετριέται από το μέγεθος του σώματος· αντίθετα, πολλές φορές, ακόμη κι όταν το σώμα βρίσκεται ασθενικό στο κρεβάτι, έτοιμο να παραδοθεί στο θάνατο, παρ' όλ' αυτά αυτή, με τη δική της δύναμη, είναι ξάγρυπνη και ξεπερνά τη φύση του σώματος. Ενώ μένει η ψυχή στό σώμα, μοιάζει ν' αποδημεί· σκέφτεται και θεωρεί αυτά που ξεπερνούν τα γήϊνα. Πολλές φορές συναντά τους ασώματους αγίους και αγγέλους· τους βλέπει με την καθαρότητα του νου της. Πώς, λοιπόν, και πολύ περισσότερο δεν θα συμβεί όταν θα χωριστεί από το σώμα, σύμφωνα με τη βούληση του Θεού! Δεν θα έχει τότε πιο ξεκάθαρη τη γνώση της αθανασίας της; Αφού, όταν ήταν προσκολημμένη στό σώμα, ζούσε πιο πολύ τη ζωή έξω από το σώμα· πολύ περισσότερο, μετά το θάνατο του σώματος, θα ζήσει αυτή τη ζωή. Δεν θα πάψει να τη ζει, επειδή έτσι την έπλασε ο Θεός με τον Υιό και Λόγο του Κύριό μας Ιησού Χριστό. Επειδή λοιπόν είναι αθάνατη η ψυχή, σκέφτεται και φρονεί αθάνατα και αιώνια. Όπως συμβαίνει με το σώμα που είναι θνητό, και οι αισθήσεις του να βλέπουν τα θνητά, αντίστοιχα και η ψυχή, επειδή θεωρεί και σκέφτεται τα αθάνατα, είναι κι αυτή αθάνατη και αιώνια. Διότι η έννοια και θεωρία της αθανασίας ποτέ δεν εγκαταλείπουν αλλά μένουν μέσα στην ψυχή· γίνονται σ' αυτήν μόνιμο αποτύπωμα ώστε να εξασφαλίζεται η αθανασία. Γι' αυτό και η ψυχή έχει την έφεση να θεωρεί το Θεό. Η ίδια γίνεται για τον εαυτό της οδηγός· παίρνει τη γνώση και τη κατανόηση του Θεού όχι από τον έξω κόσμο αλλά από τον εαυτό της. Λέμε λοιπόν, όπως το είπαμε και προηγουμένως, ότι όπως αρνήθηκαν το Θεό και λατρεύουν τα άψυχα, έτσι και πίστεψαν ότι δεν έχουν λογική ψυχή. Απ' αυτό κατηγορούνται ως παράφρονες και καταριθμούνται μεταξύ των α-λόγων. Είναι αξιολύπητοι και χρειάζονται καθοδήγηση, διότι ως άψυχοι λατρεύουν τα άψυχα. Αν βέβαια ισχυρίζονται ότι έχουν ψυχή και είναι περήφανοι για τη λογική, —και σωστά κάνουν κάτι τέτοιο— γιατί ενεργούν παράλογα, λες και δεν έχουν ψυχή; Γιατί δεν σκέφτονται αυτά που πρέπει, αλλά θεωρούν τον εαυτό τους ανώτερο από το Θεό; Διότι, ενώ έχουν αθάνατη ψυχή την οποία δεν βλέπουν, τολμούν και εικονίζουν το Θεό με ορατά και θνητά είδωλα. Ή, γιατί, όπως απομακρύνθηκαν από το Θεό, δεν επιστρέφουν και πάλι κοντά Του; Έχουν ασφαλώς τη δυνατότητα· όπως επαναστάτησαν με το νου από το Θεό και έκαμαν θεούς τα ανύπαρκτα, έτσι μπορούν και πάλι με το νου της ψυχής ν' ανεβούν και επιστρέψουν στο Θεό. Είναι δυνατή η επιστροφή στο Θεό, εφόσον αποβάλουν την ακαθαρσία κάθε επιθυμίας που περιβλήθηκαν· εάν ξεπλυθούν τόσο πολύ, μέχρις ότου διώξουν κάθε ξένη αμαρτία που κόλλησε στην ψυχή· μόνον αν εμφανίσουν την ψυχή καθαρή όπως πλάστηκε. Έτσι θα μπορούν να θεωρήσουν μέσα της τον Υιό και Λόγο του Πατέρα, εικόνα του οποίου είναι εξαρχής. Διότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε εικόνα και ομοίωμα του Θεού, όπως το λέει η Αγία Γραφή εκ μέρους του Θεού: «Ας δημιουργήσουμε τον άνθρωπο εικόνα και ομοίωμα δικό μας». Γι' αυτό, κι όταν η ψυχή αποβάλει από πάνω της κάθε ακαθαρσία της αμαρτίας που φορτώθηκε και διατηρεί καθαρό το κατ' εικόνα, τότε δίκαια, επειδή αυτό αστράφτει, βλέπει σαν σε καθρέφτη τον Υιό και Λόγο του Θεού Πατέρα. Μέσα σ' αυτό σκέφτεται τον Πατέρα, του οποίου εικόνα αποτελεί ο Υιός και Σωτήρας Χριστός. Μπορεί πάλι να μην είναι ικανοποιητική η διδασκαλία από την ίδια την ψυχή, διότι εξωτερικές επιδράσεις θολώνουν το νου και δεν βλέπει το καλύτερο. Τότε μπορεί να οδηγηθούμε στη γνώση του Θεού απ' όσα βλέπουμε γύρω μας· διότι η τάξη και αρμονία της δημιουργίας δείχνει και διαλαλεί, σαν να πρόκειται για γράμματα, τον κύριο και πλάστη της. Ο Θεός λοιπόν είναι αγαθός και φιλάνθρωπος· φροντίζει για τα πλάσματά Του. Επειδή όμως είναι αόρατος και μη καταληπτός στην ουσία του, διότι υπάρχει πέρα από κάθε κτιστή ουσία, γι' αυτό και συνέβη οι άνθρωποι ν' αποτύχουν στην προσπάθεια να Τον γνωρίσουν· για δύο λόγους, διότι αυτοί δημιουργήθηκαν, ενώ Εκείνος είναι αδημιούργητος. Επειδή λοιπόν στην ουσία του ο Θεός είναι αόρατος, διακόσμησε με το Λόγο του τα δημιουργήματα με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να τον γνωρίσουν από τα έργα του. Διότι συνήθως ο τεχνίτης, και χωρίς να είναι γνωστός, φαίνεται από τα έργα του. Κάτι τέτοιο λέγεται, για παράδειγμα, για το γλύπτη Φειδία· τ' αγάλματά του εξαιτίας της συμμετρίας και των αρμονικών αναλογιών, τον καθιστούν αναγνωρίσιμο κι όταν δεν είναι ορατά παρών. Κατά παρόμοιο τρόπο, γνωρίζουμε και πλάστη και δημιουργό Θεό από την αρμονία του κόσμου, ενώ μας είναι αόρατος με τα μάτια του σώματος. Διότι ο Θεός δεν κάνει κακή χρήση της αόρατης φύσης του. Δεν αποτελεί πρόφαση η αορασία Του. Αντίθετα, δεν άφησε εντελώς άγνωστο τον εαυτό του στους ανθρώπους. Όπως προείπα, έτσι στόλισε τον κόσμο, ώστε κι αν ο Ίδιος είναι αόρατος στη φύση του, να γίνεται γνωστός από τα δημιουργήματά του. Κι αυτό δεν το λέω εγώ αλλά το λένε άλλοι θεολόγοι άνδρες, μεταξύ των οποίων είναι και ο απόστολος Παύλος, που γράφει στην επιστολή του στους Ρωμαίους: «Η ύπαρξη του αόρατου Θεού πιστοποιείται από τα δημιουργήματά Του». Επίσης, γράφει στους Λυκαονείς: «Και μεις, ως άνθρωποι, που σας κάνουμε τους δασκάλους, είμαστε αδύναμοι σαν εσας· σας ευαγγελιζόμαστε όμως να επιστρέψετε από τα είδωλα στην πίστη του αληθινού Θεού που έφτιαξε τον ουρανό, τη ξηρά και τη θάλασσα και όλα τα κατοικίδιά τους. Αυτός στις περασμένες γενιές άφησε όλα τα έθνη να λατρεύουν όποιο θεό θέλουν. Και παρ' όλ' αυτά, φανέρωνε τον εαυτό Του κάνοντας καλά έργα ως απόδειξη· μας έδινε βροχές από τον ουρανό και περιόδους καρποφορίας· γέμιζε τις καρδιές μας από κάθε τροφή και χαρά». Διότι, ποιός είναι αυτός που βλέπει το ουράνιο σύμπαν και την τροχιά του ήλιου και της σελήνης, αλλά και τις θέσεις και περιφορές των άλλων άστρων να είναι αντίθετες μεταξύ τους και διαφορετικές· και να διατηρούν όλα μαζί, παρά τις διαφορές τους, την τάξη· ποιός λοιπόν δεν θ' αναλογιστεί ότι όχι μόνα τους αλλά άλλος είναι ο πλάστης που τα ρυθμίζει; Ποιός πάλι που βλέπει τον ήλιο ν' ανατέλλει καθημερινά· που βλέπειτη σελήνη να φέγγει τη νύχτα, ν' αδειάζει και να γεμίζει απαράλλακτα σε ίσο αριθμό ημερών κάθε φορά· που βλέπει τα άστρα, άλλα να διατρέχουν τον ουράνιο θόλο και ν' αλλάζουν ποικίλες τροχιές και άλλα να κινούνται στην ίδια τροχιά· ποιός βλέποντας όλα αυτά, δεν θα βγάλει το συμπέρασμα ότι υπάρχει ο δημιουργός τους που τα κυβερνά; Όποιος βλέπει τα αντίθετα στη φύση να είναι ενωμένα και να συμφωνούν αρμονικά, όπως είναι αναμιγμένα η φωτιά με τον πάγο, η ξηρασία με την υγρασία· όποιος τα βλέπει να μην αντιδρά το ένα στο άλλο, αλλά ν' αποτελούν ένα σώμα· αυτός που τα βλέπει, δεν θα σκεφτεί ότι αυτός που τα ένωσε αρμονικά μεταξύ τους θα υπάρχει έξω απ' αυτά; Αυτός που βλέπει το χειμώνα να παραχωρεί τη θέση του στην άνοιξη, την άνοιξη στο καλοκαίρι κι αυτό στο φθινόπωρο και ότι μεταξύ τους αυτά είναι αντίθετα στην ουσία· διότι το ένα ψυχραίνει, το άλλο καίει, το άλλο καρποφορεί και το άλλο καταστρέφει· όμως όλα προσφέρονται στους ανθρώπους για ίση και ασφαλή χρήση. Ποιός, λοιπόν, όταν τα δει όλα αυτά, δεν θα σκεφτεί ότι υπάρχει κάποιος ανώτερος απ' αυτά, τον οποίο δεν βλέπουμε, αλλά τα κάνει όλα ίσα μεταξύ τους και όλα τα κυβερνά; Ποιός είναι που βλέπει τον αέρα να βαστάζει τα σύννεφα, τα σύννεφα πάλι να κρατούν το βάρος των βροχών, και δεν θα θα οδηγήσει τη σκέψη του σ' αυτόν που τα έδεσε και έδωσε την εντολή να σχηματιστούν; Ή ποιός δεν βλέπει το νερό να βαστάζει το υπερβολικό βάρος της γης· η γη να μένει ακίνητη πάνω στο νερό που από τη φύση του κινείται· απ' όλα αυτά δεν θα σκεφτεί ότι υπάρχει κάποιος, ο Θεός που τα πρόσταξε και τα δημιούργησε; Ποιός, αφού δει την εποχιακή καρποφορία της γης, τις ουρανόσταλτες βροχές, τα ρεύματα των ποταμών, τις πηγές που αναβλύζουν, τις γεννήσεις ζώων από ανόμοια, και όλα αυτά να γίνονται όχι πάντοτε αλλά σε ορισμένες περιόδους· και αφού διακρίνει ότι η τάξη είναι ίση κι όμοια σε πράγματα ανόμοια και αντίθετα, δεν θ' αναλογιστεί ότι υπάρχει μια δύναμη που όλα αυτά τα διέπει και τα διακοσμεί όπως αυτή θέλει, και μένει σταθερή; Διότι αυτά μόνα τους ουδέποτε θα μπορούσαν να συσταθούν και εμφανιστούν, επειδή έχουν αντίθετη μεταξύ τους φύση. Το νερό, για παράδειγμα, είναι βαρύ και χύνεται προς τα κάτω, ενώ τα σύννεφα είναι ελαφρά κι έτσι ανεβαίνουν προς τα πάνω. Κι όμως, παρατηρούμε το πιο βαρύ, το νερό, να το βαστούν τα σύννεφα! Η γη με τη σειρά της είναι πολύ βαριά, ενώ το νερό ειναι ελαφρύτερό της. Κι όμως τα ελαφρύτερα (νερά) σηκώνουν το πιο βαρύ (γη)! Και δεν πέφτει κάτω η γη αλλά μένει ακίνητη! Επίσης, το ανδρικό φύλο διαφέρει από το θηλυκό· και όμως συνευρίσκονται και γεννιέται απ' αυτά τα δύο όμοιος απόγονός τους. Και για να συνοψίσω: το ψυχρό είναι αντίθετο στο θερμό· και η υγρασία καταπολεμά την ξηρασία. Κι όμως! Όταν βρεθούν μαζί δεν αντιδρά το ένα ενάντια στο άλλο, αλλ' αποτελούν με ομόνοια ένα σώμα και συντελούν στη δημιουργία όλων των άλλων. Αυτά λοιπόν που είναι αντιμαχόμενα και αντίθετα στη φύση τους δεν θα συνενώνονταν, αν δεν υπήρχε ο ανώτερος Κύριος που τα ένωσε. Σ' Αυτόν υπακούν όλα τα στοιχεία, όπως ακούει ο δούλος το αφεντικό του. Δεν πολεμά το ένα το άλλο, αφού το καθένα έχει τον ιδιαίτερο σκοπό της ύπαρξής του. Αναγνωρίζουν τον Κύριο που τα συνένωσε. Ομονοούν και συμφιλιώνονται, με τη θέληση του δημιουργού τους, αν και στη φύση τους είναι εχθρικά το ένα προς το άλλο. Διότι, αν δεν υπήρχε η εντολή κάποιου ανωτέρου για ν' αναμιχθούν, πώς θα συνενώνονταν το βαρύ με το ελαφρό, το ξηρό με το υγρό, το κυκλικό με το ευθύγραμμο, η φωτιά με το ψύχος, η θάλασσα με τη γη, ο ήλιος με τη σελήνη, τ' άστρα με τον ουρανό κι ο αέρας με τα σύννεφα; Δεν θα γινόταν, αφού η ουσία του ενός είναι αντίθετη με την ουσία του άλλου. Θα συνέβαινε μεγάλη αναταραχή μεταξύ τους: το ένα θα έκαιγε, το άλλο θα ψύχραινε· το βαρύ θα τραβούσε προς τα κάτω ενώ το ελαφρύ προς τα πάνω· ο ήλιος θα φώτιζε και ο αέρας θα σκοτείνιαζε. Τα άστρα θα στρέφονταν το ένα ενάντια στο άλλο, διότι άλλα βρίσκονται ψηλότερα και άλλα χαμηλότερα. Η νύχτα δεν θα παραχωρούσε τη θέση της στην ημέρα αλλά θα την πολεμούσε επανασταντώντας εναντίον της. Κι αν συνέβαιναν αυτά, δεν θα βλέπαμε πλέον αρμονία αλλά δυσαρμονία· όχι τάξη αλλά αταξία· όχι σύνθεση αλλά διάλυση όλου του κόσμου· όχι συμμετρία αλλά αμετρία. Διότι, με τη διαμάχη και τη σύγκρουση του ενός με το άλλο ή όλα θα καταστρέφονταν ή θα υπερίσχυε το πιο δυνατό. Κι αυτό όμως θα έδειχνε την ακαταστασία του σύμπαντος. Διότι, εφόσον θα έμενε μόνο ένα στοιχείο χωρίς να έχει ανάγκη κανενός άλλου, θα έκαμε το σύμπαν χαοτικό. Όπως ακριβώς, ένα μόνο πόδι ή ένα μόνο χέρι δεν μπορεί να διατηρήσει στη ζωή όλο το σώμα. Πόσο ωραίο θα ήταν, αν έλαμπε μόνο ο ήλιος ή κινούνταν μόνο η σελήνη ή ήταν μόνο νύχτα ή συνεχώς ημέρα; Ποιά αρμονία πάλι θα υπήρχε, αν δεν είχε άστρα ο ουρανός ή τα άστρα δεν είχαν ουρανό; Και ποιό το όφελος, αν είχαμε μόνο θάλασσα ή αν η γη υπήρχε χωρίς τα νερά και τα υπόλοιπα στοιχεία της δημιουργίας; Πώς θα μπορούσε να επιζήσει ο άνθρωπος ή κάποιο ζώο στη γη, εφόσον τα στοιχεία της κτίσης συγκρούονταν μεταξύ τους; Εφόσον ένα θα ήταν αυτό που θα νικούσε τα άλλα και δεν θα μπορούσε να συστήσει και τα άλλα πλάσματα; Διότι κανένα πλάσμα δεν μπορεί να συσταθεί μόνο από ένα στοιχείο, το ψυχρό, το υγρό ή το ξηρό. Όλα θα ήταν σε χαώδη και άτακτη κατάσταση. Ακόμη κι αυτό το στοιχείο που θα υπερίσχυε των άλλων δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τη βοήθεια των υπολοίπων. Διότι η σύσταση όλων έτσι είναι τώρα(αλληλοεξαρτώμενη). Επειδή λοιπόν στο σύμπαν υπάρχει τάξη και όχι αταξία, συμμετρία και όχι αμετρία, κοσμιότητα και όχι ακοσμία, και μάλιστα αρμονική σύνδεση όλων των μερών του, πρέπει υποχρεωτικά να σκεφτούμε τον Δημιουργό που συγκέντρωσε και σύνδεσε όλα τα στοιχεία ώστε να δουλεύουν αρμονικά. Ακόμη κι αν δεν τον βλέπουμε με τα μάτια, μπορούμε όμως από την τάξη και αρμονία των αντίθετων στοιχείων να εννοήσουμε το δημιουργό και προνοητή όλων αυτών. Διότι, συμβαίνει το ίδιο που θα βλέπαμε σε μια πόλη: να κατοικείται αρμονικά από πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους, μικρούς και μεγάλους, πλούσιους και φτωχούς, γέρους και νεότερους, άνδρες και γυναίκες· ενώ διαφέρουν αυτοί μεταξύ τους, ομονοούν όμως. Δεν στρέφονται οι πλούσιοι ενάντια στους φτωχούς ούτε οι μεγάλοι ενάντια στους μικρούς ή οι νέοι ενάντια στους γέροντες· όλοι εξίσου είναι ειρηνικοί ο ένας προς τον άλλον. Βλέποντας αυτά θα σκεφτόμασταν ότι η παρουσία ενός άρχοντα, ακόμη κι αν δεν τον βλέπουμε, εγγυάται την ομόνοια. Διότι η αταξία αποτελεί γνώρισμα της αταξίας· και η τάξη αποδεικνύει ότι υπάρχει αρχηγός. Βλέπουμε, για παράδειγμα, την αρμονία των μελών του σώματος: δεν αντιμάχεται το μάτι το αυτί, ούτε το χέρι επαναστατεί ενάντια στο πόδι· το καθένα εκπληρώνει την αποστολή του χωρίς αντιρρήσεις. Απ' αυτό καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει στο σώμα ψυχή, αν και δεν την βλέπουμε, που όλα αυτά τα κυβερνά. Έτσι, από την τάξη και αρμονία μπορούμε να οδηγηθούμε στον κυβερνήτη του κόσμου Θεό· μάλιστα, στον ένα Θεό και όχι πολλούς. Η τάξη του κόσμου και η αρμονική συμβίωση όλων με ομόνοια αποδεικνύει ότι δεν είναι πολλοί αλλά ένας ο άρχοντας και κύριος του κόσμου, ο Λόγος. Διότι, αν ήταν πολλοί οι άρχοντες της δημιουργίας, δεν θα υπήρχε αυτή η τάξη στο σύμπαν. Εξαιτίας των πολλών αρχηγών, όλα θα ήταν σε αταξία· ο καθένας θα τα τραβούσε όλα προς τη δική του θέληση και θα βρισκόταν σε διαμάχη με τον άλλον. Διότι, όπως κατηγορούμε την πολυθεΐα για αθεΐα, έτσι κατ' ανάγκη και η πολυαρχία είναι αναρχία. Αν ο καθένας ανέτρεπε την εξουσία του άλλου, δεν θα υπήρχε κανένας άρχοντας· θα υπήρχε σε όλα αναρχία. Και όπου δεν υπάρχει άρχοντας, εκεί είναι βέβαιο ότι βασιλεύει η αναρχία. Και το αντίθετο· η τάξη και η ομόνοια των πολλών και διαφορετικών φανερώνει ότι ένας είναι ο άρχοντας. Ακούει κάποιος, για παράδειγμα, από μακριά τον ήχο της λύρας που αποτελείται από πολλές χορδές και θαυμάζει την αρμονική συμφωνία τους. Διότι, τον αρμονικό ήχο δεν τον προκαλεί μόνον ο βαρύς ή μόνον ο οξύς ή μόνον ο μέσος τόνος, αλλά όλοι οι τόνοι, όταν τους χτυπούν κατάλληλα. Απ' αυτά να καταλάβεις ότι δεν παίζει από μόνη της η λύρα ούτε πάλι με πολλούς λυράρηδες. Ένας είναι ο μουσικός, ακόμη κι αν δεν τον βλέπουμε, που εναρμονίζει με την τέχνη του τον ήχο κάθε χορδής, για να πετύχει αρμονική συμφωνία. Έτσι και στο σύμπαν υπάρχει παναρμόνια τάξη. Δεν αντιμάχονται τα ουράνια με τα επίγεια, ούτε και το αντίστροφο. Όλα συνιστούν μια συνολική τάξη. Επομένως, συνεπάγεται λογικά ότι δεν είναι πολλοί αλλά ένας ο κυβερνήτης και δημιουργός του σύμπαντος. Με το δικό του φως όλα παίρνουν το φως και κινούνται. Ούτε πρέπει να πιστεύουμε ότι είναι πολλοί οι δημιουργοί και κυβερνήτες του κόσμου· συμβαδίζει με την ευσέβεια και αλήθεια να πιστεύουμε ότι ένας είναι ο δημιουργός του. Αυτό το τεκμηριώνει φανερά ο ίδιος ο κόσμος. Απόδειξη σίγουρη ότι ένας είναι ο δημιουργός του σύμπαντος αποτελεί το εξής: ένας είναι ο δημιουργημένος κόσμος, όχι πολλοί. Θα έπρεπε, αν υπήρχαν πολλοί θεοί, να υπάρχον πολλοί και διαφορετικοί κόσμοι. Διότι δεν φτιάχνουν οι πολλοί θεοί ένα κόσμο ούτε ο ένας κόσμος γίνεται από πολλούς θεούς. Αλλιώς, θα προκύψουν τα ακόλουθα άτοπα. Πρώτα, αν πολλοί θεοί έφτιαξαν τον κόσμο, αυτό αποτελεί αδυναμία των κατασκευαστών· διότι το έργο έγινε από πολλούς. Κι αυτό φανερώνει όχι τυχαία ότι ο κάθε θεός έχει ατελή δημιουργική ικανότητα. Αν αρκούσε ένας, δεν θα χρειαζόταν πολλοί, ν' αναπληρώσει ο καθένας την έλλειψη του άλλου. Το να λέει μάλιστα κανείς ότι στο Θεό υπάρχει έλλειψη, όχι μόνο είναι ασέβεια αλλά και ξεπερνά τα θεμιτά όρια. Ακόμη κι ένα τεχνίτη, αν έφτιαχνε ένα έργο όχι μόνος αλλά με πολλούς, δεν θα τον λέγαμε τέλειο αλλά μέτριο. Πιθανόν, όμως, ο κάθε θεός να μπορούσε κατασκευάσει όλο το σύμπαν, αλλά το έφτιαξαν όλοι μαζί για τη συμμετοχή· κάτι τέτοιο είναι βέβαια γελοίο, να εργάζεται ο καθένας για φήμη και να μη θεωρηθεί ανίκανος. Το να θεωρήσουμε πάλι ότι ο κάθε θεός είναι κενόδοξος αυτό είναι από τα πλέον παράδοξα! Έπειτα, αν ο κάθε θεός ήταν ικανός να δημιουργήσει όλο το σύμπαν, τί χρειάζονται οι πολλοί, αφού ο ένας αρκεί για όλο; Άλλωστε, κάτι τέτοιο είναι και ασεβές και παράδοξο· εφόσον το δημιούργημα είναι ένα και οι δημιουργοί πολλοί και διάφοροι, είναι λογικό και φυσικό το ένα και τέλειο να είναι ανώτερο από τα πολλά. Να γνωρίζουμε και το εξής: αν ο κόσμος είχε δημιουργηθεί από πολλούς θεούς, θα είχε διάφορες και ανόμοιες κινήσεις. Κάθε διαφορετική κίνηση θα προσέβλεπε στον κάθε δημιουργό. Και στη διαφορετικότητα, όπως το είπαμε και παραπάνω, θα υπήρχε πάλι ακαταστασία και αταξία του σύμπαντος. Διότι, ούτε ένα πλοίο που το κυβερνούν πολλοί θά πλεύσει σωστά, αν δεν κρατά το πηδάλιο ένας μόνο καπετάνιος· ούτε μία λύρα που την παίζουν πολλοί μπορεί να βγάλει καλό ήχο, αν δεν την παίζει ένας που είναι γνώστης. Έτσι, λοιπόν, αφού μία είναι η δημιουργία και ένας ο κόσμος και μία η τάξη του, ένας πρέπει να θεωρήσουμε ότι είναι ο βασιλιάς και δημιουργός του, ο Κύριος. Για το λόγο αυτό, και ο ίδιος ο δημιουργός έπλασε ένα κόσμο, για να μην νομίζουν ότι με τους πολλούς κόσμους υπάρχουν και πολλοί θεοί. Να πιστεύουν ότι ένας είναι ο κόσμος κι ένας ο δημιουργός του. Μάλιστα συμβαίνει, όχι επειδή είναι ένας ο δημιουργός, να είναι κι ένας ο κόσμος· διότι, θα μπορούσε ο Θεός να φτιάξει κι άλλους κόσμους. Αλλά, επειδή πλάστηκε μόνον ένας κόσμος, είναι επόμενο και ο δημιουργός του να θεωρείται ένας. Ποιός είναι αυτός ο δημιουργός; Αυτό πρέπει οπωσδήποτε να φανερώσουμε καί πούμε, για να μην πλανηθεί κανείς από άγνοια και πιστέψει σ' άλλο θεό· κι έτσι θα πέσει στην αθεΐα των προηγουμένων. Νομίζω ότι κανένας δεν αμφιβάλλει γι' αυτό. Αποδείξαμε ήδη ότι δεν είναι θεοί αυτοί που θεωρούν οι ποιητές· ότι βρίσκονται σε πλάνη όσοι θεοποιούν την κτίση· και ότι γενικά η ειδωλολατρεία των εθνικών είναι αθεΐα και ασέβεια. Τώρα, λοιπόν, αφού κατέπεσαν όλες αυτές οι πλάνες, είναι βέβαιο ότι εμείς διαθέτουμε την αληθινή θρησκεία· Αυτόν που προσκυνούμε και κηρύσσουμε, αυτός είναι ο μόνος αληθινός Θεός· είναι ο Κύριος όλου του σύμπαντος και δημιουργός κάθε πλάσματος. Ποιός άλλος λοιπόν είναι αυτός παρά ο πανάγιος και υπερβατικός, πέρα από κάθε δημιουργημένη φύση, ο Πατέρας δηλαδή του Χριστού; Αυτός, σαν άριστος κυβερνήτης, με τη σοφία του και τον Υιό και Λόγο του Κύριό μας Ιησού Χριστό, όλα τα εξουσιάζει και προνοεί για τη σωτηρία τους· ενεργεί όπως Αυτός θεωρεί ότι είναι καλά. Και είναι όλα καλά, όπως δημιουργήθηκαν και δημιουργούνται, επειδή Εκείνος αυτό θέλει. Αυτό κανείς δεν μπορεί να το αμφισβητήσει. Διότι, αν η κτίση κινούνταν όχι με λογική βούληση κι όλα ήταν τυχαία, καλά θα έκανε κάποιος ν' αμφισβητούσε αυτά που λέμε. Αφού όμως όλα έχουν συσταθεί και διακοσμηθεί με λογική, σοφία και γνώση, υποχρεωτικά αυτός που στέκεται από πάνω τους και τα προνοεί δεν είναι άλλος παρά ο Υιός και Λόγος του Θεού. Λόγο ονομάζω όχι αυτόν που είναι συνυφασμένος και σύμφυτος με κάθε δημιούργημα, τον οποίο συνήθως ορισμένοι ονομάζουν σπερματικό· αυτός είναι άψυχος, χωρίς λογική και νόηση· ενεργεί με τη δύναμη της τέχνης που έρχεται απέξω και με τη σοφία εκείνου που τον εξουσιάζει. Ούτε είναι σαν το λόγο που έχουν οι λογικοί άνθρωποι και αποτελείται από συλλαβές και μεταδίδεται με τον αέρα. Ονομάζω Λόγο τον ζωντανό και ενεργή Θεό, τον αίτιο της υπάρξεώς του, το Λόγο του αγαθού Θεού· Αυτός διαφέρει από κάθε δημιούργημα και κτιστό· είναι ο μόνος όμοιος Λόγος του αγαθού Πατέρα του· Αυτός στόλισε το σύμπαν και το φωτίζει με την πρόνοιά του. Επειδή είναι του καλού Πατέρα ο καλός Λόγος, αυτός διαρρύθμισε την τάξη όλων· προσάρμοσε τα αντίθετα μεταξύ τους κι έτσι προέκυψε μία όμορφη αρμονία. Αυτός είναι η δύναμη και η σοφία του Θεού· περιστρέφει τον ουρανό, κρέμασε τη γη και, ενώ δεν στηρίζεται πουθενά, με το νεύμα του τη στερέωσε. Απ' Αυτόν παίρνει φως ο ήλιος και φωτίζει την οικουμένη, ενώ δίνει λιγοστό φως και στη σελήνη. Αυτός κρεμά το νερό στα σύννεφα και οι βροχές κατακλύζουν τη γη· η θάλασσα περιορίζεται ενώ η γη φυτρώνει κάθε είδους φυτά και βλαστάνει χόρτο. Αν κάποιος άπιστος, μετά απ' όσα είπαμε, ζητεί να μάθει αν υπάρχει ο Υιός και Λόγος του Θεού, αυτός δεν είναι καλά που αμφιβάλλει! Έχει τις αποδείξεις απ' όσα βλέπει· όλα δημιουργήθηκαν από το Λόγο και τη Σοφία του Θεού. Δεν θα στεκόταν κανένα δημιούργημα, αν δεν το έκανε ο Λόγος, ο Υιός και Λόγος του Θεού, όπως είπαμε. Είναι Λόγος, όπως είπα, χωρίς να έχει σχέση και ομοιότητα με τον ανθρώπινο λόγο που συνίσταται από συλλαβές· αλλά είναι καθ' όλα όμοια εικόνα του Θεού Πατέρα. Διότι οι άνθρωποι, επειδή αποτελούνται από διάφορα μέρη και προήλθαν από το μηδέν, έχουν σύνθετο λόγο που διαλύεται. Ο Θεός όμως είναι ο πάντοτε υπάρχων και δεν είναι σύνθετος· γι' αυτό και ο Λόγος του υφίσταται πάντα και δεν είναι σύνθετος. Ο Λόγος είναι ο ένας και μονογενής Υιός Θεός του Θεού Πατέρα· προήλθε από τον Πατέρα σαν από αγαθή πηγή· προνοεί και συγκρατεί τα πάντα. Η αιτία πάλι για την οποία ο Λόγος του Θεού ήλθε στα δημιουργήματα, είναι όντως αξιοθαύμαστη· μας πληροφορεί ότι μόνο έτσι, όπως συνέβη, έπρεπε να γίνει και όχι αλλιώς. Διότι, η φύση των δημιουργημάτων, επειδή προήλθε από την ανυπαρξία, είναι επιρρεπής, αδύναμη και θνητή, όπως το πιστοποιεί η εξέτασή της. Ο Θεός όμως των δημιουργημάτων είναι αγαθός και πάνω από καλός στη φύση του· γι' αυτό και αγαπά τους ανθρώπους, επειδή στον αγαθό δεν υπάρχει φθόνος για τίποτε. Δεν φθονεί την ύπαρξη των άλλων, αλλά θέλει όλοι να υπάρχουν, για να μπορεί να τους ευεργετεί. Ο Θεός, λοιπόν, βλέπει ότι κάθε δημιούργημα μόνο με τις δικές του λογικές δυνάμεις είναι θνητό και διαλύεται· και για να μην πάθει πάλι το ίδιο και χαθεί στην ανυπαρξία το σύμπαν, που το έπλασε με τον αιώνιο Λόγο του και το έδωσε ουσία, δεν άφησε πλέον τα δημιουργήματά του να παρασύρονται και ταλαιπωρούνται από τη θνητή φύση τους· έτσι ώστε να μην κινδυνεύουν να έλθουν πάλι στην ανυπαρξία. Αλλά ο Θεός, ως αγαθός που είναι, με το Λόγο του, που είναι κι αυτός Θεός, κυβερνά και φροντίζει όλο τον κόσμο· με την εξουσία, την πρόνοια και τη φροντίδα του Λόγου φωτίζει τη κτίση να μένει σταθερή στη ζωή· διότι μετέχει στον αίτιο της ύπαρξης, το Λόγο του Πατέρα, που τη βοηθεί να παραμένει κι αυτή στην ύπαρξη. Έτσι δεν παθαίνει εκείνο που θα πάθαινε, αν δεν την συγκρατούσε ο Λόγος, δηλαδή να οδηγηθεί στην ανυπαρξία· διότι, «Αυτός είναι εικόνα του αόρατου Θεού, ο πρώτος άνθρωπος απ' όλη τη δημιουργία για τη Βασιλεία του Θεού· Αυτός και χάρη σ' αυτόν δημιουργήθηκαν και συντηρούνται όλα, ορατά και αόρατα· Αυτός αποτελεί τον αρχηγό της Εκκλησίας», όπως μας το λένε στις Άγιες Γραφές οι Πατέρες που διδάσκουν την αλήθεια. Αυτός, λοιπόν, ο παντοδύναμος και τέλειος σε όλα Λόγος του Πατέρα στάθηκε πάνω απ' όλα και τα σκέπασε παντού με τη δύναμή του· έδωσε φως σε όλα, τα ορατά και αόρατα. Έτσι, όλα τα δίνει σύσταση και τα συγκρατεί· από κανένα δεν στερεί την ευργετική του δύναμη. Όλα και με όλα, το καθένα χωριστά και όλα μαζί, τα ζωοποιεί και τα προστατεύει. Τα πρωταρχικά συστατικά κάθε κτιστού δημιουργήματος, όπως είναι η θερμότητα, ψυχρότητα, υγρασία και ξηρασία, τα ενώνει ο Λόγος σ' ένα, ώστε να μην αντιμάχεται το ένα το άλλο, αλλά ν' αποτελούν μια αρμονική συνύπαρξη. Χάρη σ' Αυτόν και εξαιτίας ττης δύναμής του δεν πολεμεί το θερμό το ψυχρό ούτε το υγρό το ξηρό· αλλά, αυτά τα αντίθετα μεταξύ τους, σαν φίλοι και αδελφοί, συνυπάρχουν και δίνουν ζωή στα ορατά· αποτελούν τη συστατική αρχή κάθε σώματος. Με την υπακοή στο Θεό Λόγο τα επίγεια αποκτούν ζωή και τα ουράνια συντηρούνται. Χάρη σ' Αυτόν, όλη η θάλασσα και ο απέραντος ωκεανός κινούνται σε περιορισμένα όρια. Το ίδιο και όλη η γη βλαστάνει χόρτο και φυτρώνει κάθε είδους δέντρα, όπως είπα παραπάνω. Για να μην χρονοτριβώ απαριθμώντας ένα ένα πράγματα γνωστά, δεν υπάρχει κανένα ζωντανό ή δημιούργημα που να μην πήρε την ύπαρξη απ' Αυτόν και χάρη σ' Αυτόν. Το λέει και ο άγιος (Ιωάννης ο) θεολόγος: «Στην αρχή υπήρχε ο Λόγος, που ήταν πάντα κοντά στο Θεό, γιατί ο ίδιος ο Λόγος είναι Θεός. Όλα Αυτός τα έκανε· τίποτε δεν υπάρχει που να μην το έκανε Αυτός». Όπως, για παράδειγμα, αν ένας μουσικός παίξει λύρα, εναρμονίζοντας με την τέχνη του τους βαρείς με τους οξείς, και τους μέσους με άλλους τόνους, θ' αποδώσει μια αρμονική μελωδία. Έτσι και ο σοφός Θεός, κρατώντας το σύμπαν ως λύρα, συνένωσε τα ουράνια με τα επίγεια, καιτα ουράνια με όσα βρίσκονται στον αέρα· συνάθροισε με το νεύμα και το θέλημά του τα σύνολα με τα επιμέρους· και όλα αποτελούν έναν ωραίο κόσμο και ένα αρμονικό σύνολο. Αυτός βέβαια παραμένει ακίνητος κοντά στον Πατέρα του· όλα όμως τα θέτει σε κίνηση με την καθοδήγησή του, όπως το καθένα αρέσει στον Πατέρα του. Και το αξιοθαύμαστο της θεότητάς του είναι το εξής: με ένα και το ίδιο νεύμα του κινεί όλα μαζί συγχρόνως, και όχι κατά διαστήματα· ρυθμίζει ανάλογα με τη φύση του καθένα, τα ευθύγραμμα και τα κυκλικά στην κίνησή τους, τα πάνω, τα μεσαία, τα κάτω, τα υγρά, τα ψυχρά, τα θερμά, τα ορατά και τα αόρατα. Διότι με το ίδιο νεύμα κινούνται ταυτόχρονα τα ευθύγραμμα ως ευθύγραμμα και τα κυκλικά ως κυκλικά· το μέσον ως μέσον· το θερμό θερμαίνεται, το ξηρόν ξηραίνεται. Σ' όλα γενικά, ανάλογα τη φύση τους, Αυτός δίνει ζωή και τα συντηρεί. Έτσι πραγματοποιεί μια θαυμαστή και πράγματι θεία αρμονία. Και για να συλλάβουμε από ένα παράδειγμα πόσο μεγάλο γεγονός είναι αυτό, ας το παρομοιάσουμε με μια μεγάλη χορωδία. Η χορωδία αποτελείται από διαφορετικά πρόσωπα: άνδρες, γυναίκες, παιδιά, νέοι και γέροντες· όταν δώσει το σύνθημα ο μαέστρος, το κάθε μέλος τραγουδά ανάλογα με τη φύση και τη δύναμή του· ο άνδρας σαν άνδρας, το παιδί σαν παιδί, ο γέρος σαν γέρος και ο νέος σαν νέος· όλοι συνιστούν ένα αρμονικό σύνολο. Το ίδιο και η ψυχή μας, θέτει σε κίνηση ταυτόχρονα τις αισθήσεις, τη κάθε μια ανάλογα με την ιδιαίτερη ενέργειά της· ώστε, όταν παρουσιάζεται ένα αντικείμενο, όλες να ενεργούν από κοινού· το μάτι να βλέπει, η ακοή ν' ακούει, το χέρι να ψηλαφεί, η όσφρηση να μυρίζει και η γεύση να γεύεται. Πολλές φορές κινεί και τα άλλα μέλη του σώματος· π.χ. κινεί τα πόδια να περπατούν. Ας καταστήσω σαφές το λεγόμενο και με τρίτο παράδειγμα. Μοιάζει με πολύ μεγάλη πόλη που την έκτισε και την κυβερνά αυτοπροσώπως ο άρχοντας και κυβερνήτης της. Όταν εκείνος είναι παρών και δίνει εντολές και στρέφει τα μάτια του προς όλους τους υπηκόους, όλοι δείχνουν υπακοή· άλλοι τρέχουν προς τη γεωργία και άλλοι για να εξασφαλίσουν νερό στα υδραγωγεία· άλλος πηγαίνει να προμηθευτεί τροφές· άλλος πηγαίνει στη βουλή και άλλος στη γενική συνέλευση του δήμου· ο δικαστής προσέρχεται να δικάσει και ο άρχοντας να νομοθετήσει· ο τεχνίτης χωρίς καθυστέρηση ξεκινά την εργασία· ο ναύτης τρέχει στη θάλασσα, ο ξυλουργός στό ξυλουργείο του, ο ιατρός για να θεραπεύσει τους ασθενείς και ο οικοδόμος στην οικοδομή· άλλος πάλι πηγαίνει στο χωράφι, ενώ άλλος επιστρέφει απ' αυτό. Άλλοι ασχολούνται με την πόλη, άλλοι βγαίνουν έξω απ' αυτήν και άλλοι πάλι επιστρέφουν πίσω σ' αυτήν. Όλα αυτά γίνονται και επιτελούνται με την προσωπική παρουσία του άρχοντα και σύμφωνα με τις διαταγές του. Κι αν είναι φτωχά τα προαναφερθέντα παραδείγματα, παρ' όλ' αυτά, με ανοιχτό μυαλό, πρέπει να αναλογιστούμε ότι έτσι ακριβώςσυμβαίνει στον κόσμο όλο. Με μια γρήγορη ματιά του Θεού όλα ρυθμίζονται· το κάθε δημιούργημα εκτελεί το δικό του σκοπό, και όλα μαζί συνιστούν μια παγκόσμια τάξη. Με το νεύμα και τη δύναμη του Λόγου του Θεού Πατέρα, που επιστατεί και κυβερνά τα πάντα, ο ουρανός περιστρέφεται, τα άστρα κινούνται, ο ήλιος φωτίζει, η σελήνη διαγράφει την τροχιά της, ο αέρας φωτίζεται, ο αιθέρας θερμαίνεται και οι άνεμοι πνέουν· τα βουνά στέκουν υψωμένα προς τα πάνω, η θάλασσα βγάζει κύματα, και τα ζώα της βρίσκουν τροφή· η γη, μένοντας ακίνητη, βγάζει καρπούς· ο άνθρωπος γεννιέται, ζει και στο τέλος πεθαίνει. Γενικά, όλα τα δημιουργήματα παίρνουν απ' Αυτόν ψυχή και κίνηση· η φωτιά καίει,το νερό δροσίζει, οι πηγές αναβλύζουν, οι ποταμοί πλημμυρίζουν, οι περίοδοι και οι εποχές περνούν, οι βροχές πέφτουν, τα σύννεφα γεμίζουν, το χαλάζι πέφτει, το χιόνι και οι κρύσταλλοι παγώνουν· τα πτηνά πετούν, τα ερπετά σέρνονται, τα υδρόβια κολυμπούν, η θάλασσα διαπλέεται, η γη σπείρεται και καρποφορεί στον καιρό της, τα φυτά αυξάνουν· άλλα είναι τρυφερά κι άλλα για θερισμό· άλλα γερνούν και μαραζώνουν· άλλα καταστρέφονται και άλλα γίνονται και φαίνονται. Όλα αυτά, κι ακόμη περισσότερα, τα οποία αδυνατούμε λόγω της πληθώρας τους να τ' αναφέρουμε, ο θαυμαστός και θαυματουργός Λόγος του Θεού τα φωτίζει και ζωοποιεί, τα κινεί με το νεύμα του και φροντίζει· δημιουργεί ένα κόσμο, χωρίς ν' αφήνει έξω από τον εαυτό του και τις αόρατες δυνάμεις. Ακόμη κι αυτές, επειδή Αυτός τις δημιούργησε, τις συμπεριλαμβάνει στο σύνολο· τις συγκρατεί και ζωοποιεί πάλι με τη δική του βούληση και φροντίδα. Και κανένα δημιούργημα δεν μπορεί ν' αποτελέσει στοιχείο για απιστία. Όπως δεν χρειάζονται πολλές αποδείξεις για το ότι το σώμα με τη δική Του πρόνοια μεγαλώνει και η λογική ψυχή κινείται και μπορεί να σκέφτεται και να ζει· διότι αυτά τα βλέπουμε μπροστά μας να γίνονται. Έτσι, παρόμοια, ο Λόγος του Θεού μ' ένα απλό νεύμα του κινεί και συγκρατεί με τη δύναμή του τον ορατό και αόρατο κόσμο· μοιράζει σε κάθε δημιούργημα την ιδιαίτερη ενέργεια. Έτσι, οι αόρατες θείες δυνάμεις κινούνται προς το Θεό, ενώ τα ορατά για να τα βλέπουμε. Και αυτός ο Λόγος, ο άρχοντας, ο κυβερνήτης και δημιουργός όλων των κτισμάτων, εργάζεται όλα αυτά για τη δόξα και γνώση του Θεού Πατέρα Του. Με μια φράση, με τα έργα του μας διδάσκει και λέει το εξής: «Ο Δημιουργός φαίνεται αναλογικά από το μέγεθος και την ομορφιά των κτισμάτων». Διότι, όπως όταν γυρίσουμε τα μάτια στον ουρανό και δούμε το στολισμό του και το φως των άστρων, αμέσως θυμούμαστε το Λόγο που τα έφτιαξε και ρυθμίζει· κατά παρόμοιο τρόπο, όταν σκεφτόμαστε το Λόγο του Θεού, υποχρεωτικά αναλογιζόμαστε και τον Θεό Πατέρα του· γιατί απ' Αυτόν προέρχεται και δίκαια ονομάζεται διερμηνέας και αγγελιαφόρος του Πατέρα του. Αυτό μπορούμε να το συμπεράνουμε κι από τα δικά μας. Όταν ακούμε έναν ανθρώπινο λόγο, αναλογιζόμαστε την πηγή που τον βγάζει, δηλαδή το νου· παρατηρώντας τον ανθρώπινο λόγο, βλέπουμε να γίνεται γνωστός ο νους με τη σκέψη. Το ίδιο, όταν βλέπουμε τη δύναμη του Λόγου, με πολύ περισσότερη φαντασία και ασύγκριτη υπεροχή αναλογιζόμαστε και τον πανάγαθο Πατέρα του, όπως το είπε ο ίδιος ο Σωτήρας: «Όποιος βλέπει εμένα, βλέπει τον ίδιο τον Πατέρα μου». Αυτά και η θεόπνευστη Αγία Γραφή τα διδάσκει πιο φανερά και με μεγαλύτερη δύναμη. Από τη Γραφή πήραμε κι εμείς θάρρος και σου γράφουμε αυτά. Και συ όμως, μελετώντας την, θα μπορέσεις να πιστέψεις την αλήθεια όσων λέμε. Διότι, ένας λόγος που βεβαιώνεται από αδιάψευστες πηγές, αποκτά ακλόνητο κύρος. Από την αρχή ο Υιός και Λόγος του Θεού προστάτευσε τον Ιουδαϊκό λαό από την ειδωλολατρεία, δίνοντας την εντολή: «Δεν θα κατασκευάσεις για τον εαυτό σου είδωλο ούτε κάποιο ομοίωμα επουράνιου ή επίγειου κτίσματος». Το λόγο απόρριψης των ειδώλων τον αναφέρει αλλού, με τα εξής λόγια: «Τα είδωλα των εθνών είναι ανθρώπινα έργα από ασήμι και χρυσάφι· έχουν στόμα, αλλά δε θα μιλούν· έχουν μάτια, αλλά δε θα βλέπουν· έχουν αυτιά, αλλά δε θ' ακούν· έχουν μύτες, αλλά δε θα οσφραίνονται· έχουν χέρια και δε θα ψηλαφούν· έχουν πόδια και δε θα περπατούν». Δεν απέκρυψε τη διδασκαλία για τα κτίσματα. Αλλά, επειδή γνωρίζει την ομορφιά τους, για να μην παρασυρθούν ορισμένοι απ' αυτήν, και δεν τα δουν ως δημιουργήματα του Θεού και τα θεοποιήσουν, προστατεύει εκ των προτέρων τους ανθρώπους με τα εξής λόγια: «Να μην δεις τον ήλιο, τη σελήνη κι όλο τον ουράνιο κόσμο και οδηγηθείς στην πλάνη· να μην λατρεύσεις ως θεούς αυτά που χάρισε ο αληθινός Κύριος και Θεός σ' όλα τα έθνη που βρίσκονται κάτω απ'τον ουρανό». Και χάρισε αυτά τα άστρα στους ανθρώπους ο Θεός, όχι για να τα θεοποιούν, αλλά να βλέπουν οι λαοί τη λειτουργία τους και να οδηγούνται στο Δημιουργό των πάντων, όπως το είπαμε. Ο Ιουδαϊκός λαός την αρχαία εποχή γνώριζε τη διδασκαλία αυτή καλύτερα από κάθε λαό· τη διδασκόταν όχι μόνο από τα κτίσματα, αλλά και από την Αγία Γραφή. Γενικά, η Αγία Γραφή αποσπά τους ανθρώπους από τη πλάνη των ειδώλων και την ασεβή μυθοπλασία και τους λέει: «(Λέει ο Θεός:) δεν θα λατρεύεις άλλους θεούς εκτός από μένα». Δεν τους εμποδίζει να τους έχουν θεούς, σαν να υπάρχουν κι άλλοι, αλλά να μην αρνηθεί κάποιος τον αληθινό Θεό και αρχίζει να θεοποιεί τους ανύπαρκτους θεούς· τέτοιοι είναι εκείνου που περιγράφουν οι ποιητές και συγγραφείς που αποδείξαμε ότι δεν είναι θεοί. Και η φράση που αναφέρεται στο μέλλον και λέει «δεν θα έχεις άλλους θεούς» δείχνει ότι αυτοί δεν είναι θεοί· διότι, αυτό που λέει να (μη) γίνει στο μέλλον, δεν ισχύει ούτε τότε που λέγονται αυτά (στο παρόν). Μήπως λοιπόν, αφού απέδειξε την αθεΐα των εθνικών και ειδωλολατρών, σιωπά η Αγία Γραφή και άφησε απλά στην τύχη τους τους ανθρώπους να περιφέρονται χωρίς να έχουν τη γνώση του Θεού; Όχι βέβαια, αλλά προλαβαίνει και τη σκέψη για κάτι τέτοιο, λέγοντας: «Άκουσε, Ισραήλ, ο Κύριος και Θεός σου είναι ένας». Και πάλι λέει: « Θ' αγαπήσεις τον Κύριο και Θεό σου με όλη την καρδιά και μ' όλη τη δύναμή σου»· και ακόμη: «Θα προσκυνάς τον Κύριο και Θεό σου, και αυτόν μόνο θα λατρεύεις και σ' Αυτόν θα είσαι προσκολημμένος». Αυτά που λέμε τώρα αρκούν για ν' αποδείξουν αξιόπιστο το λόγο ότι η φροντίδα του Λόγου με κάθε τρόπο για όλα διακηρύσσεται απ' όλη την Αγία Γραφή· το λένε και οι θεόπνευστοι προφήτες: «Εσύ ο Θεός έβαλες το θεμέλιο της γης και μένει στέρεη· με την εντολή σου υπάρχει η ημέρα». Και αλλού λέει: «Δοξολογείστε το Θεό με όργανα, διότι στερέωσε τον ουρανό στα σύννεφα· καλύπτει τη γη με βροχές και φυτρώνει στα βουνά χορτάρι και χλόη, για να εξυπηρετεί τους ανθρώπους και να δίνει τροφή στα ζώα». Ποιός τα δίνει όλα αυτά παρά ο Δημιουργός τους; Αυτός που τα δημιούργησε Αυτός ασφαλώς προνοεί και γι' αυτά όλα. Και ποιός άλλος είναι αυτός παρά ο Λόγος του Θεού, για τον οποίο και σ' άλλο ψαλμό λέει: «Με το λόγο του Κυρίου στερεώθηκαν οι ουρανοί και με το φύσημα της πνοής Του αποκτούν τη δύναμή τους»; Όλα έγιναν απ' Αυτόν και γι' Αυτόν ομιλούν· με τα λόγια αυτά πείθει και μας η Αγία Γραφή λέγοντας: «Αυτός είπε και έγιναν· Αυτός έδωσε εντολή και δημιουργήθηκαν». Το βεβαιώνει και το εξηγεί επίσης ο μεγάλος Μωϋσής στη διήγηση της δημιουργίας του κόσμου όπου λέει: «Και είπε ο Θεός· ας φτιάξουμε τον άνθρωπο ν' αποτελεί δική μας (της Αγίας Τριάδος) εικόνα και να μας μοιάζει». Στη αρχή της δημιουργίας του ουρανού, της γης και όλου του σύμπαντος είπε ο Πατέρας στον Υιό: «Να δημιουργηθεί ο ουρανός, να συναχθούν τα νερά και να φανεί η ξηρά· να βγάλει η γη κάθε είδος χόρτου και ζώου». Απ' όλα αυτά θα μπορούσε κάποιος να κατηγορήσει τους Ιουδαίους ότι δεν ερμηνεύουν σωστά τις Γραφές. Θα τους ρωτούσε κάποιος: σε ποιόν μιλούσε ο Θεός και έδινε προσταγές; Αν απευθυνόταν στα κτίσματα που γίνονταν, ήταν περιττός ο λόγος· διότι δεν υπήρχαν ακόμη, επρόκειτο να γίνουν· και κανείς δεν μιλάει σε κάτι ανύπαρκτο ούτε δίνει διαταγές για να γίνει σ' αυτό που ακόμη δεν έχει γίνει. Αν ο Θεός έδινε εντολές σ' αυτά που επρόκειτο να γίνουν, έπρεπε να λέει: Δημιουργήσου ουρανέ, γίνε γη, βγες χορτάρι και φτιάξου άνθρωπε. Τώρα όμως δεν κάνει κάτι τέτοιο, αλλά προστάζει λέγοντας: «Ας δημιουργήσουμε τον άνθρωπο κι ας βγει η χλόη». Απ' όλ' αυτά προκύπτει ότι ο Θεός συνομιλεί γι' αυτά με κάποιον κοντινό του. Κατ' ανάγκη υπήρχε κάποιος συνεργάτης του με τον οποίο συνομιλούσε και τα δημιουργούσε όλα. Ποιός άλλος είναι αυτός παρά ο Λόγος του Θεού; Με ποιόν άλλο από το Λόγο του συνομιλεί ο Θεός; Ποιός άλλος συνυπήρχε με το Θεό όταν έφτιαχνε κάθε κτίσμα παρά η Σοφία του (ο Λόγος), που λέει: «Όταν έκανε τον ουρανό και τη γη ήμουν παρών κι εγώ»; Με το όνομα ουρανός και γη περιλαμβάνει όλα τα δημιουργήματα του ουρανού και της γης. Συνυπάρχοντας ως Σοφία και βλέποντας ως Λόγος τον Πατέρα, δημιουργούσε το σύμπαν, το στερέωνε και το φρόντιζε. Με το να είναι η δύναμη του Πατέρα, δίνει την ισχύ της ύπαρξης στα όντα· και το λέει ο Σωτήρας: «Όλα όσα βλέπω να κάνει ο Πατέρας, κάνω κι εγώ τα ίδια». Και οι άγιοι μαθητές του διδάσκουν ότι απ' αυτόν και γι' αυτόν έγινα όλα· ότι ο Υιός γεννήθηκε πανάγαθος από πανάγαθο Πατέρα και αποτελεί αληθινό γιο του· είναι η δύναμη, η σοφία και ο Λόγος του Πατέρα. Αυτά όλα ο Υιός δεν τα έχει από μετοχή ούτε προστέθηκαν απέξω, όπως συμβαίνει μ' αυτούς που συμμετέχουν σ' Αυτόν και παίρνουν σοφία απ' Αυτόν και γίνονται δυνατοί και λογικοί. Αλλά, Αυτός είναι η ίδια η σοφία, ο ίδιος ο λόγος και η ίδια η δύναμη του Πατέρα· είναι το ίδιο το φως, η αυτοαλήθεια, η ίδια η δικαιοσύνη και η αρετή. Γενικά, είναι ο χαρακτήρας, το απαύγασμα, η εικόνα του Πατέρα. Και για να συνοψίσω, αποτελεί τον τέλειο καρπό του Πατέρα, ο μοναδικός Υιός του, η απαράλλακτη εικόνα του Πατέρα. Ποιός, λοιπόν, θα μπορούσε να μετρήσει τον Πατέρα, για να βρει και τις δυνάμεις του Λόγου του; Διότι, όπως είναι Λόγος και σοφία του Πατέρα, έτσι συγκαταβατικά προς τα δημιουργήματα, γίνεται, για να γνωρίσουμε και οδηγηθούμε προς τον Πατέρα, αυτοαγιασμός, αυτοζωή, θύρα, ποιμένας και οδός· γίνεται βασιλιάς, κυβερνήτης, σωτήρας και χορηγός ζωής, φως και φροντίδα για όλους. Έχοντας λοιπόν ο Θεός Πατέρας από τον εαυτό του τέτοιο αγαθό και δημιουργό Υιό, δεν τον απέκρυψε από τα δημιουργήματα. Αλλά, κάθε μέρα τον φανερώνει σε όλουε, διότι μ' αυτόν δίνει ζωή και ύπαρξη σε όλους. Μ' αυτόν και μέσω αυτού αποκαλύπτει τον εαυτό του ο Πατέρας, όπως το λέει και ο Σωτήρας Χριστός: «Εγώ είμαι με τον Πατέρα και ο Πατέρας με μένα». Ώστε υποχρεωτικά ο Υιός Λόγος είναι με τον Πατέρα που τον γέννησε (αΐδια) και ο γεννημένος Υιός ζει αιώνια με τον Πατέρα. Ενώ αυτά έτσι έχουν και τίποτε δεν υπάρχει έξω απ' Αυτόν, αλλά και ο ουρανός και η γη και όλα τα όσα κατοικούν σ' αυτούς εξαρτώνται απ' Αυτόν· δυστυχώς, άνθρωποι παράφρονες αρνήθηκαν τη γνώση και τη λατρεία του Θεού και λάτρεψαν τα ανύπαρκτα αντί τον όντως υπάρχοντα. Αντί του αληθινού Θεού θεοποίησαν ψεύτικα όντα· «λάτρεψαν τα κτίσματα και όχι το δημιουργό τους»· έφτασαν σε ανόητη κατάσταση και ασέβεια. Διότι αυτό μοιάζει με το να θαυμάζει κανείς τα καλλιτεχνήμτα και όχι τον καλλιτέχνη τους· να εκπλήσσεται από τα κτίσματα μιας πόλης, αλλά να περιφρονεί το δημιουργό τους. Ή, όπως όταν κάποιος επαινεί ένα μουσικό όργανο αλλ' απορρίπτει αυτόν που τα έφτιαξε και συνάρμοσε. Ανόητοι και τυφλωμένοι! Διότι, πώς θα γνώριζαν ένα κτίσμα ή πλοίο ή λύρα, αν δεν το έφτιαχνε ο ναυπηγός ή δεν το οικοδομούσε ο αρχιτέκτονας ή δεν συνέθετε ο μουσικός; Όπως, λοιπόν, αυτός που σκέφτεται αυτά είναι ανόητος και ξεπερνά κάθε παρανοϊκότητα, έτσι μου φαίνεται ότι δεν είναι καλά στο μυαλό όσοι αρνούνται το Θεό Πατέρα και δεν λατρεύουν τον Υιό και Λόγο του, τον Σωτήρα όλων Κύριό μας Ιησού Χριστό, με τον οποίο ο Θεός Πατέρας διαρρυθμίζει, συγκρατεί καί προνοεί για όλα. Σ' αυτόν να έχεις πίστη και ευσέβεια, φιλόχριστε αναγνώστη. Να χαίρεσαι και να ελπίζεις ότι καρπός της πίστης και λατρείας του Θεού είναι η αθανασία και η βασιλεία των ουρανών. Αρκεί η ψυχή να είναι στολισμένη με την τήρηση των δικών του εντολών. Και όπως το βραβείο γι' αυτούς που ζουν σύμφωνα με τις εντολές του είναι η αιώνια ζωή, έτσι και όσους βαδίζουν τον αντίθετο και όχι τον ενάρετο δρόμο, τους περιμένει μεγάλη ντροπή και ασυγχώρητος κίνδυνος καταδίκης την ημέρα της κρίσεως· διότι, παρόλο που γνώρισαν τον αληθινό τρόπο ζωής, έπραξαν αντίθετα των όσων γνώρισαν.