Πῶς πρέπει νά προσέχει τόν ἑαυτό του ὅποιος ζεῖ μέσα στόν κόσμο1

Ψυχή ὅλων τῶν ἀσκήσεων, πού γίνονται γιά τόν Κύριο, εἶναι ἡ προσευχή. Δίχως προσοχή, ὅλες αὐτές οἱ ἀσκήσεις εἶναι ἄκαρπες, νεκρές. Ὅποιος ποθεῖ τή σωτηρία του, πρέπει νά μάθει νά προσέχει ἄγρυπνα τόν ἑαυτό του, εἴτε ζεῖ στή μόνωση εἴτε ζεῖ μέσα στόν περισπασμό, ὁπότε καμιά φορά, καί χωρίς νά τό θέλει, παρασύρεται ἀπό τίς συνθῆκες.

Ἄν ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ γίνει τό ἰσχυρότερο ἀπ᾿ ὅλα τ᾿ ἄλλα αἰσθήματα τῆς καρδιᾶς, τότε πιό εὔκολα θά προσέχουμε τόν ἑαυτό μας, τόσο στήν ἡσυχία τοῦ κελιοῦ μας ὅσο καί μέσα στόν θόρυβο πού μᾶς κυκλώνει ἀπό παντοῦ.

Στή διατήρηση τῆς προσοχῆς πολύ συμβάλλει ἡ συνετή μετρίαση τῆς τροφῆς, πού μειώνει τή θέρμη τοῦ αἵματος. Ἡ αὐξηση αὐτῆς τῆς θέρμης ἀπό τά πολλά φαγητά, ἀπό τήν ἔντονη σωματική δραστηριότητα, ἀπό τό ξέσπασμα τῆς ὀργῆς, ἀπό τό μεθύσι τῆς κενοδοξίας καί ἀπό ἄλλες αἰτίες προκαλεῖ πολλούς λογισμούς καί φαντασιώσεις, δηλαδή τόν σκορπισμό τοῦ νοῦ. Γι᾿ αὐτό οἱ ἅγιοι Πατέρες σ᾿ ἐκεῖνον πού θέλει νά προσέχει τόν ἑαυτό του συστήνουν πρίν ἀπ᾿ ὅλα τή μετρημένη, διακριτική καί διαρκή ἐγκράτεια ἀπό τίς τροφές².

Ὅταν σηκώνεσαι ἀπό τῶν ὕπνο –πρόκειται γιά μιά προεικόνιση τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν, πού περιμένει ὅλους τούς ἀνθρώπους– , νά κατευθύνεις τίς σκέψεις σου στόν Θεό. Νά προσφέρεις σάν θυσία σ᾿ Ἐκεῖνον τούς πρώτους καρπούς τῆς λειτουργίας τοῦ νοῦ σου, ὅταν αὐτός δέν ἔχει ἀκόμα προσλάβει καμιά μάταιη ἐντύπωση.

Ἀφοῦ ἱκανοποιήσεις ὅλες τίς ἀνάγκες τοῦ σώματος, ὅπως κάθε ἄνθρωπος πού σηκώνεται ἀπό τόν ὕπνο, διάβασε μέ τήν ἡσυχία καί αὐτοσυγκέντρωση τόν συνηθισμένο προσευχητικό σου κανόνα. Φρόντισε ὄχι τόσο γιά τήν ποσότητα ὅσο γιά τήν ποιότητα τῆς προσευχῆς. Ἔτσι θά φωτιστεῖ καί θά ζωογονηθεῖ ἡ καρδιά ἀπό τήν κατάνυξη καί τή θεία παρηγοριά.

Μετά τόν κανόνα τῆς προσευχῆς, προσπαθώντας πάλι μ᾿ ὅλες σου τίς δυνάμεις γιά τή διατήρηση τῆς προσοχῆς, νά διαβάζεις τήν Καινή Διαθήκη, κυρίως τό Εὐαγγέλιο. Διαβάζοντας, νά σημειώνεις μέ ἐπιμέλεια τίς παραγγελίες καί τίς ἐντολές τοῦ Χριστοῦ, γιά νά κατευθύνεις σύμφωνα μ᾿ αὐτές ὅλες σου τίς πράξεις τῆς ἡμέρας, φανερές καί κρυφές.

Ἡ ποσότητα τῆς μελέτης ἐξαρτᾶται ἀπό τίς δυνάμεις σου καί ἀπό τίς περιστάσεις. Δέν πρέπει νά βαραίνεις τόν νοῦ σου μέ ὑπέρμετρη ἀνάγνωση προσευχῶν ἤ τῆς Γραφῆς. Δέν πρέπει, ἐπίσης, νά παραμελεῖς τίς ὑποχρεώσεις σου γιά νά προσευχηθεῖς ἤ νά μελετήσεις περισσότερο. Ὅπως ἡ ἄμετρη χρήση ὑλικῆς τροφῆς προκαλεῖ διαταραχές στό στομάχι καί τό ἐξασθενίζει, ἔτσι καί ἡ ἄμετρη χρήση πνευματικῆς τροφῆς ἐξασθενίζει τόν νοῦ, τοῦ προκαλεῖ ἀποστροφή πρός τίς εὐσεβεῖς ἀσκήσεις καί τοῦ φέρνει ἀθυμία³.

Στόν ἀρχάριο οἱ ἅγιοι Πατέρες συστήνουν νά προσεύχεται συχνά ἀλλά σύντομα. Ὅταν ὁ νοῦς ὡριμάσει πνευματικά καί δυναμώσει, τότε θά μπορεῖ νά προσεύχεται ἀδιάλειπτα. Σέ τέτοιους χριστιανούς, πού ἔχουν γίνει ὥριμοι, φτάνοντας στά μέτρα τῆς τελειότητας τοῦ Χριστοῦ⁴, ἀναφέρωνται τά λόγια τοῦ ἀποστόλου Παύλου: «Ἐπιθυμῶ νά προσεύχονται οἱ ἄνδρες σέ κάθε τόπο καί νά σηκώνουν στόν οὐρανο χέρια καθαρά (ἀπό κάθε μολυσμό), δίχως ὀργή καί λογισμούς»⁵, δηλαδή δίχως ἐμπάθεια, περισπασμό ἤ μετεωρισμό. Γιατί αὐτό πού εἶναι φυσικό γιά ἕναν ἄνδρα, δέν εἶναι ἀκόμα φυσικό γιά ἕνα νήπιο.

Ἀφοῦ, λοιπόν, ὁ ἄνθρωπος φωτιστεῖ ἀπό τόν Ἥλιο τῆς δικαιοσύνης, τόν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό, μέσω τῆς προσευχῆς καί τῆς μελέτης, μπορεῖ νά ἐπιδοθεῖ στίς καθημερινές του ἀσχολίες, προσέχοντας ὥστε σ᾿ ὅλα τά ἔργα καί τά λόγια του, σ᾿ ὅλη τήν ὕπαρξή του νά κυριαρχεῖ καί νά ἐνεργεῖ τό πανάγιο θέλημα τοῦ Θεοῦ, ὅπως αὐτό ἀποκαλύφθηκε καί ἐξηγήθηκε στούς ἀνθρώπους μέ τίς εὐαγγελικές ἐντολές.

Ἄν στή διάρκεια τῆς ἡμέρας ὑπάρχουν ἐλεύθερες στιγμές, χρησιμοποίησέ τες γιά νά διαβάσεις μέ προσοχή μερικές ἐπιλεγμένες προσευχές ἤ περικοπές τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἐνισχύοντας ἔτσι τίς ψυχικές σου δυνάμεις, πού ἔχουν ἐξασθενήσει ἀπό τίς διάφορες δραστηριότητες μέσα στόν πρόσκαιρο κόσμο. Ἄν τέτοιες χρυσές στιγμές δέν ὑπάρχουν, νά λυπᾶσαι γι᾿ αὐτό, ὅπως ἄν εἶχες χάσει θησαυρό. Ὅ,τι χάθηκε σήμερα δέν πρέπει νά χαθεῖ καί αὔριο, γιατί ἡ καρδιά μας εὔκολα παραδίνεται στή ραθυμία καί τή λήθη. Ἀπ᾿ αὐτές, πάλι, γεννιέται ἡ σκοτεινή ἄγνοια, πού καταστρέφει τό ἔργο τοῦ Θεοῦ, τό ἔργο τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου⁶.

Ἄν συμβεῖ νά πεῖς ἤ νά κάνεις κάτι πού ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τίς ἐντολές τοῦ Θεοῦ, τότε χωρίς καθυστέρηση διόρθωσε τό σφάλμα σου μέ τήν εἰλικρινή μετάνοια. Μέ τή μετάνοια νά ἐπιστρέφεις πάντα στόν δρόμο τοῦ Θεοῦ, ὅταν ξεφεύγεις ἀπ᾿ αὐτόν, καταφρονώντας τό θεῖο θέλημα. Μή μένεις γιά πολύ ἔξω ἀπό τόν δρόμο τοῦ Θεοῦ! Στίς ἁμαρτωλές σκέψεις καί φαντασιώσεις καί στά ἐμπαθή αἰσθήματα νά ἀντιπαραθέτεις μέ πίστη καί ταπείνωση τίς Εὐαγγελικές ἐντολές, λέγοντας μαζί μέ τόν ἅγιο πατριάρχη Ἰωσήφ: «Πῶς μπορῶ νά κάνω αὐτό τό κακό καί ν᾿ ἁμαρτήσω μπροστά στόν Θεό;»⁷.

Ὅποιος προσέχει τόν ἑαυτό του πρέπει ν᾿ ἀπαρνηθεῖ γενικά κάθε φαντασίωση, ὅσο ἑλκυστική καί εὔσχημη κι ἄν φαίνεται αὐτή. Κάθε φαντασίωση εἶναι περιπλάνηση τοῦ νοῦ ὄχι στήν περιοχή τῆς ἀλήθειας ἀλλά στή χώρα τῶν φαντασμάτων, πού δέν ὑπάρχουν οὔτε πρόκειται νά ὑπάρξουν καί πού πλανοῦν τόν νοῦ, ἐμπαίζοντάς τον. Συνέπειες τῶν φαντασιώσεων εἶναι ἡ ἀπώλεια τῆς προσοχῆς, ὁ σκορπισμός τοῦ νοῦ καί ἡ σκληρότητα τῆς καρδιᾶς τήν ὥρα τῆς προσευχῆς. Ἔτσι ἀρχίζει ἡ διαταραχή τῆς ψυχῆς.

Τό βράδυ, ὅταν πηγαίνεις γιά ὕπνο –πού, μετά τήν ἐγρήγορση τῆς ἡμέρας καί σέ σύγκριση μ᾿ αὐτήν, προεικονίζει τόν θάνατο–, νά ἐξετάζεις τίς πράξεις πού ἔκανες ὅσο ἤσουνα ξύπνιος. Ἕνας τέτοιος αὐτοέλεγχος δέν εἶναι δύσκολος γιά τόν ἄνθρωπο πού ζεῖ προσεκτικά. Γιατί ἡ προσοχή ἐξαφανίζει τή λήθη, πού εἶναι φαινόμενο τόσο συνηθισμένο σ᾿ ὅποιον ἔχει περισπασμούς. Ἔτσι, λοιπόν, ἀφοῦ θυμηθεῖς ὅλες τίς ἁμαρτίες πού ἔκανες στή διάρκεια τῆς ἡμέρας, εἴτε μέ πράξεις εἴτε μέ λόγια εἴτε μέ σκέψεις, ἐγκάρδια πρόσφερε γι᾿ αὐτές τή μετάνοιά σου στόν Θεό, ἔχοντας τή διάθεση τῆς διορθώσεως. Μετά διάβασε τόν κανόνα τῆς προσευχῆς σου. Τέλος, κλείσε τήν ἡμέρα σου ὅπως τήν ἄρχισες, δηλαδή μέ θεϊκούς λογισμούς.

Τήν ὥρα πού κοιμᾶται ὁ ἄνθρωπος, πού πᾶνε ὅλες οἱ σκέψεις καί τά αἰσθήματά του; Τί μυστική κατάσταση εἶναι αὐτή τοῦ ὕπνου, κατά τήν ὁποία τόσο ἡ ψυχή ὅσο καί τό σῶμα ζοῦν καί συνάμα δέν ζοῦν, ἀποξενωμένα καθώς εἶναι ἀπό τήν αἴσθηση τῆς ζωῆς, σάν νεκρά; Ἀκατανόητος εἶναι ὁ ὕπνος, ὅπως καί ὁ θάνατος. Ὅπως στήν αἰώνια ἀνάπαυση, ἔτσι καί στήν πρόσκαιρη τοῦ ὕπνου ἡ ψυχή ξεχνάει ἀκόμα καί τίς πιό μεγάλες πίκρες, ἀκόμα καί τίς πιό φοβερές ἐπίγειες συμφορές.

Καί τό σῶμα;!... Ἀφοῦ σηκώνεται ἀπό τόν ὕπνο, ὁπωσδήποτε θά ἀναστηθεῖ καί ἀπό τούς νεκρούς.

Ὁ μέγας ἀββάς Ἀγάθων εἶπε:

«Εἶναι ἀδύνατο νά προκόψουμε στήν ἀρετή, ἄν δέν προσέχουμε ἄγρυπνα τόν ἑαυτό μας»⁸.

Τῷ Θεῷ δόξα! Ἀμήν.

Ἁγίου Ἰγνατίου Μπριαντσανίνωφ

ἐπισκόπου Καυκάσου καί Μαύρης Θάλασσας

Ἀπό τό βιβλίο: “ ΑΣΚΗΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ”
Τόμος β΄

Ἱερά Μονή Παρακλήτου, Ὠρωπός Ἀττικῆς

1Συντάχθηκε γιά ἕναν εὐσεβή λαϊκό πού ἤθελέ νά ζεῖ προσεκτικά μέσα στόν κόσμο.

2Βλ. Ὁσίου Φιλοθέου τοῦ Σιναΐτου, Νηπτικά κεφάλαια Μ΄, γ΄, ιε΄.

3Πρβλ. Ἀββᾶ Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, Λόγοι Ἀσκητικοί, κγ΄: 16-17.

4Πρβλ. Ἐφ. δ΄: 13.

5Α΄ Τιμ. β΄: 8.

6Πρβλ. Ὁσίου Μάρκου τοῦ Ἀσκητοῦ, Ἐπιστολή πρός Νικόλαον μονάζοντα· Ὁσίου Πέτρου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Βιβλίον Α΄, Περί ἐμπράκτου γνώσεως.

7Γεν. 39 :9.

8Πρβλ. Τό Γεροντικόν, Ἀββάς Ἀγάθων, ἀπόφθεγμα η΄.