Ἐσωτερισμός καί Νέο-Γνωστικισμός ὡς ἔκφραση τῆς Νέας Ἐποχῆς

Ιωάννης Μηλιώνης

ΕΣΩΤΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟ-ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΩΣ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

 

Τα «Γνωστικά Ευαγγέλια»: Ένα bestseller γραμμένο από ... την Elaine Pagels (Ιλέιν Πέιτζελς)[1]

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από τον εκδότη της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου της Ιλέιν Πέιτζελς «Τα Γνω­στικά Ευαγγέλια». Η συγγραφεύς εμφανίζεται εδώ νοσταλγός των θέσεων και θεωριών του αρχαίου Γνωστικισμού και κατ' επέκταση αντίθετη στην διδασκαλία της Εκκλησίας. 

«Το 1945, ένας Αιγύπτιος χωρικός ξέθαψε μέσα από τη λήθη του χρόνου ένα ρολό παπύρους που αποδείχθηκε ότι ήταν τα ευαγγέλια των Γνωστικών, μιας πρωτοχριστιανικής σέκτας που κυνηγήθηκε ανηλεώς από την επίσημη Εκκλη­σία.
Τα ευαγγέλια αυτά δίνουν μίαν εντελώς διαφορετική εικόνα του Ιησού Χριστού και των διδασκαλιών του απ' αυτήν πού γνωρίζουμε από την Καινή Διαθήκη. Το «Κατά Μαριάμ», το «Κατά θωμάν», το «Κατά Φίλιππον», το «Πίστις Σοφία», η «υπόστασις των Αρχόντων», το «Ευαγγέλιον των Αιγυπτίων» και πληθώρα ακόμη Γνωστικών ευαγγελίων απαντούν σε ερωτήματα όπως: 

• Πρέπει η Ανάσταση να ερμηνεύεται συμβολικά ή κατά γράμμα; 
• Ο Θεός πρέπει να γίνεται αντιληπτός μόνο ως άρρεν, ή και ως θήλυ ταυτοχρόνως; 
• Ήταν το μαρτύριο μία αναγκαία μορφή πίστης; 
• Γιατί η ελληνική λέξη «αμαρτία» πού σημαίνει κατά κυριολεξία «αποτυχία», κατέληξε να γίνει σημαία του χριστιανισμού;

Οι Γνωστικοί ήρθαν σε έντονη αντιπαράθεση με τους Ορθοδόξους, οι οποίοι βγήκαν νικητές από τη σύγκρουση αυτή, και επέβαλαν το δικό τους δόγμα πίστης, σβήνοντας μετά μανίας κάθε ίχνος της Γνωστικής Σοφίας... Tα «Γνω­στικά Ευαγγέλια» είναι μία μνημειώδης μελέτη πάνω στις επί αιώνες θαμμένες ρίζες του γνήσιου χριστιανισμού, από μία λαμπρή επιστήμονα παγκοσμίου κύρους.
Η Πέιτζελς γράφει με το ένστικτο του μυθιστοριογράφου, με την επιδεξιότητα του ακαδημαϊκού και με τη μοναδική ικανότητα να κάνει καίριες επισημάνσεις, κάτι που λείπει από πολλούς συγγραφείς. Παρουσιάζει τις αρχές του Γνωστικισμού με τέλεια διαύγεια... Ο περιεκτικός τρόπος με τον οποίο ξεδιπλώνει μπροστά μας τον κόσμο των Πατέρων της Εκκλησίας είναι πράγματι αξιοθαύμαστος!».

 

Πόσο αυθεντικά είναι τα «Ευαγγέλια» των Γνωστικών;[2] 

Αν και οι ανακαλύψεις στο Nag Hammadi[3] έχουν προκαλέσει μεγάλη έξαψη, όμως τον ενθουσιασμό ακολούθησε και πολλή παρανόηση. Πολλοί θεώρησαν ότι τα χειρόγραφα που βρέθηκαν στην άνω Αίγυπτο περιείχαν «χαμένα βιβλία της Αγίας Γραφής», ίσου ή και μεγαλύτερου ιστορικού αναστήματος με τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. 

Σημαντικό ρόλο στο ζήτημα αυτό έπαιξαν οι τίτλοι με­ρικών από τα κείμενα αυτά και ιδιαίτερα εκείνων που ονο­μάσθηκαν «ευαγγέλια των Γνωστικών», δηλαδή: Το «Ευαγγέ­λιο του Θωμά», το «Ευαγγέλιο του Φιλίππου», το «Ευαγγέλιο της Μαρίας», το «Ευαγγέλιο των Αιγυπτίων» και το «Ευαγγέ­λιο της Αληθείας». 

Ο λόγος που χρησιμοποιήθηκε από κάποιους ο όρος «ευαγγέλιο» είναι γιατί παρουσιάζουν τη ζωή του Ιησού Χριστού ως διδασκάλου, κήρυκα και θεραπευτή με όμοιο ύφος, αν όχι απαράλλακτο, με αυτό του «κατά Ματθαίον», του «κατά Μάρκον», του «κατά Λουκάν» και του «κατά Ιωάννην». 

Μια ανάγνωση όμως, αυτών των Γνωστικών «ευαγγε­λίων» αποκαλύπτει ένα υλικό τελείως διαφορετικού λογοτε­χνικού είδους. Η εισαγωγή, π.χ. στο «Ευαγγέλιο της Αληθείας» στη Βιβλιοθήκη[4] του Nag Hammadi αναφέρει: «Παρά τον τίτλο του, το έργο αυτό δεν είναι του είδους που συναν­τάται στην Καινή Διαθήκη, αφού δεν περιλαμβάνει αφήγη­ση των πράξεων, των διδασκαλιών, του πάθους και της αναστάσεως του Ιησού σε συνεχή μορφή». 

Στην εισαγωγή στο «Ευαγγέλιο του Φιλίππου», στον ίδιο τόμο, διαβάζουμε ότι «αν και παρουσιάζει ομοιότητες με τα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, συγχρόνως, δεν είναι ευαγγέλιο σαν ένα από τα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης. Οι ελάχιστες ιστορίες και οι αναφορές σχετικά με τον Ιησού δεν παρουσιάζονται μέσα σε κάποιο αφηγηματικό πλαίσιο, όπως συμβαίνει στα Ευαγγέλια της Βίβλου». 

Γνωστοί μελετητές[5] επέκριναν τον τίτλο που η Elaine Pagels έδωσε στο βιβλίο της: «Τα Ευαγγέλια των Γνω­στικών», επειδή υπαινίσσεται ότι το περιεχόμενο του βιβλί­ου της αφορά σε χαμένα ευαγγέλια που ήλθαν στο φως, ενώ στην πραγματικότητα οι περισσότερες παραπομπές της Pagels είναι από πηγές Πατέρων της Εκκλησίας των πρώτων χρόνων ή από υλικό όχι σχετικό προς τα Ευαγγέλια της Βί­βλου. 

Κατά τα άλλα, στο κέντρο του ενδιαφέροντος μελετητών και κοινού, είναι το «Ευαγγέλιο του Θωμά» - το «μεγάλο αστέρι» της συλλογής του Nag Hammadi. Όμως, και το κείμενο αυτό δεν συμφωνεί με το λογοτεχνικό ύφος των Ευαγγελίων της Καινής Διαθήκης, παρά το γεγονός ότι πολλές από τις 114 ρήσεις του σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τα «κατά Ματθαίον», «κατά Μάρκον» και «κατά Λουκάν» Ευαγγέλια. Το «Ευαγγέλιο του Θωμά» σχεδόν δεν έχει αφήγηση και η δομή του αποτελείται από ξεχωριστές ρήσεις. Αντίθετα προς τα «κανονικά[6]» Ευαγγέλια, τα οποία μας δίνουν το κοινωνικό πλαίσιο και κάποια αφήγηση σχετική με τη ζωή και τα λόγια του Ιησού Χριστού, το «Ευαγγέλιο του Θωμά» μοιάζει περισσότερο με διάσπαρτες ιδέες που έχουν συσσωρευθεί σχεδόν τυχαία σε ένα σύνολο. Το γεγονός αυτό δυσχεραίνει την ορθή κατάταξη του υλικού. Γνωστός ερευνητής[7] παρατηρεί ότι «οι λόγοι του Ιησού Χριστού, υπό το φως του ιστορικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ειπώθηκαν, γίνονται πληρέ­στερα κατανοητοί. Η αναλλοίωτη αλήθεια των λόγων αυ­τών, αν και διαχρονική, μεταδίδεται ευχερέστερα στον απο­δέκτη, όταν διατηρεί το ιστορικό της περιβάλλον. Όταν οι λόγοι αποσπώνται από το αρχικό ιστορικό τους πλαίσιο και διατάσσονται σε μία ανθολογία, η ερμηνεία τους γίνεται επι­σφαλέστερη». 

Μπορεί, λοιπόν, να υποστηριχθεί με βεβαιότητα ότι το υλικό των Γνωστικών σχετικά με το πρόσωπο του Ιησού Χριστού δίδει τελείως διαφορετική «αίσθηση» από ό,τι τα Ευαγγέλια tus Βίβλου. Στη Βίβλο, η διδασκαλία του Ιησού Χριστού παρουσιάζεται φυσιολογικά μέσα από το γενικό περίγραμμα της ζωής Του. Στο υλικό των Γνωστικών, ο Ιησούς Χριστός εμφανίζεται σε πολλές περιπτώσεις, περισσότερο σαν  κάποιος που κάνει διαλέξεις μεταφυσικής, παρά ως «ο Κύριος της Δόξης» ή έστω ως ένας Ιουδαίος προφήτης. 

Στην «Επιστολή Πέτρου προς Φίλιππον», οι απόστολοι ρωτούν τον αναστημένο Ιησού: «Κύριε, θα θέλαμε να γνωρίσουμε το Κένωμα των Αιώνων και του Πληρώματός τους». Τέτοιου είδους αφηρημένες φιλοσοφικά έννοιες δεν θα μπορούσαν ποτέ να βγουν από τα χείλη των μαθητών -των ψαράδων, των ζηλωτών, των τελωνών- σε διηγήσεις της Βί­βλου. Ιησούς, τους ομιλεί στη συνέχεια για την προκοσμική πτώση «της μητέρας», η οποία ενήργησε αντίθετα από «τον Πατέρα», γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα την πτώση των Αιώνων[8]. 

Θα πρέπει, λοιπόν, τα κείμενα αυτά να ελεγχθούν με μεγάλη προσοχή από τους ειδικούς για να προσδιοριστεί η πραγματική αρχική προέλευσή τους, ως φιλοσοφικές καταγραφές ενός συγκεκριμένου χώρου κι ενός ιστορικού πλαισίου, κι έτσι να μπορεί να προσδιοριστεί η αξιοπιστία τους ή μη, βάσει αντικειμενικών κριτηρίων. 

Κανόνας και Κανονικά Βιβλία[9]. 

Η Χριστιανική θρησκεία ονομάζει Κανονικά Βιβλία ή Κανόνα, το σύνολο των ιερών κειμένων που Εκείνη θεω­ρεί ότι περιέχουν την αυθεντική αποστολική παράδοση, όπως αυτή βιώθηκε στην πορεία της Εκκλησίας. Ως κριτήριο για τον έλεγχο της αυθεντικότητας της πίστης χρησιμοποιή­θηκε η Ιερά Παράδοση της Εκκλησίας και όσα σχετικά βι­βλία εξαιρέθηκαν από τον Κανόνα, ονομάστηκαν Απόκρυφα. 

Η ονομασία αυτή, προήλθε κυρίως από κύκλους που τα θεωρούσαν σημαντικά, όπου ο όρος είχε θετική έννοια και δήλωνε βιβλία που ήταν προφυλαγμένα από την κοινή χρή­ση εξαιτίας του βάθους των νοημάτων τους που δεν μπο­ρούσε να συλλάβει ο απλός αναγνώστης. 

Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς χρησιμοποίησαν τον ίδιο όρο με αρνητική όμως έννοια και ο Κανόνας δημιουργήθη­κε για να αποκλειστούν από την εκκλησιαστική χρήση, κεί­μενα του 2ου αιώνα μ. Χ. και μετέπειτα, τα οποία θεωρήθη­καν χωρίς θεολογικό βάθος, αμφίβολης αξίας και προέλευσης (ψευδεπίγραφα ή νόθα) ή προερχόμενα από συγγραφείς που η Εκκλησία θεωρούσε αιρετικούς, όπως ήταν οι Γνω­στικοί. 

Ειδικοί θεωρούν πως τα βιβλία αυτά -τα Απόκρυφα-, αν και παρουσιάζουν μειονεκτήματα ύφους και αξιοπιστίας στα στοιχεία που παρουσιάζουν, αποτελούν γενικά σημαντική πηγή για τη μελέτη των τάσεων της εποχής τους. 

Σήμερα, μπορεί κανείς εύκολα να βρει τα απόκρυφα κείμενα, στο διαδίκτυο, σε βιβλιοθήκες ή να τα προμηθευτεί από βιβλιοπωλεία. Πολλά από αυτά έχουν κατά καιρούς συγκινήσει συγγραφείς ανά τον κόσμο, που έχουν γράψει σημαντικής εμπορικότητας ιστορικά μυθιστορήματα, όπως π.χ. το βιβλίο «Κώδικας Da Vinci» του Dan Brown κ.ά. 

Η αξιοπιστία των κειμένων των Γνωστικών 

Στην αρχαιολογική έρευνα, η ιστορικότητα συνδέεται με την αξιοπιστία. Εάν ένα κείμενο είναι αξιόπιστο ιστορικά, θεωρείται και έγκυρο ως αντικειμενικά αληθές·  είναι απολύ­τως δικαιολογημένο να πιστεύουμε ότι αυτό που πιστοποιεί, κατά βάση ταιριάζει σ' αυτό για το οποίο γίνεται λόγος. Είναι πιστό στα γεγονότα. Σε τρεις βασικές κατηγορίες μπορεί να υποδιαιρεθεί η ιστορική αξιοπιστία: α) Στην γνησιότητα, των κειμένων, όσον αφορά τα πρωτότυπα από τα οποία προέρχονται, β) στην πατρότητα, δηλαδή, την αυθεντικότητά τους σε σχέση με τον συγγραφέα των κειμένων και γ) στην πιστότητά τους προς την αλήθεια.
Αλλά, ας αναλύσουμε τις τρεις αυτές συνθήκες για να δούμε πόσο κοντά σ' αυτές βρίσκονται τα ευρήματα του Nag Hammadi.
 

α) Η γνησιότητα αφορά στη διατήρηση του γραπτού μέ­σα στην ιστορία. Έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι ένα κεί­μενο ως έχει τώρα, είναι ουσιαστικά το ίδιο, όπως ήταν όταν πρωτογράφτηκε; Ή μήπως έχει σημαντικά αλλοιωθεί από παραποιήσεις, προσθέσεις ή αφαιρέσεις; 

Η Καινή Διαθήκη έχει διατηρηθεί μέσα σε χιλιάδες διαφορετικά και αρχαία χειρόγραφα, τα οποία μας δίνουν τη δυ­νατότητα να αναπλάσουμε τα πρωτότυπα χειρόγραφα με υψηλό βαθμό βεβαιότητος. Τι συμβαίνει όμως με το υλικό του Nag Hammadi; 

Πριν από την ανακάλυψη στο Nag Hammadi, οι μόνες πληροφορίες σχετικά με τους Γνωστικούς προήρχοντο από παραπομπές κειμένων των Πατέρων της Εκκλησίας. Από το 1945 όμως, υπάρχουν πολλά αυθεντικά κείμενα των Γνωστικών. Oι μελετητές χρονολογούν τα σωζόμενα χειρόγραφα από το 350-400 μ.Χ. Η συγγραφή των πρωτοτύπων αυτών των διαφόρων κειμένων, φυσικά, έλαβε χώρα κάποια χρο­νική στιγμή πριν από το 350-400 μ.Χ., αλλά όχι, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, πριν από τον δεύτερο αιώνα. Η κατάσταση των χειρογράφων του Nag Hammadi από πλευράς φθοράς ποικίλλει αρκετά. Ο εκδότης της «Βι­βλιοθήκης του Nag Hammadi», James Robinson, παρατηρεί ότι «υπάρχει η φυσική φθορά των ιδίων των βιβλίων, η οποία ξεκίνησε αναμφίβολα πριν αυτά θαφτούν γύρω στο 400 μ.Χ., προχώρησε σταθερά, ενώ αυτά παρέμεναν θαμ­μένα και δυστυχώς, δεν τη σταμάτησαν εγκαίρως στην πε­ρίοδο ανάμεσα στην ανακάλυψη τους το 1945 και την τελική τους συντήρηση τριάντα χρόνια αργότερα». 

Καθώς κανείς διαβάζει τη «Βιβλιοθήκη του Nag Ham­madi» από την αρχή ως το τέλος, συναντά συχνά κάποια σημειολογία[10], όπως ελλείψεις, παρενθέσεις και αγκύλες, πράγμα που υποδηλώνει ανομοιογενή σημεία στα κείμενα. Συχνά ο μεταφραστής πρέπει να αποτολμήσει πειραματικές ανα­πλάσεις των συγγραμμάτων εξαιτίας της καταστροφής του κειμένου. Η κατάσταση προσομοιάζει με τη συναρμολόγηση ενός παζλ, με πολυάριθμα κομμάτια που του λείπουν. Αναγκάζεται λοιπόν κανείς να αναδημιουργήσει τα κομμάτια, χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε πλαίσιο είναι διαθέσιμο. Και ο Robinson προσθέτει ότι «όταν μόνο λίγα γράμματα λεί­πουν, μπορούν συχνά να συμπληρωθούν επαρκώς, αλλά οι  μεγαλύτερες τρύπες πρέπει απλά να παραμείνουν ως κενά». 

Όσον αφορά στη μετάφραση, ο ίδιος μάς εξιστορεί ότι «στη διάρκεια δεκαετιών πριν τα χειρόγραφα θαφτούν, τα κείμενα μεταφράστηκαν ένα-ένα από τα Ελληνικά στα Κο­πτικά και όχι πάντα από μεταφραστές ικανούς να συλλάβουν το βάθος ή το μεγαλείο αυτού που επιχειρούσαν να μεταφράσουν». Ωστόσο, διαπιστώνει ότι τα περισσότερα κείμενα είναι μεταφρασμένα επαρκώς και ότι όταν υπάρχουν περισ­σότερες από μία αποδόσεις ενός συγκεκριμένου κειμένου, η καλύτερη μετάφραση είναι σαφώς ευδιάκριτη. Εντούτοις «αυτό που τον προβληματίζει είναι ο όγκος των κειμένων που υπάρχουν μόνο σε μία απόδοση», γιατί αυτά τα κείμενα δεν μπορούν να συγκριθούν με άλλες μεταφράσεις, για να διαπιστωθεί η γνησιότητά τους. 

β) Σε σχέση με την πατρότητα των κειμένων του Nag Hammadi, υπάρχουν λιγοστές, εάν υποθέσουμε ότι υπάρ­χουν κάποιες, περιπτώσεις γνωστής πατρότητας, όπως και για άλλα κείμενα των Γνωστικών. Οι μελετητές κάνουν υπο­θέσεις ως προς την πατρότητα, αλλά δεν σημαίνει ότι εκλαμ­βάνουν την ψευδεπίγραφη γραμματεία ως αποστολικής προ­ελεύσεως. Ακόμα και το «Ευαγγέλιο του Θωμά», κείμενο που πιθανώς ευρίσκεται χρονικά πλησιέστερα στα γεγονότα που αναφέρονται στα βιβλία της Καινής Διαθήκης, κατ' ουσίαν ποτέ δεν θεωρήθηκε ότι γράφτηκε από τον ίδιο τον απόστο­λο Θωμά. Τα στοιχεία της αυθεντικότητος σ' αυτό το υλικό είναι λοιπόν στην καλύτερη των περιπτώσεων ανομοιογενή. 

γ) Εξετάζοντας τώρα τα κείμενα του Nag Hammadi ως προς την πιστότητα τους σχετικά με την αλήθεια, γνωστοί ερευνητές[11] διαπιστώνουν ότι «τα πραγματικά θρησκευτικά γεγονότα που η Εκκλησία διακήρυξε, διαστρεβλώθηκαν σε μεγάλο βαθμό από το "Ευαγγέλιο του Θωμά", αλλά και από τα άλλα κείμενα, τα οποία φέρονταν να περιέχουν μυστικές ρήσεις του Ιησού Χριστού. Για τον λόγο αυτό απορρίφθηκαν από την Εκκλησία».

Όσο αυστηρά ιστορικά και αρχαιολογικά κι αν προσπαθήσουμε να δούμε το θέμα, θα πρέπει να συμφωνήσουμε με τους πρώτους Χριστιανούς ομολογητές, που υποστήριξαν ότι ο Γνωστικισμός μέσα στην Εκκλησία ήταν αλλοίωση της αρχικής αλήθειας και όχι μία νόμιμη πηγή πληροφόρησης για τον Ιησού Χριστό ή τα υπόλοιπα ιστορικά γεγονότα. Αυτό διακηρύττεται επανειλημμένα απ’ όσους επικρίνουν την άποψη της Elaine Pagels ότι οι Γνωστικοί έχουν ίσα δι­καιώματα με τους Χριστιανούς στην κυριότητα του ιστορικού Ιησού και της διδασκαλίας του και είναι αυθεντικοί Χριστια­νοί. Σε ολόκληρο το βιβλίο της, η Pagels δίνει την εντύπω­ση στον απρόσεκτο αναγνώστη ότι η διαφορά ανάμεσα στους «Ορθόδοξους Χριστιανούς» και στους «Γνωστικούς Χριστιανούς», όπως τους ονομάζει, ήταν διαφορά που είχε σχέση με τις «καταβολές του Χριστιανισμού». Ξανά και ξανά, κλείνει τα μάτια στο γεγονός και αγνοεί έναν ολόκληρο αιώνα Χριστιανικής παρουσίας, τον πρώτο αιώνα, στον οποίο οι «Γνωστι­κοί Χριστιανοί» απλά δεν υπήρχαν καν στον ορίζοντα».
 

Οι Γνωστικοί, υπήρξαν οι «μεγάλοι ηττημένοι»; 

Αν και η Pagels και άλλοι έχουν προκαλέσει συμπάθεια, αν όχι ενθουσιασμό, για τους Γνωστικούς ως τους ηττημέ­νους που απλά έτυχε να «χάσουν» από την Ορθοδοξία, τα ιστορικά διαπιστευτήρια των Γνωστικών, όσον αφορά στον Ιησού Χριστό, είναι λιγότερο από πειστικά. Μπορεί να φαί­νεται ρομαντικό να «επευφημούμε τον ηττημένο», αλλά οι ηττημένοι Γνωστικοί δείχνουν σαφέστατα ότι είναι αιρετι­κοί, που προσπάθησαν να επιβάλουν Χριστιανική ορολο­γία σε έννοιες αντίθετες με αυτές στη διδασκαλία της Εκκλησίας.

Πολλοί που δείχνουν συμπάθεια προς τον Γνωστικισμό υποστηρίζουν πολύ την άποψη ότι η πρώτη Χριστιανική Εκκλησία είχε απαγορεύσει την κυκλοφορία των γραπτών των Γνωστικών. Ο ισχυρισμός όμως αυτός καθ' εαυτός δεν πα­ρέχει στήριξη για την εγκυρότητα ή την ανακρίβεια της δι­δασκαλίας των Γνωστικών. Εάν η αλήθεια δεν είναι θέμα συναίνεσης της πλειοψηφίας, δεν είναι όμως ούτε και θέμα διαφωνίας της μειοψηφίας. Μπορεί να αληθεύει, όπως λέει η Pagels, ότι «οι νικητές γράφουν την ιστορία», αλλά αυτό δεν τους κάνει απαραιτήτως κακούς ή ανειλικρινείς ιστορι­κούς. 

Ο Άγιος Ειρηναίος, στο έργο του «Κατά των Αιρέσεων» παρουσιάζει τη θεολογία των διαφόρων σχολών των Γνωστικών, με σκοπό να τις ανασκευάσει βιβλικά και λογικά. Εάν σκοπός του ήταν η απόκρυψη των συγγραμμάτων αυτών, το έργο: «Κατά των Αιρέσεων» δεν θα είχε γραφτεί ποτέ όπως γράφτηκε. Επιπλέον, για να συζητούν με αδιά­σειστα επιχειρήματα με τους Γνωστικούς απέναντι τους, ο Άγιος Ειρηναίος και οι άλλοι απολογητές θα έπρεπε να γνω­ρίζουν και να είναι προσεκτικοί στο να παρουσιάσουν τις θέ­σεις των αντιπάλων τους σωστά, προκειμένου να μην επι­κριθούν εξαιτίας κάποιας πιθανής παρανόησης αυτών των  θέσεων. 

Ενώ στο υλικό του Nag Hammadi έχουν γίνει κάποιες διορθώσεις στην παρουσίαση του Γνωστικισμού, στα συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας, γίνεται σαφές ότι οι  Πατέρες δεν διαστρέβλωναν τις απόψεις των αντιπάλων τους· οποιαδήποτε παραποίηση υπάρχει οφείλεται σε λάθη των αντιγραφέων και όχι σε κακή πρόθεση. Είναι, λοιπόν, θεμιτό και χρήσιμο να χρησιμοποιεί κανείς υλικό από τα συγγράμματα των Πατέρων, για να προσδιορίσει και να κατανοήσει τον Γνωστικισμό. 

Ακόμη, είναι τελείως απίθανο να είχε σκόπιμα καταστρα­φεί όλο το υλικό των Γνωστικών από την αρχαία Εκκλησία. Είναι περισσότερο πιθανό, να μην έχουμε τέτοια κείμενα, επειδή απλά δεν υπήρξαν τότε τέτοια κείμενα. Όμως, ενώ, χάρη στην αρχαιολογική προσφορά του Nag Hammadi, τώ­ρα έχουμε πλέον αρκετά κείμενα των Γνωστικών από πρω­τογενείς πηγές, διαθέσιμα για λεπτομερή επιστημονική εξέ­ταση, τα κείμενα αυτά δεν αναγνωρίζονται ως τεκμήρια για τον ιστορικό Ιησού. Σε μία κριτική των «Ευαγγελίων των Γνωστικών», γνωστός ερευνητής[12] πιστοποιεί ότι «από τα ευρήματα του Nag Hammadi δεν μαθαίνουμε ούτε μία πλη­ροφορία που να επαληθεύεται σχετικά με τον ιστορικό Ιησού Χριστό, αλλά μόνο λίγες νέες ρήσεις που πιθανόν να ήταν δικές του ή και όχι. Άλλη αιτία για την τελική εξαφά­νιση του Γνωστικισμού, είναι ότι αυτός  έσβησε σύντομα, επειδή εξαρχής δεν είχε προϋποθέσεις επιβίωσης. Ο Γνωστικισμός ήταν δεμένος με έναν δημοφιλή μεν, αλλά παροδικό τρόπο σκέψης, για να έχει τη δύναμη να επιβιώσει του αποστολικού Χριστιανισμού». 

Ο Χριστιανισμός -ιστορικά εξετάζοντας το ζήτημα-, «έζη­σε», επειδή πάντα υπήρξε πιστός στην αλήθεια. Μέσα στο πέρασμα των αιώνων, ποτέ δεν «έζησε» διαφορετικά και ούτε και σήμερα.


Μια κλασική οργάνωση «Νεο-Γνωστικών»[13] 

Παρ' όλα τα ανωτέρω, ο χώρος του εσωτερισμού/αποκρυφισμού εκμεταλλεύεται τα κείμενα αυτά των Γνωστικών για να στηρίξει τις πλάνες του και να υποστηρίζει ότι to Nag Hammadi είναι δήθεν η απόδειξη της «παραχάραξης» της ιστορικής αλήθειας από τους Χριστιανούς και της ορθότητας της δικής του «εσωτερικής» διδασκαλίας. 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η «Γνωστική» σέκτα του Samael Aun Weor[14], μια οργάνωση που ξεκινά μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στην Κολομβία και διαδίδεται στο Με­ξικό και απ’ εκεί σ' ολόκληρο τον κόσμο. 

Στη χώρα μας πρωτοεμφανίζεται με τον Ρομπέρτο Ερρέρα από το Σαλβαδόρ, μέσω Ισπανίας, το 1979 κι έκτοτε δια­δίδεται σημαντικά. 

Η διδασκαλία αυτή είναι ένα κράμα Ινδουισμού, Βουδι­σμού (Ζεν), Ταοϊσμού, Μαγείας, Θεοσοφίας, Ροδοσταύρων, «4ης  Οδού» (Γκουρτζίεφ) και σχεδόν κάθε άλλης γνωστής διδασκαλίας του «Εσωτερισμού». 

Η θεολογία, η κοσμολογία και η ανθρωπολογία της οργάνωσης κινούνται στα κλασικά πλαίσια της Νέας Εποχής. Ο Θεός είναι κατάσταση κι όχι πρόσωπο, ο κόσμος είναι εκροή ή προβολή της ουσίας του Θεού κι ο άνθρωπος κατ' επέκταση το ίδιο. Η θεία ουσία, ο «Πατέρας», «ακτινοβολεί σπινθήρες»,  τους «Αιώνες», οι οποίοι εκπίπτοντας σε κατώτερα επίπεδα ύπαρξης, δηλαδή στην ύλη, διαμορφώνουν τον κό­σμο και τον άνθρωπο. Η «θεϊκή ουσία», λοιπόν, θα περάσει σταδιακά από το «ορυκτό βασίλειο», το «φυτικό βασίλειο» και το «ζωικό βασίλειο» για να μετενσαρκωθεί στη συνέχεια στην ανθρώπινη ύπαρξη. Στη διάρκεια αυτής της μετεμψύχωσης αρχικά (ορυκτό, φυτό, ζώο) και της μετενσάρκωσης στη συ­νέχεια (ανθρώπινη φύση), η «ουσία» εμπλεγμένη στα προ­σωπικά της λάθη και παραλείψεις, επιβαρύνεται με «κάρμα», βάρη, δηλαδή, από ταύτιση και προσκόλληση, το οποίο αυξά­νει στη διάρκεια των 108 μετενσαρκώσεων και των 3.000 μετεμψυχώσεων, έτσι που να είναι αδύνατον για το «κοιμισμένο ανθρωποειδές» -κατά προσφιλή έκφραση του Βεόρ- να ξε­φύγει αφού όχι μόνο δεν γνωρίζει τον τρόπο, αλλά, το χειρό­τερο, «δεν γνωρίζει ότι δεν γνωρίζει». 

Έτσι, ο Βεόρ διδάσκει ένα σύστημα χειραγώγησης στο οποίο αναμειγνύει πρακτικές για την «Εκμηδένιση του ΕΓΩ», -ως ΕΓΩ λογίζεται το σύνολο των ελαττωμάτων του ανθρώπου-, χρησιμοποιώντας τα «κλειδιά», δηλαδή: «συγκέ­ντρωση», διαλογισμό, εξωσωματικές διαδικασίες («αστρικά ταξίδια»), μάντρα και γυμναστικές ασκήσει γιόγκα. Ακόμη χρησιμοποιεί σεξουαλικές πρακτικές τάντρα που τις ονομά­ζει «Αλχημεία» ή «Σεξουαλική Μαγεία»[15]. 

Η «Αλχημεία» έχει σαν σκοπό την ανύψωση της Κουνταλίνη -ενέργειας σε ληθαργική κατάσταση στην βάση της σπονδυλικής στήλης του αστρικού σώματος του ανθρώπου-μετά από διάφορα μεταβατικά στάδια. 

Ο «Γνωστικός» προσεύχεται στη «θεϊκή Μητέρα» του για να αντλεί από αυτήν, δύναμη, την «οραματίζεται», με την μορφή της θεάς Αθηνάς να «καταστρέφει το Εγώ του», στην «πρακτική της εκμηδένισης του Εγώ»[16] και πιστεύει ότι μπο­ρεί να την αφυπνίσει «θετικά», ανεβάζοντάς την από το νω­τιαίο κανάλι μέχρι τον εγκέφαλο, χρησιμοποιώντας την πρα­κτική της «σεξουαλικής μαγείας»[17]. 

Κατά τα άλλα, η «θεϊκή Μητέρα» σχετίζεται και με το «Άγιο Πνεύμα». Κατά τους «Γνωστικούς»: «η Κουνταλίνη είναι ο ίδιος τύπος ενέργειας με την οποία ο Τρίτος Λόγος επεξεργάζεται όλα τα στοιχεία της γης. Η δύναμη του Αγί­ου Πνεύματος πρέπει να επιστρέφει προς το κέντρο και προς τα πάνω. Επείγει να εξαγνίσουμε τις σεξουαλικές δυνάμεις μέχρι την καρδιά. Σε αυτό το μαγνητικό κέντρο, αυτές οι δυ­νάμεις αναμιγνύονται με τις δυνάμεις του Υιού»[18].
Η Κουνταλίνη θεωρείται ακόμη «σύζυγος του Αγίου Πνεύματος»[19]. 

Γενικά, η σεξουαλική γιόγκα, που διδάσκει η οργάνωση, χαρακτηρίζεται από άλλες αποκρυφιστικές ομάδες σαν του «αριστερού χεριού» ή σαν «μαύρη πρακτική», ενώ ο Βεόρ θεωρεί τον εαυτό του, μέλος της «Μεγάλης Λευκής Αδελφότητας» και τους θιβετιανούς βουδιστές που ασκούν παρόμοιες, πιο «περίτεχνες» πρακτικές, «μαύρους μάγους»[20]. 

Ο «Εσωτερικός Χριστός», μια ακόμη «θεϊκή αρχή», είναι για τους «Γνωστικούς» «η κοσμική ουσία που περιέχεται σε όλο το άπειρο διάστημα», την οποία ο «μυημένος χρειάζεται να διαμορφώνει μέσα του με φωτιά - με το φίδι»[21]. Για να «αποκρυσταλλώνει», δηλαδή, «μέσα του ο άνθρωπος τον Χριστό», πρέπει να επιδίδεται στην «πρακτική της σεξουα­λικής μαγείας». Ο «μυημένος ενσαρκώνει τον Χριστό, όταν έχει προχωρήσει αρκετά στην Ψυχολογική Δουλειά». Όταν ο «μύστης» περιέλθει στην «Χριστική κατάσταση», όταν «γεν­νηθεί μέσα του ο Χριστός, ο Κόκκινος Χριστός, ο Κύριος της Μεγάλης Ανταρσίας, τότε αυτός αναλαμβάνει την ευθύνη να εξαφανίσει τις αιτίες του Εγώ και να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ένωση με το θεό Πατέρα, τον Άτμαν»[22]. 

Ο «Χριστός» δεν ταυτίζεται κατά τους «Γνωστικούς» με τον Ιησού Χριστό, τον από Ναζαρέτ, για τον οποίον δέχονται ότι ήταν ένας από τους πολλούς «μύστες» που «ενσάρκωσαν τον Χριστό». Στο κείμενο που ακολουθεί διακρίνουμε σαφώς Ταλμουδικές διδασκαλίες. 

«Ο Ιησούς ήταν γιος ενός Ρωμαίου στρατιώτη και μιας εβραίας γυναίκας», γράφει ο Βεόρ. «Η λέξη Ναζαρινός  έρχε­ται από το Ναζάρ, άνθρωπος με ίσια μύτη. Ο Ιησούς δεν είχε καμπυλοειδή μύτη εβραϊκού τύπου. Η σύζυγος-ιέρεια του Δασκάλου Ιησού ήταν επίσης από λευκή φυλή και είχε μεγάλες έσωτεριστικές δυνάμεις[23]. Ο Ιησούς ήταν ένας πραγματικός άνδρας. Ο Ιησούς δεν ήταν ο ευνουχισμένος που παριστάνουν πολλές θρησκείες. Ο Ιησούς διαμόρφωσε τον Χριστό μέσα στον εαυτό του εξασκώντας Σεξουαλική Μαγεία με την γυναίκα του. Σε αυτές τις  μέρες, ο Μεγάλος Δάσκαλος Ιησούς βρίσκεται στις Ηνωμένες Πολιτείες. Περ­πατάει στους δρόμους ανώνυμος και άγνωστος. Διατηρεί ακόμα το ίδιο σώμα που είχε στην αγία γη. Ο Ιησούς κατά­φερε την ανάσταση κι έλαβε το ελιξήριο της μακροζωίας διό­τι χριστικοποιήθηκε διατρέχοντας το μονοπάτι του Τέλειου Γάμου»[24]. 

«Έχουμε εξηγήσει ότι ο Χριστός δεν είναι ένα άτομο, άλλα μία κοσμική αρχή, απρόσωπη που πρέπει να αφομοι­ώσει κάθε άνθρωπος δια μέσου της σεξουαλικής μαγείας»[25]. 

Ο «μεσσίας» των «Γνωστικών» συνοψίζει τη διδασκαλία του -70 τουλάχιστον βιβλία και δεκάδες διαλέξεις- σε τρεις βασικές προϋποθέσεις που αφορούν την «Επανάσταση της Συνείδησης», την «αφύπνιση της Συνείδησης» δηλαδή και την «Εσωτερική Αυτοπραγμάτωση του Είναι». 

Τις προϋποθέσεις αυτές τις ονομάζει: «Παράγοντες επανάστασης της Συνείδησης» και επιχειρεί να τις τεκμηριώσει αγιογραφικά, παρερμηνεύοντας το σχετικό χωρίο της Αγίας  Γραφής: «ει τις θέλει οπίσω μου ελθείν, απαρνησάσθω εαυ­τόν και αράτω τον σταυρόν αυτού και ακολουθείτω μοι»[26]. 

Η παρερμηνεία της Γραφής αποτελεί φαινόμενο συνηθισμένο στα κείμενα του Βεόρ, σε μια προσπάθεια να τεκμη­ριώσει από επίσημες πηγές  την διδασκαλία του. 

Γράφει ο «μεσσίας» των «Γνωστικών»: α) Το «απαρνησά­σθω εαυτόν» αναφέρεται στην «εκμηδένιση του Εγώ», εφ' όσον κατ' αυτόν «Εαυτός» είναι το προς διάλυσιν «Εγώ» του ανθρώπου, β) Το «αράτω τον σταυρόν αυτού» υποδηλώνει «την δουλεία στην αλχημεία», εφ' όσον ο σταυρός εδώ συμ­βολίζει, κατά την άποψή του, το ζεύγος εν συνουσία. Στο σταυρό, λέγει, η κάθετη δοκός είναι ο άνδρας και η οριζόντια δοκός η γυναίκα, γ) Το «ακολουθείτω μοι» δηλώνει κατ' αυτόν την «αγάπη για την ανθρωπότητα», εφ' όσον ο Χριστός είναι αγάπη, το να ακολουθείς τον Χριστό σημαίνει να αγαπάς τους άλλους -κι έφ' όσον αγαπάς οφείλεις να προ­σφέρεις στον άλλο ό,τι το πολυτιμότερο για σένα, δηλαδή τη διδασκαλία των «Γνωστικών». 

Ο Βεόρ υποβιβάζει έντεχνα τις άλλες θρησκείες και κοσμοθεωρίες λέγοντας: «Όλες οι θρησκευτικές αρχές του Χριστιανισμού είναι ειδωλολατρικές και όταν θα εξαφανιστούν οι θρησκευτικές μορφές του σήμερα, οι αρχές τους θα αφο­μοιωθούν από τις  καινούργιες θρησκευτικές μορφές του μέλλοντος», «Η σύνθεση όλων των θρησκειών είναι σεξου­αλική μαγεία... ο φαλλός και η μήτρα είναι η σύνθεση όλων των μυστηρίων», «Η μάχη πολλών καλόγερων, ερημιτών να μποτιλιάρουν το σεξ στον θρησκευτικό φανατισμό τους... κά­νει τον φανατικό, σκλάβο των δικών του παθών...», «Κάθε θρησκεία που εκφυλίζεται διδάσκει την αγαμία»[27]. «Δε θα χρησίμευε σε τίποτα ν' αποχωριστούμε τον κόσμο και να κλειστούμε σε κάποιο μοναστήρι ή σπηλιά. Τα Εγώ μέσα μας θα συνεχίσουν να υπάρχουν[28]. «Μέσα στα ανεξιχνίαστα βάθη των πιο σεβαστών αγίων, ζουν τα "Εγώ" της πορνεί­ας, της κλοπής, της ανθρωποκτονίας»[29]. «Μπορούμε να ξα­ναδημιουργηθούμε σαν αυθεντικοί υπεράνθρωποι. Στην ένωση του φαλλού και της μήτρας βρίσκεται το κλειδί όλης της εξουσίας»[30]. 

Ίσως για να δικαιώσει τον χαρακτηρισμό «Δάσκαλος της δύναμης», ο «Βεόρ» δεν χάνει την ευκαιρία να υπογραμμίσει και τη νοσταλγία του για τις μεθόδου του προχριστιανικού κόσμου:
«Στη βαθειά νύχτα των αιώνων υπήρξαν δυνατοί πολιτι­σμοί και θαυμάσια μυστήρια. Ποτέ δεν έλειψαν οι ιέρειες της αγάπης στους ναούς. Με αυτές άσκησαν την σεξουαλική μα­γεία εκείνοι που έγιναν δάσκαλοι της Λευκής Αδελφότητας. Στην αρχαία Αίγυπτο, εκείνοι που κοινοποιούσαν το μεγάλο μυστήριο -την σεξουαλική μαγεία- τους έκοβαν το κεφάλι, τους αφαιρούσαν την καρδιά και την στάχτη της την πε­τούσαν στους τέσσερις άνεμους». 

«Στη χώρα των Αζτέκων, άνδρες και γυναίκες, παρέμε­ναν ολόκληρες ώρες ασκώντας την σεξουαλική μαγεία στις αυλές των ναών. Εκείνος που "ξεχείλιζε το ποτήρι του Ερμή" τον αποκεφάλιζαν εξ αίτιας της βεβήλωσης του ναού»[31]. 

Τέλος, ο «μεσσίας» των «Γνωστικών» εξισώνει τον Σωτήρα της χριστιανικής πίστης Ιησού Χριστό με πολλούς άλλους: «Οι Αναστημένοι Δάσκαλοι πετυχαίνουν την αθανασία, όχι μόνο ψυχολογικά άλλα και σωματικά. Ο Ιησούς, ο μεγάλος Kabir[32], ζει ακόμα με το ίδιο φυσικό σώμα που είχε στην Ιερά γη. Ο Κόντε Σαν Ζερμαίν, που μετέτρεπε το μολύβι σε χρυσό... στους 15ο-18ο αιώνες, ζει ακόμα. Ο αινιγματικός Καλλιόστρο... είναι ένας αναστημένος Δάσκαλος και ακόμα έχει το φυσικό του σώμα»[33]. 

Με βάση τα ανωτέρω, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι, κατά τον Βεόρ, η παραδοσιακή αλχημεία, η μετατροπή, δηλαδή, κάποιων ουσιών σε άλλες, ευρύτατα διαδεδομένη κατά τον μεσαίωνα, δεν αποτελεί παρά το προκάλυμμα της «πραγματικής» αλχημείας, της δικής του δηλαδή σεξουαλικής πρακτικής. Ακόμη, η μετατροπή ευτελών μετάλλων σε άλλα «ευγενή» και η ανακάλυψη της «φιλοσοφικής λίθου», έχουν, κατ' αυτόν, καθαρά συμβολική σημασία και χαρακτηρίζουν την ανάπτυξη των δυνατοτήτων του ανθρώπου σε μεταφυ­σικό επίπεδο μέσω συγκεκριμένων αποκρυφιστικών πρα­κτικών - κάτι στο οποίο δεν συμφωνούν άλλοι «διδάσκαλοι» του αποκρυφισμού. Έτσι, κατ' αυτόν, «η σπάθη», π.χ. -το σπαθί του ταρό-, συμβολίζει το ανδρικό Lingham (τον φαλ­λό), ενώ «το ποτήριον» ή «Άγιο Γκράαλ» -η κούπα του τα­ρό-, συμβολίζει το «θηλυκό Yoni», το γυναικείο γεννητικό όργανο[34]. 

Στη χώρα μας δραστηριοποιήθηκαν κατά καιρούς και δραστηριοποιούνται και σήμερα διάφορες ομάδες που προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από τη «Γνωστική Κίνηση» του Σαμαέλ Αούν Βεόρ. Όλες θεωρούν τη σεξουαλική αλχημεία βασική πρακτική.


[1]    http://www.books.gr/ViewShopProduct.aspx?Id=2822211 & http://www.enalios.gr/
[2] Από κείμενο του Douglas Groothuis. Μετάφραση: Ε. Γ. Το άρθρο μεταφράστηκε από το περιοδικό: "Ερευνητής της Αλήθειας", τ. 29, Δεκέμβριος 2004, κατόπιν αδείας της ιστοσελίδας www.equip.org. Τίτλος του πρωτοτύπου: The Gnostics Gospels: Are they Authentic?, http://www.oodegr.com/oode/grafi/apokryfal.htm.
[3]  Η συλλογή του Nag Hammadi: Μια ομάδα αρχαίων κειμένων, που χρονολογούνται περίπου από το 350 μ.Χ., κυρίως «Γνωστικά» σε χα­ρακτήρα, τα οποία ανακαλύφθηκαν κοντά στο Nag Hammadi της Αιγύ­πτου το 1945.
[4] Δεκατρείς κώδικες σε παπύρους, που περιείχαν πενήντα δύο κείμενα..
[5] Joseph Α. Fitzmyer κ. ά.
[6] Τα Ευαγγέλια που περιλαμβάνονται στον Κανόνα.
[7] F. F. Bruce.
[8] Αιώνες: Εκπορεύσεις του Όντος από την έσχατη μεταφυσική αρχή που δεν είναι δυνατόν να γνωσθεί ή από το Πλήρωμα (Η «πληρό­τητα», λέξη που χρησιμοποιούσαν οι Γνωστικοί, για να εννοήσουν την υψίστη αρχή του Όντος, όπου κατοικεί ο άγνωστος και μη δυνάμενος να γνωσθεί Θεός. Στην Καινή Διαθήκη χρησιμοποιείται, για να αναφερθεί η «πληρότητα εν Χριστώ» (Κολ. β:10), ο οποίος (Χριστός)  είναι η εγνω­σμένη αποκάλυψη του Θεού  εν σαρκί).
[9] Wikipedia. «Κανόνας και  Κανονικά Βιβλία».
[10]  Σημειωτική (υπονοούμενο). Η επιστήμη του νοήματος. Στη Ση­μειωτική, τα σημεία δεν μιλούν, ούτε κρύβουν κάτι, αλλά μόνο «σημαί­νουν», όπως οι χρησμοί του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Ηράκλειτος μας πληροφορεί ότι "ο άναξ, ου το μαντείον έστι το εν Δελφοίς ούτε λέ­γει, ούτε κρύπτει αλλά σημαίνει".
[11]  Robert M. Grant κ.ά.
[12]  Raymond Brown.
[13]  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: «Σαμαέλ Αούν Βεόρ»: α) Επαναστατική Ψυχολογία, έκδ. Κέντρο Γνωστικής Ανθρωπολογίας, Αθήνα 1982. β) Η Μεγάλη Ανταρσία, έκδ. Άρης, Ν. Φάληρο – Πειραιάς 1984. γ) Διαλέξεις, έκδ. Κ. Γ. Α., Αθ. 1982. δ) Ο Τέλειος Γάμος, έκδ. Κ. Γ. Α., Αθ. 1983.  ε) Ναι, υπάρχει Κόλαση. Ναι, υπάρχει Διάβολος. Ναι, υπάρχει Κάρμα, έκδ. Κ. Γ. Α., Αθ. 1983. στ) Τα Τρία Βουνά, έκδ. Κ. Γ. Α., Αθ. 1983.
[14]  Το πραγματικό όνομά του: Victor Manuel Gomez Rodriguez.
[15]«Ο Τέλειος Γάμος» κ.ά.
[16] Η Μεγάλη Ανταρσία, σελ. 122
[17] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 28 κ.ά.
[18] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 243.
[19] Διαλέξεις, σελ. 350.
[20] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 26 κ.ά.
[21] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 246.
[22] Η Μεγάλη Ανταρσία, σελ. 157-166.
[23] Πηγή προέλευσης για το βιβλίο: «Ο Κώδικας Da Vinci».
[24] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 237-248.
[25]  Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 3.
[26] Ματθ. ιστ', 24-25.
[27] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 4-7. 37. 65.
[28] Επαναστατική Ψυχολογία, σελ. 182.
[29] Η Μεγάλη Ανταρσία, σελ. 127.
[30] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 39.
[31] Ο Τέλειος Γάμος, σελ. 2-3.
[32] Οι Kabirs ή Μάγοι, ήσαν –κατά τους εσωτεριστές- άνθρωποι «φωτισμένοι» από την «Παγκόσμια Συνειδητότητα» ή  όσοι μπορούσαν «να αποκαλύπτουν την Γνώση του Είναι» (του «Όντος»).
[33]  Η Μεγάλη Ανταρσία, σελ. 182.
[34] Η Μεγάλη Ανταρσία, σελ. 160 κ.ά.

ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΕΙΔΙΚΗ ΣΥΝΟΔΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΩΝ ΑΙΡΕΣΕΩΝ
Πτυχές της «Νέας Εποχής»
Απειλή αλλοιώσεως του Ορθοδόξου φρονήματος από το πνεύμα της «Νέας Εποχής»
Πρακτικά ΙΖ’ πανορθοδόξου  συνδιασκέψεως εντεταλμένων Ορθοδόξων Εκκλησιών και Ιερών Μητροπόλεων για θέματα αιρέσεων και παραθρησκείας

ΚΛΑΔΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 

http://www.impantokratoros.gr/87E5B130.el.aspx