Ὁ ἀγώνας γιά τήν διαφύλαξη τῶν δογμάτων-ἡ καταπολέμηση τῶν αἱρέσεων, Ἀρχιμ. Σάββα Ἁγιορείτου

Μελέτες στήν Φιλοκαλία 

Ἐπειδή τά δόγματα εἶναι λόγοι τοῦ Κυρίου καί δέν εἶναι «ἐφευρέσεις» κάποιων ἐκκλησιαστικῶν προσώπων ἤ συνόδων, ὀφείλουμε νά τά διαφυλάττουμε μέ κάθε τίμημα. 

Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ ὁμολογητής ἐπισημαίνει ὅτι γιά τήν τήρηση καί διαφύλαξη τῶν δογμάτων ἀπαιτεῖται ἀγωνιστικό φρόνημα μέχρι θανάτου[1] . «Ἐξ αἰτίας αὐτῶν [ἐνν. τῶν δογμάτων καί λοιπῶν λόγων τοῦ Κυρίου] ὑπομένομε», διδάσκει ὁ ὅσιος ἀγωνιστής τῆς Ὀρθοδοξίας, «κάθε σκληραγωγία, παραδείγματος χάριν, νηστεῖες, ἀγρυπνίες, χαμαικοιτίες, κόπους, καί μόχθους σέ διακονίες, ὕβρεις, ἀτιμίες, βασανισμούς, θανάτους καί τά συναφῆ. Διότι γιά τούς λόγους τῶν χειλέων σου, λέγει [ὁ ψαλμωδός], ἐγώ φύλαξα σκληρές ὁδούς»[2]. 

Ὁ Μ. Ἀντώνιος, γνωρίζουμε ἀπό τήν Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ὅτι δέν δίστασε νά ἐγκαταλείψει τήν μοναστική -ἡσυχαστική του ζωή καί νά μεταβεῖ στήν Ἀλεξάνδρεια πρός ἐνίσχυση τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος τῆς ἐκεῖ τοπικῆς Ἐκκλησίας στόν καιρό τῆς ἀρειανικῆς αἱρέσεως. 

Τά ὀρθά δόγματα ὁδηγοῦν στήν ὀρθή ζωή, ἐνῶ οἱ αἱρέσεις στήν μή θεραπεία τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας καί ἑπομένως στήν ἀπώλεια[3]. Αὐτός εἶναι ὁ λόγος, πού οἱ ἅγιοι φιλοκαλικοί Πατέρες, ὅπως καί ὅλοι οἱ ἅγιοι, καταπολεμοῦσαν μέ σφοδρότητα τίς αἱρέσεις καί ἐμπόδιζαν τήν διάδοση τῶν πλανεμένων δογμάτων. 

Ὁ ἅγιος Πέτρος ὁ Δαμασκηνός στόν κγ΄ λόγο τοῦ δευτέρου βιβλίου του, μᾶς διασώζει τά ἑξῆς: «Ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, ἐγκωμιάζοντας τόν ἅγιον Ἐφραίμ, ὅτι ἄν καί ἦταν σοφός ἔγραψε ἁπλᾶ, [καί ἀκόμα] λέγει μέ θαυμασμό, γιά τό πῶς, ἄν καί ἦταν πολύπειρος στά δόγματα, κόλλησε μέ ἐπιδεξιότητα τά φύλλα τῶν καταραμένων βιβλίων, ἐκείνου τοῦ μωροῦ αἱρετικοῦ[4] καί πῶς ἐκεῖνος ἀπό ὑπερηφάνεια, μή μπορώντας νά ὑποφέρῃ τήν ντροπή ἐξεψύχησε. Διότι ἡ ἁγία ταπείνωση εἶναι ὑπέρ φύσι καί δέν μπορεῖ νά τήν ἔχῃ ὁ ἄπιστος, ἀλλά τήν θεωρεῖ ὡς παρά φύσι, ὅπως λέγει ὁ Μέγας Διονύσιος περί αὐτῶν, γράφοντας πρός τόν ἅγιο Τιμόθεο[5]»[6]. 

Ὁ αἱρετικός, τοῦ ὁποίου τό σύγγραμμα κατέστρεψε ὁ ἅγιος Ἐφραίμ, εἶναι ὁ Ἀπολινάριος, ὁ ὁποῖος «δεχόταν τήν τελειότητα τῆς θεότητας τοῦ Χριστοῦ, δέν δεχόταν ὅμως τήν τελειότητα τῆς ἀνθρωπίνης φύσεώς Του. Αὐτό συνέβαινε, ἐπειδή εἶχε φιλοσοφικές καί ὄχι θεολογικές προϋποθέσεις στήν Χριστολογική διδασκαλία του. Μέ βάση τίς φιλοσοφικές καί ὄχι θεολογικές προϋποθέσεις του, «δύο τέλεια (ἐπί τοῦ προκειμένου, ἡ πλήρης θεότητα καί ἡ πλήρης ἀνθρωπότητα) ἕν γενέσθαί οὐ δύναται». Γιά τόν λόγο αὐτό, ὁ Ἀπολινάριος ὑποστήριζε, ὅτι ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ ἦταν χωρίς νοῦ. Τήν θέση τοῦ νοῦ, κατ’ αὐτόν κατέλαβε ὁ Θεός Λόγος. Ἔτσι, ὅμως, ἡ ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ Λόγου, κατά τήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας ἦταν ἐλλιπής. Μία τέτοια ἐσφαλμένη Χριστολογία θά εἶχε σοβαρότατες συνέπειες γιά τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο, «τό ἀπρόσληπτον, καί ἀθεράπευτον· ὅ δέ ἥνωται τῷ Θεῷ, τοῦτο καί σώζεται»[7]»[8]. 

Οἱ ἅγιοι Πατέρες γνώριζαν ὅτι γιά νά θεολογήσει κάποιος ἀπλανῶς ὀφείλει ἤ νά εἶναι θεόπτης, δηλαδή νά ἔχει φθάσει στή θέωση[9] ἤ νά ἀκολουθεῖ τούς θεωμένους ἁγίους Πατέρες[10]. Οἱ αἱρετικοί στεροῦνταν αὐτῶν τῶν προϋποθέσεων καί μάλιστα συμπεριφερόμενοι ἀντιθετικῶς, προσήγγιζαν τήν πίστη φιλοσοφικά καί στοχαστικά[11]. 

Τό ἀποτέλεσμα ἦταν μία «τεχνολογία»[12] μᾶλλον, παρά μία ὀρθόδοξη θεολογία, ἡ ὁποία ἀπομάκρυνε τούς πιστούς ἀπό τό ὀρθό ἦθος καί τούς στεροῦσε ἐν τέλει τήν σωτηρία[13]. 

Οἱ ἅγιοι Πατέρες, φιλοκαλικοί καί μή, ἀναδείχθηκαν σφοδροί πολέμιοι τῶν αἱρέσεων, διασώζοντας τό ὀρθόδοξο δόγμα καί τό ἀκραιφνές ὀρθόδοξο ἦθος, τίς δύο αὐτές ἀναγκαῖες προϋποθέσεις γιά τήν σωτηρία. 

Ἀρχιμ. Σάββας Ἁγιορείτης 

[1] Βλ. Τσελεγγίδη Δ. Κατάλογος Περιλήψεων τῶν ἑνοτήτων τοῦ λόγου τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ Ἑκατοντάς Δευτέρα τῶν περί ἀγάπης κεφαλαίων (σ.σ. 51-91 τοῦ Γ΄ τόμου τῆς Φιλοκαλίας), σελ. 673. 

[2] Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Ἑκατοντάς δευτέρα τῶν περί ἀγάπης κεφαλαίων, Κεφ. 24, Φιλοκαλία, Ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κοιμήσεως Θεοτόκου Μπούρα, τόμος Γ΄, σελ. 60. 

[3] Βλ. Πρωτ. Ἰωάννου Σ. Ρωμανίδη, Περί τῆς διαφορᾶς μεταξύ Ὀρθοδοξίας καί αἱρέσεως,Πατερική Θεολογία, ἐκδ. Παρακαταθήκη, Θεσ/νίκη 2004, σελ. 127. 

[4] Ὅπως σχολιάζει ὁ καθ. Δ. Τσελεγγίδης: «Πρόκειται γιά τόν αἱρετικό Ἀπολινάριο, ἐπίσκοπο Λαοδικείας», Σχόλια στό: Ἁγίου Πέτρου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Λόγος ΚΓ΄, Βιβλίο Δεύτερο, Φιλοκαλία, Ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κοιμήσεως Θεοτόκου Μπούρα, τόμος Ε΄, σελ. 560. 

[5] Πρβλ. Ἁγ. Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Περί Μυστικῆς Θεολογίας πρός Τιμόθεον, P.G. 3, 997-1064. 

[6] Ἁγίου Πέτρου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Λόγος ΚΓ΄, Βιβλίο Δεύτερο, Φιλοκαλία, Ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κοιμήσεως Θεοτόκου Μπούρα, τόμος Ε΄, σελ.511-512. 

[7] Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, P.G. 37, 131. 

[8] Δ. Τσελεγγίδη, Σχόλια στό: Ἁγίου Πέτρου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Λόγος ΚΓ΄, Βιβλίο Δεύτερο, Φιλοκαλία, Ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Κοιμήσεως Θεοτόκου Μπούρα, τόμος Ε΄, σελ. 560-561. 

[9] Βλ. Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σ. Ρωμανίδου καθ. Πανεπιστημίου, Πατερική Θεολογία, ἐκδ. Παρακαταθήκη, Θεσσαλονίκη 2004, Ποιοί εἶναι οἱ θεολόγοι τῆς Ἐκκλησίας, σελ. 49-51. 

[10] Βλ. Δ. Τσελεγγίδη, Ἡ Ἁγιοπνευματική ζωή, ὡς προϋπόθεση τοῦ ὀρθοδόξως καί ἀπλανῶς θεολογεῖν, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ στό: Δ. Τσελεγγίδη, Προϋποθέσεις καί κριτήρια τοῦ ὀρθοδόξως καί ἀπλανῶς θεολογεῖν, Ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 68-69. 

[11] Βλ. Λάμπρου Σιάσου καθ. ΑΠΘ, Πατερική κριτική τῆς φιλοσοφικῆς μεθόδου, Ἐκδ. Πουρναρᾶ 1989, σελ. 18-19 καθώς καί 149. Βλ. καί Δ. Τσελεγγίδη, «Μετα-Πατερική» ἤ «Νεο-Βαρλααμική» θεολογία; Ἄγνοια ἤ ἄρνηση τῆς ἁγιότητας; Κριτήρια τοῦ ὀρθοδόξως καί ἀπλανῶς θεολογεῖν. Ἡ ὑπεροψία καί ἡ θεολογική ἐκτροπή τῶν ἐπίδοξων «μεταπατερικῶν» θεολόγων, στό : Ἱερά Μητρόπολη Πειραιῶς, Πατερική Θεολογία καί μεταπατερική αἵρεση, Πρακτικά Θεολογικῆς Ἡμερίδος, Πειραιεύς 2012, σελ. 41-42. 

[12] Ὅ. π. Δ. Τσελεγγίδη, «Μετα-Πατερική» ἤ... σελ. 41. 

[13] Λάμπρου Σιάσου καθ. ΑΠΘ, Πατερική κριτική τῆς φιλοσοφικῆς μεθόδου, Ἐκδ. Πουρναρᾶ 1989, σελ. 117.