Η ΥΠΑΠΑΝΤΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ[:Λουκ. 2,22-40]
Ερμηνεία της ευαγγελικής περικοπής για την Υπαπαντή του Κυρίου
από τον άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας
[Μέρος δεύτερο: υπομνηματισμός των χωρίων Λουκ.2,24-40]
«καὶ τοῦ δοῦναι θυσίαν κατὰ τὸ εἰρημένον ἐν νόμῳ Κυρίου, ζεῦγος τρυγόνων ἢ δύο νεοσσοὺς περιστερῶν(:ανέβηκαν ακόμη στον ναό και για να προσφέρουν ως θυσία για τον καθαρισμό τους ένα ζεύγος τρυγόνια ή δύο μικρά περιστέρια, όπως όριζε ο νόμος του Κυρίου για τους φτωχούς, που δεν είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν για θυσία ένα ολόκληρο αρνί)»[Λουκ. 2,24].
Πάλι κατέβαλε στους φοροεισπράκτορες το δίδραχμο, αν και βέβαια δεν όφειλε να το καταβάλει, για τον λόγο ότι ήταν πραγματικά Υιός του Θεού. Αλλά το κατέβαλε όταν βρέθηκε κάτω από τον νόμο. Γιατί έπρεπε, ναι έπρεπε, να εκπληρώσει το σχέδιο της οικονομίας του Θεού, την οποία καταδέχθηκε για εμάς. Αυτόν δηλαδή ακόμα και κατά την καταβολή του δίδραχμου θα Τον βρούμε να αναφέρεται ως Σωτήρας και ελευθερωτής. Γιατί το δίδραχμο ήταν είδος νομίσματος, που είχε την εικόνα του βασιλιά και καταβαλόταν σύμφωνα με τον νόμο για δύο κεφάλια. Πρόσεχε λοιπόν πάλι και στο δίδραχμο ότι αποτυπώνεται ο Χριστός. Γιατί αυτός που είναι η εικόνα του Πατέρα, η σφραγίδα της υπόστασης Αυτού(«ὃς ὢν ἀπαύγασμα τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως αὐτοῦ(: Αυτός είναι προαιωνίως ολόλαμπρη ακτινοβολία της απείρου δόξης του Πατρός, ακριβέστατο και απαράλλακτο και ενυπόστατο αποτύπωμα του Πατρός, της αυτής ουσίας και απείρου τελειότητας)»[: Εβρ. 1,3],το νόμισμα από τον ουρανό, πρόσφερε τον εαυτό Του ως αντίλυτρο για τους δύο λαούς, δηλαδή τον λαό των Ιουδαίων και τον λαό των εθνικών.
«καὶ αὐτὸς ἐδέξατο αὐτὸν εἰς τὰς ἀγκάλας αὐτοῦ(:τότε κι ο Συμεών δέχθηκε το παιδί στην αγκαλιά του και δόξασε τον Θεό)»[Λουκ. 2,28].
Οδηγούνταν βέβαια στο ιερό ο Χριστός ενώ ήταν βρέφος ακόμα μικρό και θήλαζε, και πρόσφερε αυτά που όριζε ο νόμος, ένα ζευγάρι τρυγόνια και δύο νεογέννητα περιστέρια. Η προσφορά τους συμβόλιζε τη σωφροσύνη και την πραότητα, αλλά και τη διαφορά του βίου του, επειδή ήταν νομοθέτης και των δύο, του γάμου και της αγαμίας. Θα μπορούσες όμως να πεις ότι τα περιστέρια συμβόλιζαν τους ασκητές και πνευματικότερους, που προτίμησαν τον μοναχικό βίο, ενώ τα τρυγόνια εκείνους που φροντίζουν να κάνουν παιδιά και να ρυθμίζουν προνοώντας ορθά τα του οίκου τους. Ο μακάριος βέβαια Συμεών, που ήταν προικισμένος με προφητικό χάρισμα, Τον δέχεται στην αγκαλιά του, και γεμάτος από ουράνια χαρά δοξάζει τον Θεό, λέγοντας: «Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, ∆έσποτα(:Τώρα, αφού πλέον είδα τον Λυτρωτή του κόσμου, ελευθερώνεις από τα δεσμά της επιγείου ζωής εμένα τον δούλο σου, Δέσποτα, και μετά από λίγο πεθαίνω σύμφωνα με το λόγο που μου είπες, ότι δεν θα πεθάνω προτού να δω τον Χριστό)» [Λουκ. 2,29]. Από πού τον απελευθερώνεις; Από το σκάμμα της ζωής. Γιατί η ζωή είναι λύτρα και δεσμωτήριο. Γιατί ήρθε Αυτός που επρόκειτο να φέρει ειρήνη στον κόσμο, Αυτός που ενώνει τον ουρανό με τη γη, Αυτός που κάνει τη γη ουρανό με την ευαγγελική διδασκαλία.
«Ὅτι εἶδον οἱ ὀφθαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου, ὃ ἡτοίμασας κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν, φῶς εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν καὶ δόξαν λαοῦ σου Ἰσραήλ (:και με ελευθερώνεις ειρηνικό και χωρίς να ανησυχώ πλέον για τη λύτρωση του Ισραήλ διότι είδαν τα μάτια μου τον ενανθρωπήσαντα Υιό Σου, ο Οποίος θα φέρει τη σωτηρία,την οποία ετοίμασες για να γίνει φανερή ενώπιον όλων των λαών και να ευεργετηθούν μ’ αυτήν όχι μόνο οι Ιουδαίοι αλλά και οι εθνικοί. Και θα είναι έτσι ο σαρκωμένος Υιός Σου φως πνευματικό, που θα φανερώσει και θα αποκαλύψει στα έθνη τον αληθινό Θεό και την αληθινή οδό της σωτηρίας˙ αλλά ο Υιός Σου θα είναι και δόξα του λαού Σου Ισραήλ, αφού από τον λαό αυτό κατάγεται ως άνθρωπος και αφού τελικά και ο Ισραήλ ως σύνολο θα τον εγκολπωθεί ως σωτήρα Του)»[Λουκ.2, 29-32].
Γιατί το μυστήριο του Χριστού είχε προετοιμασθεί και πριν από τη δημιουργία του κόσμου, αλλά φανερώθηκε κατά τους τελευταίους χρόνους του αιώνα. Και έγινε φως μέσα στο σκοτάδι γι’ αυτούς που περιπλανώνται και έχουν πέσει κάτω από διαβολικό χέρι. Γιατί έχουν κληθεί από τον Θεό και Πατέρα για να γνωρίσουν τον Υιό, ο οποίος είναι φως αληθινό, αλλά και «δόξα του Ισραήλ». Γιατί, αν και κάποιοι από αυτούς έγιναν υβριστές και απείθαρχοι, και έχουν γεμάτο από ανοησία το μυαλό τους, αλλά όμως έχει σωθεί το υπόλειμμα και έχει δοξασθεί διαμέσου του Χριστού( «καὶ ἐὰν γένηται ὁ λαὸς Ἰσραὴλ ὡς ἡ ἄμμος τῆς θαλάσσης, τὸ κατάλειμμα αὐτῶν σωθήσεται (: αλλά και εάν ο ισραηλιτικός λαός αυξηθεί και γίνει πολυάριθμος, όπως η άμμος της θαλάσσης, θα καταστραφεί, και μόνον ένα υπόλοιπο από αυτόν θα διασωθεί)» [Ησ.10,22]· « Ἡσαΐας δὲ κράζει ὑπὲρ τοῦ Ἰσραήλ· ἐὰν ᾖ ὁ ἀριθμὸς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ὡς ἡ ἄμμος τῆς θαλάσσης, τὸ κατάλειμμα σωθήσεται: (:Αλλά και ο Ησαΐας κράζει σχετικώς με τον Ισραηλιτικό λαό· “εάν το πλήθος των απογόνων του Ισραήλ είναι σαν την άμμο της θαλάσσης, δεν θα σωθούν όλοι, αλλά θα σωθεί το εκλεκτόν υπόλοιπο των καλοπροαιρέτων”)»[: Ρωμ. 9,27]). Αρχή βέβαια αυτών έγιναν οι θεσπέσιοι μαθητές των οποίων η ακτινοβολία της λαμπρής δόξας φωτίζει ολόκληρη την οικουμένη. Δόξα βέβαια του Ισραήλ και με άλλη έννοια είναι ο Χριστός, γιατί προήλθε από αυτούς κατά σάρκα, αν και ήταν προαιώνιος Θεός όλων.
«καὶ εὐλόγησεν αὐτοὺς Συμεὼν καὶ εἶπε πρὸς Μαριὰμ τὴν μητέρα αὐτοῦ· ἰδοὺ οὗτος κεῖται εἰς πτῶσιν καὶ ἀνάστασιν πολλῶν ἐν τῷ Ἰσραὴλ καὶ εἰς σημεῖον ἀντιλεγόμενον(: και ο Συμεών τους ευλόγησε και είπε στη Μαρία τη μητέρα του: “Ιδού, Aυτός είναι προορισμένος να γίνει αιτία πτώσεως και αναστάσεως πολλών στον Ισραήλ. Όσοι απιστήσουν σε Aυτόν, θα πέσουν και θα χαθούν. Όσοι όμως πιστέψουν, θα αναστηθούν, θα ελευθερωθούν από την αμαρτία και θα σωθούν. Θα είναι μάλιστα και θαύμα, αφού στο πρόσωπο Tου θα εμφανίζεται η ένωση των δύο φύσεων, της θείας και της ανθρώπινης. Αλλά το θαύμα αυτό θα αποτελεί αιτία διαφωνίας για τους απίστους. Κι ενώ οι καλοπροαίρετοι θα οδηγούνται μ’ αυτό στην πίστη και θα σώζονται, οι ανειλικρινείς και εγωιστές θα απιστούν και θα κατακρίνονται”)»[Λουκ. 2,34]{Ερμηνευτική απόδοση Παναγιώτου Τρεμπέλα}.
Τοποθετήθηκε βέβαια από τον Θεό και Πατέρα ο Εμμανουήλ στα θεμέλια της Σιών, επειδή ήταν λίθος εκλεκτός, ακρογωνιαίος, βαρύτιμος. Αλλά εκείνοι που πίστεψαν σε Αυτόν δεν ντροπιάστηκαν, ενώ οι άπιστοι και που δεν μπόρεσαν να δουν τα μυστήριο που κρυβόταν σ’ Αυτόν, έπεσαν και συντρίφθηκαν. Γιατί είπε κάπου πάλι ο Θεός και Πατέρας: «ἰδοὺ ἐγὼ ἐμβαλῶ εἰς τὰ θεμέλια Σιὼν λίθον πολυτελῆ ἐκλεκτὸν ἀκρογωνιαῖον, ἔντιμον, εἰς τὰ θεμέλια αὐτῆς, καὶ ὁ πιστεύων ἐπ᾿ αὐτῷ οὐ μὴ καταισχυνθῇ(: “ιδού, εγώ θα θέσω στα θεμέλια της πνευματικής Σιών λίθο πολυτελή, εκλεκτό, ακρογωνιαίο, πολύτιμο· και εκείνος, ο οποίος θα πιστέψει και θα στηρίξει την πεποίθησή του στον λίθο αυτόν, δεν θα ντροπιαστεί)»[Ησ. 28,16]· και «διότι περιέχει ἐν τῇ γραφῇ· ἰδοὺ τίθημι ἐν Σιὼν λίθον ἀκρογωνιαῖον, ἐκλεκτόν, ἔντιμον, καὶ ὁ πιστεύων ἐπ᾿ αὐτῷ οὐ μὴ καταισχυνθῇ. ὑμῖν οὖν ἡ τιμὴ τοῖς πιστεύουσιν, ἀπειθοῦσι δὲ λίθον ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες, οὗτος ἐγενήθη εἰς κεφαλὴν γωνίας καὶ λίθος προσκόμματος καὶ πέτρα σκανδάλου. οἳ προσκόπτουσι τῷ λόγῳ ἀπειθοῦντες, εἰς ὃ καὶ ἐτέθησαν(:διότι περιέχεται στην Αγία Γραφή η θεόπνευστη αυτή φράση: “ιδού, θέτω στην Σιών ακρογωνιαίο, θεμελιακό λίθο, που θα βαστάζει και θα συγκρατεί στερεά το οικοδόμημα της Εκκλησίας, λίθο εκλεκτό, πολύτιμο, και εκείνος που πιστεύει και στηρίζεται επάνω σε αυτόν δεν θα ντροπιαστεί”. Για σας, λοιπόν, που πιστεύετε στον Χριστό, επιφυλάσσεται αυτή η τιμή. Για εκείνους όμως που απειθούν κατά του Χριστού και επαναστατούν, ισχύει ο άλλος λόγος της Γραφής: “λίθο, τον οποίον περιφρόνησαν και απέρριψαν ως ακατάλληλο οι οικοδομούντες, αυτός έγινε κεφαλή γωνίας, αγκωνάρι θεμελιακό και πολύτιμο για την πνευματική οικοδομή. Έγινε όμως και λίθος, επάνω στον οποίο σκοντάφτουν οι άπιστοι, και πέτρα, από την οποία κρημνίζονται”. Αυτοί σκοντάφτουν στον λόγο του Ευαγγελίου, επειδή απειθούν και επαναστατούν εναντίον αυτού. Σε αυτό δε το σκόνταμμα και το ολέθριο κρήμνισμα, προορίστηκαν από τον Θεό, σύμφωνα με την πρόγνωσή Του προς τιμωρία τους, για την διεστραμμένη και κακή διάθεσή τους)» [Πετρ. Α΄,2,6-8].
Όμως ασφάλισε ο προφήτης τους Ισραηλίτες λέγοντας: «Κύριον αὐτὸν ἁγιάσατε, καὶ αὐτὸς ἔσται σου φόβος. καὶ ἐὰν ἐπ᾿ αὐτῷ πεποιθὼς ἦς, ἔσται σοι εἰς ἁγιασμὸν καὶ οὐχ ὡς λίθου προσκόμματι συναντήσεσθε αὐτῷ, οὐδὲ ὡς πέτρᾳ πτώματος (:σεβαστείτε και υπακούστε τον άγιο Κύριο, τιμήστε Αυτόν· και μόνον ο φόβος, που εμπνέεται από αυτόν, ας είναι ο φόβος σας. Και εάν έχεις στηριγμένη την πεποίθησή σου σε αυτόν, θα είσαι ωσάν αφιερωμένος σε αυτόν, ασφαλής από κάθε κίνδυνο, και δεν θα συναντήσετε στον δρόμο της ζωής σας τον Θεό σαν λίθο προσκόμματος, σαν πέτρα επί της οποίας θα προσκρούσετε και θα πέσετε)»[Ησ. 8,13-14].
Επειδή λοιπόν ο Ισραηλίτικος λαός τον Εμμανουήλ, που είναι Κύριος και Θεός, δεν Τον τίμησε, ούτε και θέλησε να στηρίξει τις ελπίδες του σ’ Αυτόν, προσκρούοντας επάνω Του σαν σε λίθο, εξαιτίας της απιστίας του, έπεσε και συντρίφθηκε. Πολλοί όμως σηκώθηκαν, δηλαδή εκείνοι που αποδέχθηκαν στην πίστη σε Αυτόν. Ή, και όπως γράφει και ο σοφότατος Παύλος:«ἡμεῖς δὲ κηρύσσομεν Χριστὸν ἐσταυρωμένον, Ἰουδαίοις μὲν σκάνδαλον, Ἕλλησι δὲ μωρίαν(:εμείς όμως κηρύσσουμε σε όλο τον κόσμο τον Χριστό, που έχει σταυρωθεί. Και αυτός ο Εσταυρωμένος Χριστός και σωτήρας, για μεν τους Ιουδαίους, που περίμεναν ένδοξο βασιλέα τον Μεσσία τους, είναι σκάνδαλο, επάνω στο οποίο σκοντάπτουν· όσο για τους ειδωλολάτρες είναι μωρία και αδυναμία, αφού τάχα δεν κατόρθωσε να αντιπαραταχθεί και να νικήσει τους εχθρούς Του)»[Α΄Κορ.1,23].
Και πάλι: «Ὁ λόγος γὰρ ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς μὲν ἀπολλυμένοις μωρία ἐστί, τοῖς δὲ σῳζομένοις ἡμῖν δύναμις Θεοῦ ἐστι(: διότι το περί σταυρού θείο κήρυγμα σε εκείνους μεν, που απιστούν και επιμένουν να βαδίζουν τον δρόμο της απωλείας, φαίνεται και θεωρείται μωρία· σε εμάς όμως, που το δεχτήκαμε και βρισκόμαστε στον δρόμο της σωτηρίας, είναι, όπως και η προσωπική μας πείρα βεβαιώνει, δύναμη Θεού)»[ Α΄ Κορ. 1,18 ]. Γι’ αυτό ο Κύριος θεωρείται ως σημείο αντιλεγόμενο.
«καὶ σοῦ δὲ αὐτῆς τὴν ψυχὴν διελεύσεται ῥομφαία»(: λόγω μάλιστα της αντιλογίας αυτής, επειδή είσαι μητέρα Του, θα διαπεράσει την καρδιά σου μεγάλο και οδυνηρό μαχαίρι θλίψεως και οδύνης, όταν θα Τον δεις να σταυρώνεται. Κι έτσι η πτώση και η ανάσταση πολλών καθώς και η αντιλογία γύρω από το θαύμα αυτό θα γίνονται για να ξεσκεπαστούν οι διαλογισμοί και οι διαθέσεις πολλών καρδιών που έμεναν έως τώρα απόκρυφες, και θα φανερωθούν με την απόρριψη ή αποδοχή του Μεσσία)» [Λουκ.2,35].
Και για να τα πούμε συντομότερα, λέμε ότι «ρομφαία» εδώ νοείται, με τη μορφή μάχαιρας, ο πειρασμός, ή και το ίδιο το πάθος, το οποίο προκάλεσε η παραφροσύνη των Ιουδαίων στον Εμμανουήλ. Και φαίνεται βέβαια ότι έτσι το εννοούσε και με αυτή την έννοια το είπε ο δίκαιος Συμεών, γιατί ήταν σαν να κατασφαζόταν κατά κάποιο τρόπο με ξίφος η αγία Παρθένος βλέποντας να σταυρώνεται Εκείνος που γεννήθηκε ως προς τη σάρκα από αυτή. Τέτοιο νόημα είχε και εκείνο που λέχθηκε από τον προφήτη Ζαχαρία: «Ῥομφαία ἐξεγέρθητι ἐπὶ τόν ποιμένα μου»(:οξεία του Πάθους προσβολή υψώσου προς τον Ποιμένα των προβάτων μου)»[Ζαχ.13,7-μετάφραση των Εβδομήκοντα], δηλαδή ας πραγματοποιηθεί το σωτήριο πάθος του Ποιμένα Χριστού και ας έρθει ο καιρός της ανάδειξης των αγαθών.
«Τὸ δὲ παιδίον ηὔξανε καὶ ἐκραταιοῦτο πνεύματι πληρούμενον σοφίας, καὶ χάρις Θεοῦ ἦν ἐπ᾿ αὐτό(:Το παιδί στο μεταξύ μεγάλωνε στο σώμα. Και η θεότητα, με την οποία ήταν ενωμένο, ενίσχυε τις διανοητικές και πνευματικές Του δυνάμεις. Και καθώς η ηλικία του προχωρούσε, εκδήλωνε σταδιακά τη σοφία που σε τέλειο βαθμό Του είχε μεταδώσει εξαρχής η θεία Του φύση. Και ήταν πάνω Του η χάρις του Θεού, η οποία το ενίσχυε σ’ όλες τις αρετές και το φύλαγε από κάθε αμαρτία, διευθύνοντας την ομαλή και απρόσκοπτη ανάπτυξή Του)» [Λουκ. 2,40].
Όταν λέγει ότι «το παιδί μεγάλωνε και δυνάμωνε πνευματικά, γεμίζοντας από σοφία και η χάρη του Θεού ήταν επάνω Του», αυτά πρέπει να δεχθούμε ότι ειπώθηκαν ως προς την ανθρώπινη φύση Του. Και πρόσεχε το βάθος της θείας οικονομίας: Υφίσταται ανθρώπινη γέννηση, αν και ο Λόγος ως Θεός είναι χωρίς αρχή και τέλος. Αυξάνεται σωματικά Αυτός που ως Θεός είναι παντέλειος, και έχει μέλη αυξανόμενα Αυτός που είναι ασώματος. Γεμίζει με σοφία, Αυτός που είναι ολόκληρη η Σοφία. Και τι άλλο να προσθέσουμε σε αυτά; Πρόσεχε μέσα από αυτά Αυτόν, που ενώ έχει την μορφή του Πατέρα είναι όμοιος με εμάς, τον Πλούσιο που βρίσκεται σε πτωχεία, τον Υψηλό που εμφανίζεται με ταπείνωση, Αυτόν που έχει όλο το πλήρωμα της θεότητας, στα λόγια να το έλαβε· έτσι ταπείνωσε τον εαυτό του ο Λόγος, ενώ είναι Θεός [ Φιλ.2,7: «ἀλλ᾿ ἑαυτὸν ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος(:Αλλά κένωσε τον εαυτό του συγκαλύπτοντας και κρύβοντας για κάποιο διάστημα τη δόξα και το μεγαλείο της θεότητός του. Πήρε μορφή δούλου και έγινε όμοιος με τους ανθρώπους)»].
Γιατί αυτά που έχουν γραφεί γι’ Αυτόν, δείχνουν καθαρά τον τρόπο της ταπείνωσης. Γιατί δεν είναι δυνατόν να πάθει κάτι τέτοιο στη φύση Του ο Λόγος που γεννήθηκε από τον Θεό Πατέρα, αλλά όταν έγινε σάρκα, δηλαδή άνθρωπος σαν εμάς, τότε γεννιέται βέβαια από γυναίκα ως προς τη σάρκα, και λέγεται ότι υπέμεινε τα ανθρώπινα. Γιατί ασφαλώς ήταν ικανός ο Λόγος, όντας Θεός, ακόμα και από τη μήτρα να ανεβάσει τη σάρκα Του στο μέτρο ενός τέλειου άνδρα, αλλά αυτό δε θα ήταν μακριά από τερατοποιία. Γι΄ αυτό παραχώρησε και τη σάρκα Του να ακολουθήσει τις ανθρώπινες συνήθειες και τους νόμους. ΄Ετσι θα μπορούσε να λέγεται ότι προοδεύει στη σοφία, όχι δεχόμενος πρόσθετη σοφία, κατά το ότι είναι Θεός αυτός που είναι παντέλειος σε όλα και δεν έχει καθόλου ανάγκη από τα θεοπρεπή αξιώματα, αλλά ο Λόγος του Θεού, μαζί με την ανάπτυξη του σώματος επεξέτεινε σιγά – σιγά σ’ αυτό και την εκδήλωση της σοφίας Του.
Με την ηλικία βέβαια αυξάνεται το σώμα, ενώ με τη σοφία προοδεύει η ψυχή. Γιατί η θεότητα δεν επιδέχεται καμία επιπλέον πρόοδο, αφού ο Λόγος του Θεού είναι τέλειος σε όλα. Δικαιολογημένα βέβαια συνέδεσε μαζί με την αύξηση της ηλικίας, και την προοδευτική αύξηση της σοφίας· γιατί η θεία φύση, ανάλογα με το μέτρο της ηλικίας του σώματος, αποκάλυπτε και τη σοφία της.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
· Αγίου Κυρίλλου, αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Ἐξήγησις ὑπομνηματική εἰς τό κατά Λουκάν Εὐαγγέλιον, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ερευνητικό έργο «Οι δρόμοι της πίστης: Ψηφιακή Πατρολογία»
σελ. 7-12)
· Κυρίλλου Αλεξανδρείας Άπαντα τα έργα, Πατερικές εκδόσεις « Γρηγόριος Παλαμάς», εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον»,Θεσσαλονίκη 2005, «Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Α΄», σελ. 195- 203.
· Παν. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ερμηνείας, εκδ. Ο Σωτήρ, Αθήνα 1997
· http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου