Τό συγγραφικό ἔργο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου

Ἀρχιμ. Κυρίλλου

 Τὸ συγ­γρα­φι­κό του ἔρ­γο ἐκ­πλήσ­σει μὲ τὴν ἔ­κτα­ση καὶ τὴν ποι­κι­λί­α τῶν θε­μά­των, τὴν πο­λυ­μέ­ρεια καὶ τὸ θε­ο­λο­γι­κό τους βά­θος. ”Ὁ ἅγιος Νι­κό­δη­μος κα­τα­τάσ­σε­ται με­τα­ξὺ τῶν λο­γι­ω­τά­των τοῦ και­ροῦ του, πάν­των ὑ­πέρ­τε­ρος κα­τὰ τὴν φι­λο­πο­νί­αν καὶ χαλ­κέν­τε­ρος ἀ­να­δει­χθείς, τὰ πο­λυ­ά­ριθ­μα αὐ­τοῦ συγ­γράμ­μα­τα οὐκ ὀ­λί­γον συ­νε­τέ­λε­σαν εἰς τὴν κρα­ταί­ω­σιν τῆς Ὀρ­θο­δο­ξί­ας, ὠ­φε­λεί­ας ἀ­νυ­πο­λο­γί­στου τοῦ ἡ­με­τέ­ρου Ἔθνους πρό­ξενα γε­νό­με­να­” (Κ. Σά­θας, στὸ ”Νεοελληνική Φι­λο­λο­γί­α­”, βι­ο­γρα­φί­αι τῶν ἐν τοῖς γράμ­μα­σι δι­α­λαμ­ψάν­των Ἑλ­λή­νων (1453-18210, ἐν Ἀ­θή­ναις 1868, σελ. 626). Πραγ­μα­τι­κά, ὁ­μι­λοῦ­με γιὰ μί­α μο­να­δι­κὰ με­λε­τη­ρὴ καὶ εὐ­ρυ­μα­θέ­στα­τη μορ­φὴ ἑ­νὸς Ἁγι­ο­ρεί­του ἀ­σκη­τι­κοῦ μο­να­χοῦ.

 Τὰ ἔρ­γα του δι­α­κρί­νον­ται σὲ θε­ω­ρη­τι­κά, μυ­στι­κά, ἠ­θι­κὸ-ἀ­σκη­τι­κά, πα­τρο­λο­γι­κά, δογ­μα­τι­κά, ἀ­πο­λο­γη­τι­κά, ἑρ­μη­νευ­τι­κά, ἁ­γι­ο­λο­γι­κά, ποι­μαν­τι­κά, ὑ­μνο­λο­γι­κά, ὁ­μι­λη­τι­κά, κα­νο­νο­λο­γι­κά. Ὁ ἅ­γιος Νι­κό­δη­μος ἀ­να­δεί­χθη­κε μέ­σα ἀ­πὸ τὸ ἔρ­γο του σὲ κο­ρυ­φαῖ­ο κα­νο­νο­λό­γο, λει­τουρ­γι­ο­λό­γο. Ἁ­γι­ο­γρά­φο, ἐκ­δό­τη βι­βλί­ων, δι­ορ­θω­τῆ καὶ ἐ­πε­ξερ­γα­στῆ ἀρ­χαί­ων χει­ρο­γρά­φων, τὰ ὁ­ποῖ­α ἀ­φοῦ συ­νέ­λε­γε, συ­νέ­κρι­νε με­τα­ξύ τους, ἔ­κα­νε τὶς ἀ­πα­ραί­τη­τες δι­ορ­θώ­σεις, συμ­πλη­ρώ­σεις, σχο­λια­σμούς, θε­ο­λο­γι­κὲς ἑρ­μη­νεῖ­ες προ­τοῦ νὰ τὰ ἐκ­δώ­σει. Ἐκ­πλήσ­σει τὸ γε­γο­νὸς ὅ­τι ὅ­λο αὐ­τὸ τὸ ἔρ­γο συ­νε­τε­λέ­σθη ὑ­πὸ δύ­σκο­λες συν­θῆ­κες, μέ­σα σὲ βι­βλι­ο­θῆ­κες μο­νῶν καὶ κελ­λιὰ τοῦ Ἁ­γί­ου Ὄ­ρους, δί­χως τὶς ἀ­νέ­σεις καὶ εὐ­κο­λί­ες πού δι­α­θέ­τει ἕ­νας σύγ­χρο­νος ἐ­ρευ­νη­τὴς-με­λε­τη­τής.

 Ἡ ἐ­πι­θυ­μί­α καὶ ἡ ἐ­πι­δί­ω­ξή του ἦ­ταν νὰ συμ­βάλ­λει στὴν δι­α­φώ­τι­ση καὶ πνευ­μα­τι­κὴ οἰ­κο­δο­μὴ τῶν ὑ­πό­δου­λων χρι­στια­νῶν, πολ­λὲς φο­ρὲς με­τα­φέ­ρον­τας ἐ­κλε­κτὰ ἔρ­γα ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων καὶ ἐκ­κλη­σι­α­στι­κῶν συγ­γρα­φέ­ων σὲ ἁ­πλο­ελ­λη­νι­κὴ γλῶσ­σα τῆς ἐ­πο­χῆς του ὥ­στε νὰ γί­νουν κα­τα­νο­η­τὰ στοὺς πολ­λοὺς καὶ ὀ­λι­γο­γράμ­μα­τους. Ἔ­τσι, μὲ ἁ­πλὸ καὶ ἀ­νε­πι­τή­δευ­το λα­ϊ­κὸ γλωσ­σι­κὸ ὕ­φος ἀ­νέ­πτυσ­σε ὑ­ψη­λὰ θε­ο­λο­γι­κὰ καὶ πνευ­μα­τι­κὰ θέ­μα­τα πί­στε­ως καὶ ζω­ῆς, ἀ­να­δει­κνυ­ό­με­νος ὄ­χι μό­νον βα­θὺς πνευ­μα­τι­κὸς συγ­γρα­φέ­ας καὶ σο­φὸς θε­ο­λό­γος, ἀλ­λὰ καὶ ἱ­κα­νὸς χει­ρι­στὴς τῆς ἀρ­χαί­ας καὶ νε­ο­ελ­λη­νι­κῆς γλώσ­σας, μί­ας γρα­φί­δας πού χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ἀ­πὸ καλ­λι­έ­πεια, ἁ­πλό­τη­τα, γλα­φυ­ρό­τη­τα. Πέ­ρα ἀ­πὸ τὴν ἑρ­μη­νευ­τι­κὴ καὶ θε­ο­λο­γι­κὴ ἀ­κρί­βεια δι­α­πραγ­μα­τεύ­σε­ως τῶν θε­μά­των του, μὲ ἀ­πό­λυ­τη προ­σή­λω­ση στὴν πα­τε­ρι­κὴ πα­ρά­δο­ση τῆς Ὀρ­θο­δο­ξί­ας, τὸ ἔρ­γο του δι­α­κρί­νε­ται ἐ­πί­σης ἀ­πὸ πρα­κτι­κό­τη­τα. Γρά­φει μὲ ἀ­γά­πη γιὰ τὸ βα­σα­νι­ζό­με­νο ὑ­πό­δου­λο Γέ­νος, κυ­ρί­ως γιὰ νὰ τὸ βο­η­θή­σει σὲ πρα­κτι­κὰ πνευ­μα­τι­κὰ καὶ ἠ­θι­κὰ ζη­τή­μα­τα τῆς χρι­στι­α­νι­κῆς ζω­ῆς. Ὡς ἄ­ξιος συ­νε­χι­στὴς τῶν με­γά­λων πα­τέ­ρων τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας, μὲ τὸ συγ­γρα­φι­κό του ἔρ­γο ἐ­πα­να­φέ­ρει καὶ προ­βάλ­λει τὴν δι­δα­σκα­λί­α τῶν ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων στὴν νε­ώ­τε­ρη ἐ­πο­χή, ἑρ­μη­νεύ­ον­τάς τους Ὀρ­θό­δο­ξα, πα­ρα­δο­σια­κά, ἀλ­λὰ καὶ μι­μού­με­νος τὸν ἀ­σκη­τι­κό τους βίο­.

Ἐν συ­νεχείᾳ θὰ πα­ρου­σι­ά­σου­με σύν­το­μα τὸ πε­ρι­ε­χό­με­νο τῶν ἔρ­γων τοῦ ἁ­γί­ου Νι­κο­δή­μου, γιὰ τὰ γνω­ρί­σου­με καὶ νὰ ἐ­κτι­μή­σου­με τὴν ση­μαν­τι­κή του προ­σφο­ρὰ στὸν νε­ώ­τε­ρο Ἑλ­λη­νι­σμὸ καὶ τὴν σύγ­χρο­νη Ὀρ­θο­δο­ξί­α.

1. ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ. Συλ­λο­γὴ πα­τε­ρι­κῶν καὶ ἀ­σκη­τι­κῶν κει­μέ­νων γιὰ θέ­μα­τα πνευ­μα­τι­κά, πε­ρὶ νο­ε­ρᾶς προ­σευ­χῆς, ὁ­δη­γὸς τῶν πι­στῶν γιὰ τὴν κα­θα­ρό­τη­τα τῆς καρ­διᾶς, τὴν νή­ψη καὶ τὴν κά­θαρ­ση τοῦ νοῦ ἀ­πὸ τοὺς λο­γι­σμούς. Συμ­πυ­κνώ­νει τὴν ἀ­σκη­τι­κὴ καὶ πνευ­μα­τι­κὴ πα­ρά­δο­ση τῆς ὀρ­θο­δό­ξου ἀ­να­το­λῆς, καὶ γιὰ τὴν σπου­δαι­ό­τη­τά της ἡ Φι­λο­κα­λί­α γνώ­ρι­σε πολ­λὲς ἐκ­δό­σεις (α’ ἔκδ. τὸ 1782) καὶ με­τα­φρά­σεις στὶς κυ­ρι­ό­τε­ρες εὐ­ρω­πα­ϊ­κὲς γλῶσ­σες.

2. ΕΥΕΡΓΕΤΙΝΟΣ. Συλ­λο­γὴ ἀ­πο­φθεγ­μά­των καὶ δι­δα­σκα­λι­ῶν ὁ­σί­ων Πα­τέ­ρων, κα­τὰ πρῶ­τον συ­να­χθέν­των ἀ­πὸ τὸν μο­να­χὸ Παῦ­λο τὸν Εὐ­ερ­γε­τι­νό, κτή­το­ρα τῆς Μο­νῆς τῆς Θε­ο­τό­κου τῆς Εὐ­ερ­γέ­τι­δος. Σκο­πὸς τοῦ ἔρ­γου εἶ­ναι οἱ πστοὶ νὰ δι­δα­χθοῦν τὴν ὑ­πα­κο­ή, δι­ά­κρι­ση, ὑ­πο­μο­νή, τα­πεί­νω­ση, εὐ­σπλαγ­χνί­α, με­τά­νοι­α, ἐ­ξο­μο­λό­γη­ση, ἀ­γά­πη, κά­θε χρι­στι­α­νι­κὴ ἀ­ρε­τὴ ἀ­πα­ραί­τη­τη γιὰ μί­α ὀρ­θό­δο­ξη ζω­ή. (Α’ ἔκδ. 1783).

3. ΠΕΡΙ ΣΥΝΕΧΟΥΣ ΘΕΙΑΣ ΜΕΤΑΛΗΨΕΩΣ. Ση­μαν­τι­κὸ ἔρ­γο πού προ­κά­λε­σε ἔν­το­νες συ­ζη­τή­σεις καὶ ἔ­ρι­δες, κα­θὼς ἐ­πι­χει­ροῦ­σε μέ­σα ἀ­πὸ τοὺς κα­νό­νες καὶ τοὺς Πα­τέ­ρες νὰ ἀ­πο­δεί­ξει τὴν ὀρ­θό­τη­τα τῆς συ­χνῆς θεί­ας Με­τα­λή­ψε­ως ὅ­πως καὶ τὴν πνευ­μα­τι­κὴ ὠ­φέ­λεια γιὰ τοὺς πι­στοὺς ἐξ αὐ­τῆς. Ἀρ­χι­κὰ τὸ ἔ­γρα­ψε ὁ ἅ­γιος Μα­κά­ριος Κο­ρίν­θου ὁ Νο­τα­ρᾶς καὶ τὸ ἐ­πε­ξερ­γά­σθη­κε κα­τό­πιν ὁ ἅγιος Νι­κό­δη­μος. (Α΄ ἔκδ. 1777).

4. ΑΛΦΑΒΗΤΑΛΦΑΒΗΤΟΣ. Ὀ­νο­μά­σθη­κε ἔ­τσι δι­ό­τι εἶ­ναι χω­ρι­σμέ­νο σὲ 24 κε­φά­λαι­α καὶ κά­θε κε­φά­λαι­ο σὲ 24 πα­ρα­γρά­φους, σύμ­φω­να μὲ τὴν δι­ά­τα­ξη τῶν γραμ­μά­των τοῦ Ἑλ­λη­νι­κοῦ ἀλ­φα­βή­του. Γραμ­μέ­νο σὲ δε­κα­πεν­τα­σύλ­λα­βο στί­χο ἀ­πὸ τὸν ὅ­σιο Με­λέ­τιο τὸν Γα­λη­σι­ώ­τη τὸν 13^ο αἰ. πραγ­μα­τεύ­ε­ται θε­ο­λο­γι­κά, ἀ­σκη­τι­κά, πνευ­μα­τι­κὰ καὶ δογ­μα­τι­κὰ ζη­τή­μα­τα. Ὁ ἅγιος Νι­κό­δη­μος ἀν­τέ­γρα­ψε τὸ χει­ρό­γρα­φο, τὸ δι­όρ­θω­σε ἀ­πὸ λά­θη καὶ τὸ ἑ­τοί­μα­σε γιὰ ἔκ­δο­ση, χω­ρὶς ὅ­μως νὰ ἐκ­δο­θεῖ. (Α’­ ἔκδ. μό­λις τὸ 1928).

5. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος τὸ ἔ­γρα­ψε κα­τό­πιν ὑ­πο­δεί­ξε­ως τοῦ ἐ­ξα­δέλ­φου του Ἰ­ε­ρο­θέ­ου, Ἐ­πι­σκό­που Εὐ­ρί­που, καὶ πραγ­μα­τεύ­ε­ται τὰ κα­θή­κον­τα τῶν Ἀρ­χι­ε­ρέ­ων, τὰ ὑ­ψη­λὰ πνευ­μα­τι­κὰ προ­σόν­τα πού πρέ­πει νὰ δι­α­θέ­τει ἕ­νας Ἀρ­χι­ε­ρέ­ας. Ἐ­ξε­τά­ζει δι­ε­ξο­δι­κὰ καὶ ἐ­πι­ση­μαί­νει τρό­πους γιὰ τὴν φυ­λα­κὴ τῶν πέν­τε αἰ­σθή­σε­ων (ὅ­ρα­ση, ἀ­κο­ή, ἁ­φή, ὄ­σφρη­ση, γεύ­ση) καὶ ἀ­να­πτύσ­σει θέ­μα­τα σχε­τι­κὰ μὲ τὴν χρι­στι­α­νι­κὴ ζω­ὴ καὶ τε­λει­ό­τη­τα. Κα­τάλ­λη­λο λοι­πὸν γιὰ κά­θε πι­στὸ χρι­στια­νό. (Α’ ἔκδ. 1801).

6. ΣΥΜΕΩΝ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος μὲ σκο­πὸ τὴν ὠ­φέ­λεια μο­να­χῶν καὶ λα­ϊ­κῶν προ­έ­βη στὴν ἔκ­δο­ση αὐ­τὴ πα­ρα­φρά­ζον­τας σὲ ἁ­πλὴ ἑλ­λη­νι­κὴ γλῶσ­σα τὰ γρα­πτά τοῦ ἁγ. Συ­με­ών, λό­γους καὶ ποι­ή­μα­τα τοῦ Ἁγί­ου πού μὲ μυ­στι­κὴ καὶ θε­ο­λο­γι­κὴ δι­ά­θε­ση ἐ­ξυ­μνεῖ τὸ ἔρ­γο τοῦ Ἁ­γί­ου Πνεύ­μα­τος πού ἐ­πε­νερ­γεῖ σὲ ἀν­θρώ­πους καὶ στὴν Ἐκ­κλη­σί­α καὶ τοὺς χο­ρη­γεῖ τὴν θεί­α Χά­ρη. (Α’­ ἔκδ. σὲ 2 τό­μους, 1790).

7. ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΤΑΡΙΟΝ. Πρω­τό­τυ­πο καὶ μο­να­δι­κὸ ἔρ­γο, ὁ­δη­γὸς πνευ­μα­τι­κὸς γιὰ ἐ­ξο­μο­λό­γους καὶ ἐ­ξο­μο­λο­γου­μέ­νους, ἀ­να­λύ­ει τὸ μυ­στή­ριο τῆς ἐ­ξο­μο­λο­γή­σε­ως μὲ πρα­κτι­κὸ τρό­πο, ἑρ­μη­νεύ­ει τοὺς σχε­τι­κοὺς κα­νό­νες τῶν Πα­τέ­ρων, τὸ εἶ­δος τῶν ἁ­μαρ­τη­μά­των καὶ τὰ ἐ­πι­τί­μια πού ἐ­πι­φέ­ρουν. Πο­λύ­τι­μο ἕ­ως σή­με­ρα, μὲ πολ­λα­πλὲς ἐκ­δό­σεις, γιὰ μί­α συ­νει­δη­τὴ πνευ­μα­τι­κὴ ζω­ὴ μὲ με­τά­νοι­α.

8. ΘΕΟΤΟΚΑΡΙΟΝ ΝΕΟΝ, ΗΤΟΙ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΤΗΣ ΑΕΙΠΑΡΘΕΝΟΥ.

Πε­ρι­έ­χει 62 ὑ­μνο­λο­γι­κοὺς ἀ­σμα­τι­κοὺς κα­νό­νες γιὰ τὴν Ὑ­πε­ρα­γί­α Θε­ο­τό­κο, γιὰ κά­θε μέ­ρα καὶ γιὰ κά­θε ἦ­χο, ἀ­πὸ πα­λαι­ό­τε­ρες συλ­λο­γὲς τοὺς πε­ρι­σευ­νέ­λε­ξε ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος γιὰ νὰ ἀ­πο­τε­λέ­σουν ἕ­να ἄν­θος εὔ­ο­σμο προ­σευ­χῆς καὶ ὑ­μνω­δί­ας γιὰ τὴν Θε­ο­τό­κο. (Α’ ἔκδ. 1796).

9. ΑΟΡΑΤΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος δι­δά­σκει τοὺς πι­στοὺς γιὰ τὸν νο­η­τὸ καὶ ἀ­ό­ρα­το πό­λε­μο πρὸς τὶς ἀρ­χές, τὶς ἐ­ξου­σί­ες τοῦ σκό­τους, πρὸς τὰ πο­νη­ρὰ πνεύ­μα­τα, τὸν συ­νε­χῆ ἀ­γῶ­να ἐ­ναν­τί­ον τῶν δι­α­φό­ρων πα­θῶν καὶ σαρ­κι­κῶν θε­λη­μά­των. Βα­σι­κὰ ὅπλα στὸν πνευ­μα­τι­κὸν αὐ­τὸν πό­λε­μο ἀ­πο­τε­λοῦν ἡ προ­σευ­χὴ καὶ ἡ συ­νε­χὴς θεί­α Με­τά­λη­ψη. Ἔρ­γο με­γά­λης πνευ­μα­τι­κῆς ἀ­ξί­ας καὶ σπου­δαῖ­ο ἐγ­χει­ρί­διο Ὀρ­θό­δο­ξης πνευ­μα­τι­κῆς ζω­ῆς, μὲ συ­νε­χεῖς ἐκ­δό­σεις. (Α’ ἔκδ. 1796). Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος ἀ­κο­λού­θη­σε τὸ ἀ­νά­λο­γο ἔρ­γο τοῦ Ἰ­τα­λοῦ κα­θο­λι­κοῦ Ἰ­η­σου­ΐτη κλη­ρι­κοῦ Lorenzo Scupoli μὲ τί­τλο Combattimento spirituale, τὸ ὁ­ποῖ­ο ἀ­φοῦ κα­θά­ρι­σε ἀ­πὸ κά­θε δογ­μα­τι­κὴ κα­κο­δο­ξί­α, τὸ ἐμ­βά­θυ­νε καὶ τὸ ἐμ­πλού­τι­σε μὲ πολ­λὲς ὑ­πο­ση­μει­ώ­σεις καὶ πα­τε­ρι­κὲς ἀ­να­φο­ρές, ὥ­στε νὰ μὴν θυ­μί­ζει τί­πο­τε ἀ­πὸ τὸ πρω­τό­τυ­πο ἰ­τα­λι­κὸ κεί­με­νο. Οὐ­σι­α­στι­κὰ ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος μὲ ἀ­φορ­μὴ τὸ ἔρ­γο τοῦ Ἰ­η­σου­ΐτη μο­να­χοῦ συ­νέ­θε­σε ἕ­να νέ­ο ἐν­τε­λῶς ἔρ­γο, βα­θιὰ ὀρ­θό­δο­ξο καὶ χρή­σι­μο ὁ­δη­γὸ πνευ­μα­τι­κῆς ζω­ῆς.

10. ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ. Ὅ­πως καὶ μὲ τὸν ”Ἀόρατο Πό­λε­μο­”, ἔ­τσι καὶ μὲ τὰ ”Πνευματικά Γυ­μνά­σμα­τα­” ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος χρη­σι­μο­ποί­η­σε ἕ­να ἀ­νά­λο­γο ἔρ­γο τοῦ Ἰ­η­σου­ΐ­τη Ἰ­γνα­τί­ου Λο­γι­ό­λα μὲ τί­τλο ”Πνευματικές  Ἀ­σκή­σει­ς”, τὸ  ὁ­ποῖ­ο ὅ­μως κα­τό­πιν ἀ­να­δι­α­τά­ξε­ως τῆς ὕ­λης καὶ τῆς προ­σθή­κης ση­μει­ώ­σε­ων καὶ  δι­ορ­θώ­σε­ων, δι­α­μορ­φώ­θη­κε σὲ ἕ­να ἐν­τε­λῶς δι­α­φο­ρε­τι­κό, κα­θα­ρὰ ἐγ­χει­ρί­διο ὀρ­θο­δό­ξου πνευ­μα­τι­κό­τη­τας. Σκο­πὸς τοῦ ἔρ­γου εἶ­ναι νὰ γυ­μνα­σθοῦν πνευ­μα­τι­κὰ καὶ νὰ προ­ε­τοι­μα­σθοῦν οἱ πι­στοὶ νὰ φθά­σουν στὴν ἠ­θι­κὴ τε­λεί­ω­ση καὶ τὴν ὁ­μοί­ω­ση πρὸς τὸν Θε­ό. Πε­ρι­έ­χει σύν­το­μες με­λέ­τες καὶ στο­χα­σμοὺς γιὰ κά­θε μέ­ρα σχε­τι­κὰ μὲ τὴν ἐν Χρι­στῷ σω­τη­ρί­α, τὰ κα­θή­κον­τα τοῦ πι­στοῦ πρὸς τὸν Θε­ὸ καὶ πρὸς ἀλ­λή­λους, καὶ γιὰ τὶς χρι­στι­α­νι­κὲς ἀ­ρε­τὲς. (Α’ ἔκδ. 1800).

11. ΑΠΑΝΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος συ­νέ­λε­ξε ἀ­πὸ δι­ά­φο­ρες βι­βλι­ο­θῆ­κες χει­ρό­γρα­φα τῶν θε­ο­λο­γι­κῶν καὶ κα­τ᾿ ἐ­ξο­χὴν ὀρ­θό­δο­ξων καὶ πνευ­μα­τι­κὰ ὠ­φέ­λι­μων ἔρ­γων τοῦ ἁγ. Γρη­γο­ρί­ου τοῦ Πα­λα­μᾶ, τοῦ ἐκ­φρα­στῆ τοῦ μυ­στι­κοῦ καὶ ἡ­συ­χα­στι­κοῦ πνεύ­μα­τος, καὶ πολ­λὲς προ­σθῆ­κες καὶ ὑ­πο­ση­μει­ώ­σεις καὶ ἑρ­μη­νεῖ­ες, σύμ­φω­να μὲ τὴν συ­νή­θεια τοῦ ἁγ. Νι­κο­δή­μου, μὲ σκο­πὸ νὰ ἐκ­δο­θοῦν, χω­ρὶς ὅ­μως αὐ­τὸ νὰ κα­τα­στεῖ δυ­να­τόν, γε­γο­νὸς πού με­γά­λη λύ­πη προ­ξέ­νη­σε στὸν Ἅγιο (βλ. ἀ­να­φο­ρὰ μας ἀ­νω­τέ­ρω γιὰ τὰ αἴ­τια μὴ ἐκ­δό­σε­ως τοῦ ἔρ­γου αὐ­τοῦ).

12. ΠΗΔΑΛΙΟΝ. Πρό­κει­ται γιὰ τὴν συλ­λο­γὴ τῶν ἱ­ε­ρῶν κα­νό­νων τῆς Ὀρ­θο­δό­ξου ἐκ­κλη­σί­ας πού τοὺς πα­ρα­θέ­τει ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος μὲ τὶς ἀν­τί­στοι­χες ἑρ­μη­νεῖ­ες βυ­ζαν­τι­νῶν κα­νο­νο­λό­γων καὶ στὸ τέ­λος μὲ τὴν προ­σθή­κη τῶν δι­κῶν του σχο­λί­ων, μὲ σκο­πὸ ἡ συλ­λο­γὴ αὐ­τὴ νὰ ἀ­πο­τε­λέ­σει τὸ πη­δά­λιο (ἐξ οὐ καὶ ὁ τί­τλος) πού θὰ κα­τευ­θύ­νει τὸ νο­η­τὸ πλοῖ­ο τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος προ­έ­βη στὴν συλ­λο­γὴ αὐ­τὴ δι­α­πι­στώ­νον­τας τὸ κε­νὸ πού ὑ­πῆρ­χε καὶ θέ­λον­τας νὰ δώ­σει στὸ πλή­ρω­μα τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας ἕ­να πο­λύ­τι­μο ὁ­δη­γὸ στὰ ποι­μαν­τι­κά, δι­οι­κη­τι­κὰ καὶ πνευ­μα­τι­κὰ ζη­τή­μα­τα μὲ βά­ση τοὺς ἱ­ε­ροὺς κα­νό­νες τῶν το­πι­κῶν καὶ Οἰ­κου­με­νι­κῶν Συ­νό­δων καὶ τῶν ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων. (Α΄ ἔκδ. 1800).

13. ΑΙ ΔΕΚΑΤΕΣΣΑΡΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ.

Σὲ τρεῖς τό­μους ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος ἐ­ξέ­δω­σε τὴν ἑρ­μη­νεί­α τῶν ἐ­πι­στο­λῶν τοῦ Παύ­λου, πού εἶ­χε κά­νει ὁ Θε­ο­φύ­λα­κτος Βουλ­γα­ρί­ας, σὲ γλῶσ­σα ἁ­πλή, προ­σθέ­τον­τας προ­οί­μια, σχό­λια καὶ ὑ­πο­ση­μει­ώ­σεις. (Α’ ἔκδ. 1819).

14. ΝΕΟΝ ΕΚΛΟΓΙΟΝ. Στὸ ἔρ­γο αὐ­τὸ συ­νέ­λε­ξε ἀ­πὸ χει­ρό­γρα­φους κώ­δι­κες βί­ους ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων καὶ Μη­τέ­ρων γιὰ νὰ τοὺς δώ­σει ὡς ὑ­πό­δειγ­μα θε­ά­ρε­στης ζω­ῆς στοὺς πι­στοὺς γιὰ τὴν πνευ­μα­τι­κή τους ὠ­φέ­λεια καὶ σὲ γλῶσ­σα ἁ­πλὴ καὶ κα­τα­νο­η­τὴ ἀ­πὸ ὅ­λους. ( Α’ ἔκδ. 1803).

15. ΝΕΟΝ ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΟΝ. Πε­ρι­έ­λα­βε τὸν βί­ο καὶ τὰ μαρ­τύ­ρια 85 Νε­ο­μαρ­τύ­ρων τῆς πε­ρι­ό­δου 1492-1794, μὲ σκο­πὸ νὰ τι­μή­σει τὴν μνή­μη τους καὶ πα­ρα­κι­νή­σει τοὺς ὑ­πό­δου­λους χρι­στια­νοὺς νὰ δι­α­τη­ρή­σουν τὴν πί­στη καὶ νὰ μὴν φο­βη­θοῦν μπρο­στὰ στὸν κίν­δυ­νο νὰ ἀλ­λα­ξο­πι­στή­σουν. Ἐν­θαρ­ρύ­νει λοι­πὸν τὸ ὑ­πό­δου­λο Γέ­νος νὰ ὑ­πο­μεί­νει τὰ βα­σα­νι­στή­ρια καὶ τὶς ἀ­πει­λὲς τῶν μου­σουλ­μά­νων καὶ νὰ κρα­τή­σει τὴν Ὀρ­θό­δο­ξη πί­στη ὡς τὸ πο­λυ­τι­μό­τε­ρο ἀ­γα­θὸ. (Α’ ἔκδ. 1799).

16. ΑΙ ΕΠΤΑ ΚΑΘΟΛΙΚΑΙ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ. Πε­ρι­λαμ­βά­νει ἑρ­μη­νεί­α τῶν ἑ­πτὰ κα­θο­λι­κῶν ἐ­πι­στο­λῶν τῆς Κ.Δ., μὲ βά­ση πα­λαι­ό­τε­ρα ἑρ­μη­νευ­τι­κὰ ὑ­πο­μνή­μα­τα, πού τὰ με­τα­φέ­ρει σὲ ἁ­πλο­ελ­λη­νι­κὴ γλῶσ­σα, γιὰ νὰ ὠ­φε­λη­θοῦν καὶ οἱ πιὸ ὀ­λι­γο­γράμ­μα­τοι χρι­στια­νοὶ ἀ­πὸ τὰ βα­θιὰ νο­ή­μα­τα πού πε­ρι­έ­χουν αὐ­τὲς. (Α’ ἔκδ. 1806).

17. ΧΡΗΣΤΟΗΘΕΙΑ. Πε­ρι­έ­χει 13 λό­γους, στοὺς ὁ­ποί­ους ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος ἐ­ξυ­μνεῖ τὰ χρι­στι­α­νι­κὰ ἤ­θη ἀν­τλών­τας πα­ρα­δείγ­μα­τα, ἀ­πο­φθέγ­μα­τα, δι­δα­κτι­κὲς ἱ­στο­ρί­ες ἀ­πὸ τὴν Ἁ­γί­α Γρα­φή, τὴν ἑλ­λη­νι­κὴ φι­λο­σο­φί­α καὶ τὴν πα­τε­ρι­κὴ γραμ­μα­τεί­α. Μί­α σπου­δαί­α ἐρ­γα­σί­α, δεῖγ­μα τῆς εὐ­ρυ­μά­θειας τοῦ ἁγ. Νι­κο­δή­μου, μὲ σκο­πὸ νὰ χρη­σι­μεύ­σει ὡς ὑ­πό­δειγ­μα ἠ­θι­κῆς ζω­ῆς καὶ ὀρ­θο­δό­ξου πνευ­μα­τι­κό­τη­τας γιὰ κά­θε χρι­στια­νὸ. (Α΄ ἔκδ. 1803).

18. ΕΠΙΤΟΜΗ-ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΕΚ ΤΩΝ ΠΡΟΦΗΤΑΝΑΚΤΟΔΑΒΙΤΙΚΩΝ ΨΑΛΜΩΝ. Ἀ­πο­τε­λεῖ ἕ­να ἀ­πάν­θι­σμα συλ­λο­γῆς ἀ­πὸ στί­χους ψαλ­μι­κούς τοῦ Δα­βὶδ κα­θὼς κα­τα­νυ­κτι­κὲς προ­σευ­χὲς καὶ λό­γους ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων μὲ  σκο­πὸ νὰ χρη­σι­μεύ­σει ὡς βο­ή­θη­μα τῶν χρι­στια­νῶν στὴν προ­σευ­χὴ. (Α’ ἔκδ. 1799).

19. ΒΙΒΛΟΣ ΒΑΡΣΑΝΟΥΦΙΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ.  Ἔρ­γο ὑ­ψη­λῆς πνευ­μα­τι­κό­τη­τας, πε­ρι­έ­χει τοὺς βί­ους τῶν δύ­ο αὐ­τῶν Ὁ­σί­ων ἀ­σκη­τῶν, καὶ 838 ἐ­ρω­τα­πο­κρί­σεις, προ­ερ­χό­με­νες ἀ­πὸ δι­ά­φο­ρα πρό­σω­πα Ἀρ­χι­ε­ρέ­ων, ἱε­ρέ­ων, μο­να­χῶν, λα­ϊ­κῶν γιὰ δι­ά­φο­ρα ζη­τή­μα­τα καὶ πλευ­ρὲς τῆς πνευ­μα­τι­κῆς ζω­ῆς τοῦ πι­στοῦ. (Α΄ ἔκδ. 1816).

20. ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΖΥΓΑΒΗΝΟΥ. Ἀ­πὸ τὸ ἀρ­χι­κὸ ἑρ­μη­νευ­τι­κὸ ὑ­πό­μνη­μα τοῦ Ζυ­γα­βη­νοῦ στοὺς 150 Ψαλ­μοὺς τοῦ Δα­βὶδ ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος ἐ­ξέ­δω­σε ἕ­να τρί­το­μο ἔρ­γο σὲ πα­ρά­φρα­ση σὲ πιὸ ἁ­πλὴ γλῶσ­σα ἀ­πὸ τὴν ἀρ­χι­κὴ δυσ­νό­η­τη γρα­φή, μὲ πολ­λὲς προ­σθῆ­κες, δι­ορ­θώ­σεις, ὑ­πο­ση­μει­ώ­σεις καὶ ἑρ­μη­νευ­τι­κὲς προ­σεγ­γί­σεις ἀ­πὸ τὸν ἴ­διο τὸν ἅγ. Νι­κό­δη­μο, ὁ ὁ­ποῖ­ος προ­σέ­θε­σε ἐ­πί­σης καὶ ἑρ­μη­νευ­τι­κὲς ἀ­πό­ψεις καὶ ἄλ­λων Πα­τέ­ρων τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας. Πο­λύ­τι­μο βο­ή­θη­μα γιὰ κά­θε πι­στὸ. (Α’ ἔκδ. 1818).

21. ΚΗΠΟΣ ΧΑΡΙΤΩΝ. Πε­ρι­έ­χει πνευ­μα­τι­κὲς δι­δα­σκα­λί­ες πού μοιά­ζουν μὲ κῆ­πο ἀ­πὸ εὔ­ο­σμα ἄν­θη (ἐξ οὐ ὁ τί­τλος) πού ἀ­να­φέ­ρον­ται στὶς ἀ­ρε­τὲς τοῦ­  Ἁγ. Πνεύ­μα­τος κα­θὼς ἑρ­μη­νεύ­ον­ται οἱ θ’ ὠ­δὲς τῆς στι­χο­λο­γί­ας τῶν κα­νό­νων τῆς Πα­ρα­κλη­τι­κῆς καὶ σὲ δι­ά­φο­ρες μνῆ­μες Ἁ­γί­ων. Οἱ ἑρ­μη­νευ­τι­κὲς ση­μει­ώ­σεις καὶ πα­ρα­πομ­πὲς ἐμ­βα­θύ­νουν τὴν ἑρ­μη­νεί­α καὶ τὴν κα­το­χυ­ρώ­νουν μὲ ἁ­γι­ο­γρα­φι­κὲς καὶ πα­τε­ρι­κὲς γνῶ­μες. (Α΄ ἔκδ. 1819).

22. ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ. Ἔρ­γο ση­μαν­τι­κό. Σὲ τρεῖς τό­μους πε­ρι­λαμ­βά­νει βί­ους Ἁγί­ων ὅ­λου τοῦ ἔ­τους, τῶν 12 μη­ναί­ων, συ­να­ξά­ρια νέ­ων Ἁγί­ων, ἰ­αμ­βι­κὰ δί­στι­χα ἀ­φι­ε­ρω­μέ­να σὲ Ἁ­γί­ους, πα­νη­γυ­ρι­κοὺς λό­γους σὲ Δε­σπο­τι­κὲς καὶ Θε­ο­μη­το­ρι­κὲς ἑ­ορ­τὲς καὶ μνῆ­μες Ἁ­γί­ων, σὲ ἁ­πλὴ καὶ κα­τα­νο­η­τὴ γλῶσ­σα γιὰ τὴν ὠ­φέ­λεια ὅ­λων τῶν πι­στῶν. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος συ­νέ­τα­ξε τὸ ὀγ­κῶ­δες αὐ­τὸ ἔρ­γο τὰ ἔ­τη 1805-1807, ὅ­ταν ἤ­δη οἱ σω­μα­τι­κές του δυ­νά­μεις εἶ­χαν ἐ­ξα­σθε­νή­σει ση­μαν­τι­κὰ. (Α΄ ἔκδ. 1819).

23. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ, ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΚΑΙ ΕΓΚΩΜΙΑ ΑΓΙΩΝ.

Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος δι­α­κρί­θη­κε ἐ­πί­σης καὶ ὡς ὑ­μνο­γρά­φος. Ἐ­δῶ πε­ρι­λαμ­βά­νον­ται νέ­ες ἀ­κο­λου­θί­ες σὲ Ἁγί­ους πού συ­νέ­τα­ξε ὁ ἴ­διος, συμ­πλη­ρώ­σεις ἢ ἀ­να­θε­ω­ρή­σεις πα­λαι­ο­τέ­ρων ἀ­κο­λου­θι­ῶν, καὶ συλ­λο­γὴ ἀ­σμα­τι­κῶν ἀ­κο­λου­θι­ῶν, κα­νό­νων, τρο­πα­ρί­ων, οἴ­κων καὶ ἐγ­κω­μι­α­στι­κῶν λό­γων στοὺς ὁ­ποί­ους ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος προ­έ­βη σὲ πε­ρι­ο­ρι­σμέ­νες δι­ορ­θώ­σεις, σχό­λια, ση­μει­ώ­σεις, συν­θέ­σεις με­μο­νω­μέ­νων ὕ­μνων.

24. ΕΟΡΤΟΔΡΟΜΙΟΝ. Πε­ρι­λαμ­βά­νει ἑρ­μη­νεί­α στοὺς ἀ­σμα­τι­κοὺς κα­νό­νες Δε­σπο­τι­κῶν καὶ Θε­ο­μη­το­ρι­κῶν ἑ­ορ­τῶν, κα­θὼς καὶ λό­γους ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων ἀ­φι­ε­ρω­μέ­νων σὲ αὐ­τὲς τὶς ἑ­ορ­τές. Μὲ γλῶσ­σα ἁ­πλὴ ἑρ­μη­νεύ­ει τὰ ὑ­ψη­λὰ θε­ο­λο­γι­κὰ καὶ δογ­μα­τι­κὰ νο­ή­μα­τα τῶν κα­νό­νων τῶν ση­μαν­τι­κό­τε­ρων ἑ­ορ­τῶν τοῦ ἔ­τους. Ἔρ­γο πο­λύ­τι­μο γιὰ τὴν λει­τουρ­γι­κή, ἐν­νοι­ο­λο­γι­κὴ καὶ θε­ο­λο­γι­κὴ κα­τα­νό­η­ση τοῦ ἑ­ορ­το­λο­γί­ου τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας μας, χρή­σι­μο σὲ κά­θε πι­στὸ. (Α΄ ἔκδ. 1830).

25. ΝΕΑ ΚΛΙΜΑΞ. Πε­ρι­λαμ­βά­νει τὶς ἑρ­μη­νεῖ­ες τῶν 75 Ἀ­να­βαθ­μῶν τῆς Ὀ­κτα­ή­χου, ὅ­πως τὶς συ­νέ­λε­ξε ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος ἀ­πὸ πα­λαι­ό­τε­ρα χει­ρό­γρα­φα, στὰ ὁ­ποῖ­α, κα­τὰ τὴν συ­νή­θειά του, προ­σέ­θε­σε δι­κά του σχό­λια, πολ­λὲς ὑ­πο­ση­μει­ώ­σεις, ὥ­στε στὴν πραγ­μα­τι­κό­τη­τα νὰ ἀ­πο­τε­λεῖ μί­α νέ­α ἐρ­γα­σί­α πού φέ­ρει τὴν σφρα­γί­δα τοῦ Ἁ­γί­ου. Μί­α ἐρ­γα­σί­α πού ἐ­πι­δι­ώ­κει νὰ ἐ­κλα­ϊ­κεύ­σει τὴν δογ­μα­τι­κὴ καὶ ἁ­γι­ο­πνευ­μα­τι­κὴ δι­δα­σκα­λί­α τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας ὅ­πως αὐ­τὴ ἐκ­φρά­ζε­ται στοὺς Ἀ­να­βαθ­μοὺς τῆς Ὀ­κτα­ή­χου. (Α’ ἔκδ. 1844).

26. ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΠΙΣΤΕΩΣ. Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος ἔ­γρα­ψε τὴν ἀ­πο­λο­γί­α αὐ­τὴ ὡς ὁ­μο­λο­γί­α πί­στε­ως ἔ­ναν­τι ὅ­σων τὸν κα­τη­γο­ροῦ­σαν γιὰ αἱ­ρε­τι­κὸ καὶ νε­ω­τε­ρι­στὴ ἰ­δί­ως γιὰ τὰ θέ­μα­τα πε­ρὶ συ­νε­χοῦς θεί­ας Με­τα­λή­ψε­ως καὶ γιὰ τὴν ἡ­μέ­ρα τε­λέ­σε­ως τῶν μνη­μο­σύ­νων (ζή­τη­μα τῶν ”κολλύβων”). Ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος συ­νέ­τα­ξε τὸ κεί­με­νο αὐ­τὸ γιὰ νὰ ἀ­πο­δεί­ξει ἐ­πὶ τῇ βά­σει τῶν ἱ­ε­ρῶν κα­νό­νων καὶ τῶν πα­τε­ρι­κῶν δι­δα­σκα­λι­ῶν τὴν ὀρ­θο­δο­ξί­α τῶν θέ­σε­ών του, γιὰ νὰ δι­και­ω­θεῖ τό­σο ἀ­πὸ τὸ Οἰ­κου­με­νι­κὸ Πα­τρι­αρ­χεῖ­ο, ὅ­σο καὶ ἀ­πὸ τὴν Ἱ­ε­ρὰ Κοι­νό­τη­τα τοῦ Ἁ­γί­ου Ὄ­ρους. Τὴν Ὁ­μο­λο­γί­α Πί­στε­ως συ­νέ­τα­ξε τὸ 1805. (Α΄ ἔκδ. 1819).

Ἀ­να­φερ­θή­κα­με λοι­πὸν ἐν συν­το­μί­ᾳ στὰ κύ­ρια ἔρ­γα τοῦ ἁγ. Νι­κο­δή­μου μὲ μι­κρὴ ἀ­να­φο­ρὰ στὸ πε­ρι­ε­χό­με­νο ἑ­νὸς ἑ­κά­στου, ὥ­στε νὰ φα­νεῖ τὸ εὖ­ρος τῶν συγ­γρα­φι­κῶν ἐν­δι­α­φε­ρόν­των, ὅ­σο καὶ ἡ σπου­δαι­ό­τη­τα τοῦ ἑρ­μη­νευ­τι­κοῦ καὶ ἐ­κλα­ϊ­κευ­τι­κοῦ ἔρ­γου τοῦ Ἁ­γί­ου μὲ κύ­ριο σκο­πὸ πάν­το­τε τὴν πνευ­μα­τι­κὴ ἀ­φύ­πνι­ση καὶ οἰ­κο­δο­μή τοῦ Ὀρ­θο­δό­ξου χρι­στι­α­νι­κοῦ ποι­μνί­ου. Τὰ ἔρ­γα τοῦ ἁγ. Νι­κο­δή­μου ἐ­δῶ καὶ 200 χρό­νια κυ­κλο­φο­ροῦν σὲ συ­νε­χεῖς ἐ­πα­νεκ­δό­σεις καὶ δι­α­βά­ζον­ται ἀ­πὸ πολ­λούς, γε­γο­νὸς ποὺ ἐ­πι­βε­βαι­ώ­νει τὴν σπου­δαι­ό­τη­τα τῆς προ­σφο­ρᾶς τοῦ Ἁγί­ου γιὰ τὸν νε­ώ­τε­ρο Ἑλ­λη­νι­σμὸ καὶ τὴν σύγ­γχρο­νη Ὀρ­θο­δο­ξί­α πάν­το­τε ἐ­πὶ τῇ βά­σει τῆς δι­δα­σκα­λί­ας τῶν ἁ­γί­ων Πα­τέ­ρων, ποὺ ἐ­πα­νέ­φε­ρε ὁ ἅγ. Νι­κό­δη­μος στὸ προ­σκή­νιο, δι­α­σώ­ζον­τας πο­λύ­τι­μους καὶ σπά­νιους χει­ρό­γρα­φους κώ­δι­κες καὶ συμ­βάλ­λον­τας στὴν φι­λο­κα­λι­κὴ καὶ νε­ο­πα­τε­ρι­κὴ ἀ­να­γέν­νη­ση τῆς ὀρ­θο­δό­ξου ἀ­να­το­λῆς. Εἴ­μα­στε εὐ­γνώ­μο­νες γιὰ τὸ πλού­σιο ἔρ­γο καὶ τὸ ὑ­πό­δειγ­μα ποὺ μᾶς κα­τέ­λι­πε ὁ­  ἅγ. Νι­κό­δη­μος.

http://enromiosini.gr/arthrografia/%CF%84%CE%BF-%CF%83%CF%85%CE%B3%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%BA%CE%BF-%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF/