ΚΥΡΙΑΚΗ Ι΄ΛΟΥΚΑ [: Eφ. 2, 14-22]
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΠΕΡΙΚΟΠΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΕΡΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
«Νυνὶ δὲ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ὑμεῖς οἱ ποτὲ ὄντες μακρὰν ἐγγὺς ἐγενήθητε ἐν τῷ αἵματι τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸς γάρ ἐστιν ἡ εἰρήνη ἡμῶν, ὁ ποιήσας τὰ ἀμφότερα ἓν καὶ τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας, τὴν ἔχθραν, ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ τὸν νόμον τῶν ἐντολῶν ἐν δόγμασι καταργήσας(:Αλλά κι εσείς που ήσασταν κάποτε ειδωλολάτρες, με την ένωση και κοινωνία σας με τον Χριστό, αφού ακούσατε τον λόγο του κηρύγματος που είναι η ίδια η αλήθεια, δηλαδή το χαρμόσυνο κήρυγμα της σωτηρίας σας, κι αφού πιστέψατε σε αυτό, σφραγισθήκατε με τη σφραγίδα του Αγίου Πνεύματος, σύμφωνα με τις υποσχέσεις του Θεού. Πλησιάσατε και τον Θεό και τις διαθήκες Του με το αίμα του Χριστού, διότι Αυτός είναι η ειρήνη μας. Αυτός έκανε και τους δύο αντιμαχόμενους κόσμους, τον Ιουδαϊσμό και τον Εθνισμό, ένα. Αυτός γκρέμισε και κατέλυσε τον τοίχο που δημιουργούσε ο φραγμός του νόμου που ορθωνόταν ανάμεσα στους δύο λαούς και τους χώριζε. Κατέλυσε δηλαδή την έχθρα των δύο λαών, αφού κατάργησε με το αίμα Του τον νόμο των εντολών, ο οποίος, ενώ περιείχε επιβλητικές προσταγές, δεν έδινε όμως και τη χάρη για την εφαρμογή και την τήρηση των προσταγμάτων αυτών)» [Εφ.2,13-15].
«Αυτό είναι λοιπόν το μεγάλο», λέγει, «το ότι ήλθαμε δηλαδή στην πολιτεία των Εβραίων;». Τι λες; Ανακεφαλαίωσε τα πάντα, όσα είναι στον ουρανό και στη γη, και μιλάς για τους Ισραηλίτες τώρα; «Ναι», λέγει· «διότι εκείνα μεν πρέπει να παραλαμβάνουμε με την πίστη, ενώ αυτά και με τα ίδια μας τα έργα». «Νυνὶ δὲ (:Τώρα όμως)», λέγει, «ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ὑμεῖς οἱ ποτὲ ὄντες μακρὰν ἐγγὺς ἐγενήθητε ἐν τῷ αἵματι τοῦ Χριστοῦ(: δια του Ιησού Χριστού εσείς που κάποτε ήσασταν μακριά, ήλθατε πλησίον)», προς την πολιτεία· διότι το μακριά και το πλησίον εξαρτάται μόνο από την προαίρεση.
«Αὐτὸς γάρ ἐστιν ἡ εἰρήνη ἡμῶν, ὁ ποιήσας τὰ ἀμφότερα ἓν(:διότι Αυτός είναι η ειρήνη μας. Αυτός έκανε και τους δύο αντιμαχόμενους κόσμους, τον Ιουδαϊσμό και τον Εθνισμό, ένα)». Τι σημαίνει «συνένωσε τα δύο μέρη»; Δεν λέει αυτό, ότι μας οδήγησε σε εκείνη την ευγένεια, αλλά ότι και εμάς και εκείνους μας οδήγησε σε μεγαλύτερη ευγένεια· αλλά η ευεργεσία σε εμάς είναι μεγαλύτερη· διότι στους μεν Ιουδαίους και υποσχέθηκε και πλησιέστερα ήσαν· ενώ σε εμάς ούτε υποσχέθηκε, ούτε ήμασταν πλησίον, αλλά μακρύτερα. Για τον λόγο αυτόν λέγει: «Τὰ δὲ ἔθνη ὑπὲρ ἐλέους δοξάσαι τὸν Θεόν(:και οι συγχρόνως και οι εθνικοί, που συμμετέχουν στη σωτηρία αυτή, να δοξάσουν τον Θεό για το έλεος που έδειξε σε αυτούς)»[Ρωμ.15,9]. Υποσχέθηκε μεν στους Ισραηλίτες, αλλά ήσαν ανάξιοι· ενώ σε εμάς ούτε υποσχέθηκε, αλλά ήμασταν ξένοι, τίποτε κοινό δεν είχαμε προς αυτούς· και μας έκανε ένα, όχι με το να συνάψει εμάς με εκείνους, αλλά αφού συνένωσε και εκείνους και εμάς σε ένα.
Θα αναφέρω λοιπόν ένα παράδειγμα· ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν δύο αγάλματα, το ένα από άργυρο, ενώ το άλλο από μόλυβδο, ύστερα αφού αναλύθηκαν τελείως και τα δυο στο χωνευτήριο, βγαίνουν από εκεί χρυσά και τα δύο. Ιδού, έκανε τα δύο ένα. Ή και αλλιώς· ας υποθέσουμε ότι ο μεν είναι δούλος, ο δε υιοθετημένος· αφού συγκρούστηκαν δε και οι δύο με τον πατέρα, ο μεν, ενώ ήταν παιδί του, αποκηρύσσεται, ενώ ο άλλος δραπέτευσε και ούτε γνώρισε τον πατέρα· ύστερα γίνονται και οι δύο κληρονόμοι και γνήσια τέκνα. Ιδού, οδηγήθηκαν στην ίδια τιμή· οι δύο έγιναν ένα, ο μεν αφού ήλθε από μακριά, ο δε από πλησίον, και περισσότερο γνήσιος από ό,τι ήταν πριν έλθει σε σύγκρουση.
«Καὶ λύσας (:και κατέρριψε)», λέγει, «τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ (:το μεσότοιχο του φραγμού)»[Εφ.2,14]. Ποιο είναι το μεσότοιχο; «Δηλαδή την έχθρα, αφού κατάργησε δια της σαρκός Του τον νόμο των εντολών που συνίστατο σε διαταγές». Ορισμένοι ισχυρίζονται, ότι εννοεί το μεσότοιχο μεταξύ Ιουδαίων και Ελλήνων, ότι δεν επιτρέπει σε αυτούς να αναμιχθούν. Εγώ όμως δεν νομίζω αυτό· αυτό το μεσότοιχο ήταν εκείνο το οποίο χώριζε δια φραγμού, όπως λέγει ο προφήτης: «Ἀλλὰ τὰ ἁμαρτήματα ὑμῶν διϊστῶσιν ἀναμέσον ὑμῶν καὶ ἀναμέσον τοῦ Θεοῦ, καὶ διὰ τὰς ἁμαρτίας ὑμῶν ἀπέστρεψε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀφ᾿ ὑμῶν τοῦ μὴ ἐλεῆσαι(:αλλά τα αμαρτήματά σας δημιουργούν χωρισμό και διάσταση μεταξύ εσάς και του Θεού και για τις αμαρτίες σας ο Θεός απέστρεψε το πρόσωπό Του από σας, για να μη σας ελεήσει)»[Ησ. 59,2]. Μεσότοιχο ήταν η έχθρα, την οποία είχε και προς τους Ιουδαίους και προς τους εθνικούς· εφόσον δεν υπήρχε ο νόμος, όχι μόνο δεν καταργούνταν, αλλά και αύξανε. «Ὁ γὰρ νόμος ὀργὴν κατεργάζεται(:διότι ο νόμος, επειδή οι άνθρωποι τον παραβαίνουν, φέρνει ως αποτέλεσμα οργή, και συνεπώς, τους αποξενώνει από τα αγαθά της επαγγελίας)», λέγει[Ρωμ.4,15]. Όπως ακριβώς λοιπόν όταν εκεί λέγει: «Ο νόμος δημιουργεί οργή», δεν αποδίδει το παν σε αυτόν, αλλά επειδή τον παραβήκαμε, πείθεται σε αυτόν· έτσι και εδώ ονομάζει αυτόν «μεσότοιχο», επειδή όταν τον παρήκουαν, δημιουργούσε έχθρα.
Φραγμός ήταν ο μωσαϊκός νόμος, αλλά αυτός μεν έγινε για ασφάλεια, για τούτο και είχε ονομαστεί φραγμός, για να περιφράσσει· άκου δηλαδή πάλι τον προφήτη ο οποίος λέγει: «Καὶ φραγμὸν περιέθηκα(:και έθεσα φράκτη γύρω από αυτόν)» [Ησ.5,2]· και πάλι: «Ἱνατί καθεῖλες τὸν φραγμὸν αὐτῆς καὶ τρυγῶσιν αὐτὴν πάντες οἱ παραπορευόμενοι τὴν ὁδόν; (:Γιατί τώρα απέσυρες από την άμπελό Σου, τον λαό Σου αυτόν, την πρόνοια και προστασία Σου και επέτρεψες να καταλυθεί το βασίλειο του Ισραήλ, το οποίο από τα βόρεια υψωνόταν ως προπύργιό της, έτσι λοιπόν κατέρριψες τον φράκτη που προφύλασσε την άμπελό σου και την τρυγούν ανεμπόδιστα όσοι περνούν από τον δρόμο που συνορεύει με αυτήν;)», [Ψαλμ.79,13]· εννοεί δηλαδή την ασφάλεια.
Και πάλι: «Νῦν δὲ ἀναγγελῶ ὑμῖν τί ἐγὼ ποιήσω τῷ ἀμπελῶνί μου· ἀφελῶ τὸν φραγμὸν αὐτοῦ καὶ ἔσται εἰς διαρπαγήν, καὶ καθελῶ τὸν τοῖχον αὐτοῦ καὶ ἔσται εἰς καταπάτημα (:και τώρα λοιπόν θα σας αναγγείλω τι εγώ θα κάνω στην άμπελό μου. Θα αφαιρέσω τον φράκτη της και θα είναι εκτεθειμένη σε διαρπαγή και θα καταρρίψω τον τοίχο της και θα καταπατείται)» [Ησ.5,5]· και πάλι: «Νόμον γὰρ εἰς βοήθειαν ἔδωκεν, ἵνα εἴπωσιν οὐχ ὡς τὸ ῥῆμα τοῦτο, περὶ οὗ οὐκ ἔστι δῶρα δοῦναι περὶ αὐτοῦ(:διότι ο Θεός προς καθοδήγηση μάς έδωσε τον Νόμο και τον προφητικό λόγο, ώστε όσοι προσέχουν σε αυτόν και καθοδηγούνται από αυτόν να πουν: Δεν υπάρχει άλλο πολύτιμο σαν τον λόγο αυτόν, για τον οποίο δεν υπάρχουν δώρα να δοθούν προς αγορά του, αλλά παρέχεται δωρεά)» [Ησ.8,20]· και πάλι: «Ποιῶν ἐλεημοσύνας ὁ Κύριος καὶ κρῖμα πᾶσι τοῖς ἀδικουμένοις. ἐγνώρισε τὰς ὁδοὺς αὐτοῦ τῷ Μωυσῇ, τοῖς υἱοῖς Ἰσραὴλ τὰ θελήματα αὐτοῦ(:Κάνει έργα ελέους ο Κύριος και εκδίδει αποφάσεις δίκαιες, δια των οποίων αποδίδεται το δίκαιο σε όλους τους αδικημένους. Κατέστησε γνωστές στον Μωυσή τις βουλές Του για τον λαό του και τα σχέδια για την απελευθέρωση και αποκατάστασή του, ενώ στους Ισραηλίτες γνώρισε διά του νόμου Του τις εντολές και τα θελήματά Του)»[Ψαλμ.102, 6-7]. Και έγινε μεσότοιχο, όχι για να ασφαλίζει αυτούς, αλλά για να χωρίζει αυτούς από τον Θεό. Τέτοιο λοιπόν ήταν το μεσότοιχο το οποίο ήταν φραγμός.
Ποιο λοιπόν είναι αυτό; «Ἐν τῇ σαρκὶ αὐτοῦ τὸν νόμον τῶν ἐντολῶν ἐν δόγμασι καταργήσας(:αφού κατάργησε με το αίμα Του τον νόμο των εντολών)». Πώς; Αφού σφαγιάστηκε και κατάργησε εκεί την έχθρα. Όχι μόνο με αυτό αλλά και με το να τηρήσει τον νόμο. Τι λοιπόν εάν απαλλαγήκαμε από την προηγούμενη παράβαση, πάλι είμαστε υποχρεωμένοι να τηρούμε αυτόν; Πάλι το ίδιο ήταν· αλλά και αυτόν τον κατάργησε. «Αφού κατήργησε», λέει, «τον νόμο των εντολών, που συνίστατο σε διαταγές». Ω, άπειρη φιλανθρωπία! Έδωσε σε μας νόμο για να τον τηρούμε· επειδή δεν τον τηρήσαμε και έπρεπε να τιμωρηθούμε, κατήργησε τον νόμο· όπως εάν κάποιος αφού παραδώσει το παιδί του σε παιδαγωγό, επειδή δεν υπακούει, το ελευθερώνει και από τον παιδαγωγό, και το φέρει πίσω. Πόσης φιλανθρωπίας δείγμα είναι αυτό;
Τι σημαίνει «αφού κατήργησε τον νόμο των εντολών, που συνίστατο σε διαταγές»; Διότι πολλή διαφορά παρουσιάζει εδώ μεταξύ εντολής και διαταγών. Ή την πίστη λέγει, ονομάζοντάς τη διαταγή, διότι μόνο από την πίστη έσωσε· ή την παραγγελία, όπως έλεγε ο Χριστός· «Ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ὅτι πᾶς ὁ ὀργιζόμενος τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ εἰκῆ ἔνοχος ἔσται τῇ κρίσει.(: Εγώ όμως σας λέω ότι καθένας που οργίζεται εναντίον του αδελφού του χωρίς σοβαρό πνευματικό λόγο, διαπράττει έγκλημα ανάλογο με εκείνο το οποίο δικαζόταν άλλοτε από το τοπικό επταμελές δικαστήριο, την “κρίση”)»[Ματθ.5,22]. Δηλαδή, «ὅτι ἐὰν ὁμολογήσῃς ἐν τῷ στόματί σου Κύριον Ἰησοῦν, καὶ πιστεύσῃς ἐν τῇ καρδίᾳ σου ὅτι ὁ Θεὸς αὐτὸν ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν, σωθήσῃ (:και είναι κοντά στο στόμα σου και στην καρδιά σου ο λόγος αυτός, διότι, εάν ομολογήσεις με το στόμα σου τον Ιησού ως υπέρτατο Κύριο και πιστέψεις με την καρδιά σου ότι ο Θεός Τον ανέστησε από τους νεκρούς, θα σωθείς)» [Ρωμ.10,9].
Και πάλι: «Ἡ δὲ ἐκ πίστεως δικαιοσύνη οὕτω λέγει· μὴ εἴπῃς ἐν τῇ καρδίᾳ σου, τίς ἀναβήσεται εἰς τὸν οὐρανόν; τοῦτ᾿ ἔστι Χριστὸν καταγαγεῖν· ἢ τίς καταβήσεται εἰς τὴν ἄβυσσον; τοῦτ᾿ ἔστι Χριστὸν ἐκ νεκρῶν ἀναγαγεῖν. ἀλλὰ τί λέγει; ἐγγύς σου τὸ ῥῆμά ἐστιν, ἐν τῷ στόματί σου καὶ ἐν τῇ καρδίᾳ σου· τοῦτ᾿ ἔστι τὸ ῥῆμα τῆς πίστεως ὃ κηρύσσομεν(:Αντιθέτως, σχετικά με τη δικαίωση από την πίστη λέει ο Μωυσής στο “Δευτερονόμιο”: “Μην εισχωρήσει στην καρδιά σου ο λογισμός: “Ποιος θα ανεβεί στον ουρανό;”. Για να κατεβάσει δηλαδή από εκεί τον Χριστό, που θα με οδηγήσει στη σωτηρία. Ή: “Ποιος θα κατεβεί στα σκοτεινά και βαθιά μέρη του Άδη;”. Για να αναστήσει δηλαδή τον Χριστό από τους νεκρούς, που θα μας δώσει τη σωτηρία και τη ζωή. Αλλά τι λέει η Αγία Γραφή για τη σωτηρία από την πίστη; Λέει τα εξής: “Είναι κοντά σου ο λόγος, κοντά στο στόμα σου και στην καρδιά σου”. Δηλαδή είναι κοντά σου ο λόγος που πρέπει να πιστέψεις, και τον οποίο εμείς οι Απόστολοι κηρύττουμε)» [Ρωμ. 10,6-8]. Έδωσε πίστη, για να λάβουμε ζωή. Για να αποβεί δηλαδή μάταιη η σωτηρία, και ο ίδιος βασανίστηκε και ζήτησε από αυτούς την πίστη δια δογμάτων.
«ἵνα τοὺς δύο κτίσῃ ἐν ἑαυτῷ εἰς ἕνα καινὸν ἄνθρωπον(:έτσι ώστε ενώνοντας τους δύο λαούς με τον εαυτό Του να δημιουργήσει ένα νέο άνθρωπο, μια νέα ανθρωπότητα)»[Εφ.2,15]. Βλέπεις ότι δεν έγινε ο Έλληνας Ιουδαίος, αλλά και αυτός και εκείνος ήλθαν σε άλλη κατάσταση; Όχι για να κάνει τον ένα σαν τον άλλο, αλλά και τους δύο να δημιουργήσει. Και ορθώς χρησιμοποιεί παντού τη λέξη «δημιουργήσει», και δεν λέγει, «μεταβάλλει», για να δείξει το αποτέλεσμα της ενέργειάς Του, και ότι αν και είναι αόρατη η δημιουργία, δεν είναι λιγότερο αληθινή εκείνης, και ότι δεν πρέπει να απιστούμε, ορμώμενοι από τα πράγματα της φύσεως. «Για να δημιουργήσει», λέγει, «από τα δύο μέρη, στον εαυτό Του, έναν άνθρωπο»· δηλαδή δια του εαυτού του, αφού έλιωσε σαν μέσα σε χωνευτήριο και αυτόν και εκείνον, έβγαλε από μέσα ένα θαυμαστό, αφού υπέστη αυτός πρώτος αυτό· πράγμα το οποίο είναι μεγαλύτερο της προηγούμενης δημιουργίας.
Αυτό λοιπόν σημαίνει «στον εαυτό του», ότι Αυτός έδωσε πρώτος τύπο και παράδειγμα· διότι κρατώντας από εδώ τον Ιουδαίο και από εκεί τον Έλληνα, και αφού στάθηκε εκείνος στο μέσο και ανέμιξε αυτούς και αφάνισε καθετί ξένο, ανέπλασε δια πυρός και ύδατος τον νέο άνθρωπο. Όχι δι’ ύδατος και γης, αλλά δι’ ύδατος και πυρός. Έγινε Ιουδαίος περιτετμημένος, έγινε επικατάρατος, έγινε Έλληνας εκτός νόμου, και υπεράνω των Ελλήνων και των Ιουδαίων. «Έναν νέο άνθρωπο», λέγει, «για να φέρει ειρήνη»· ειρήνη σε αυτούς προς τον Θεό ή και μεταξύ τους· διότι εάν παρέμεναν Ιουδαίοι και ειδωλολάτρες, δεν θα συμφιλιώνονταν, και χωρίς να απαλλαγεί από την δική του κατάσταση ο καθένας, ήλθαν σε άλλη μεγαλύτερη· διότι ο Ιουδαίος τότε συνάπτεται με τον Έλληνα, όταν γίνεται πιστός· όπως εάν κάποιοι, ενώ υπήρχαν κάτω δύο οικήματα και ένα πάνω, μεγάλο και θαυμαστό, δεν θα ήταν δυνατό να ιδωθούν μεταξύ τους, έως ότου ευρεθούν επάνω.
«ποιῶν εἰρήνην (:και να φέρει ειρήνη μεταξύ τους)»· μάλλον με τον Θεό· διότι τα επόμενα αυτό φανερώνουν. Τι λέγει δηλαδή; «Καὶ ἀποκαταλλάξῃ τοὺς ἀμφοτέρους ἐν ἑνὶ σώματι τῷ Θεῷ διὰ τοῦ σταυροῦ, ἀποκτείνας τὴν ἔχθραν ἐν αὐτῷ (:και με τον σταυρικό Του θάνατο να συμφιλιώσει και τους δύο λαούς με τον Θεό, ενωμένους τώρα σε ένα σώμα, αφού προηγουμένως θα θανάτωνε την έχθρα με τον θάνατό Του)» [Εφεσ.2,16]. Δεν είπε «να συμφιλιώσει», αλλά «να συμφιλιώσει πάλι», δείχνοντας ότι πριν από αυτό η ανθρώπινη φύση ήταν ασυμφιλίωτη, όπως με τους αγίους και πριν από τον νόμο. «Σε ένα σώμα», δηλαδή το δικό του, «με τον Θεό». Πώς γίνεται αυτό; Αφού υπέστη, λέγει, αυτός την οφειλόμενη τιμωρία. «Καὶ ἀποκαταλλάξῃ τοὺς ἀμφοτέρους ἐν ἑνὶ σώματι τῷ Θεῷ διὰ τοῦ σταυροῦ, ἀποκτείνας τὴν ἔχθραν ἐν αὐτῷ(:και με τον σταυρικό Του θάνατο να συμφιλιώσει και τους δύο λαούς με τον Θεό, ενωμένους τώρα σε ένα σώμα, αφού προηγουμένως θα θανάτωνε την έχθρα με τον θάνατό Του)»[Εφ.2,16]. Δεν υπάρχει τίποτε κυριολεκτικότερο και εμφαντικότερο από αυτούς τους λόγους.
«Ο θάνατός Του», λέγει, «θανάτωσε την έχθρα, την πλήγωσε θανάσιμα και την αφάνισε, όχι με το να προστάξει άλλον, ούτε με το να ενεργήσει μόνο, αλλά και με το να πάθει». Δεν είπε: «την κατέλυσε», ούτε είπε: «την κατήργησε», αλλά : «τη θανάτωσε», ώστε ποτέ να μην αναστηθεί αυτή. Πώς λοιπόν ανίσταται; Από την πολλή κακία μας. Εφόσον μένουμε στο σώμα του Χριστού, εφόσον είμαστε ενωμένοι, δεν ανίσταται, αλλά βρίσκεται νεκρή· μάλλον δε εκείνη δεν ανίσταται ποτέ· και αν γεννήσουμε άλλη, δεν είναι πάλι εκείνη την οποία κατήργησε και θανάτωσε, αλλά εσύ γεννάς άλλη· «διότι τὸ φρόνημα τῆς σαρκὸς(:η κατάσταση του σαρκικού ανθρώπου)», λέγει, «ἔχθρα εἰς Θεόν· τῷ γὰρ νόμῳ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑποτάσσεται· οὐδὲ γὰρ δύναται(:φέρνει θάνατο, διότι είναι έχθρα στον Θεό, εφόσον δεν υποτάσσεται στον νόμο του Θεού, επειδή ούτε έχει και τη δύναμη να υποταχθεί)» [Ρωμ.8,6-7]. Εάν δεν σκεφτόμαστε τίποτε το σαρκικό δεν θα γεννηθεί με άλλον τρόπο, αλλά θα παραμείνει εκείνη η ειρήνη.
Αναλογίσου λοιπόν πόσο κακό είναι, ενώ ο Θεός πραγματοποίησε και εξετέλεσε τόσα για να συμφιλιωθούμε, να επιστρέψουμε εμείς πάλι σε έχθρα. Αυτήν όχι πλέον βάπτισμα και κάθαρση, αλλά η γέεννα τη διαδέχεται, όχι πλέον άφεση, αλλά έλεγχος και καταδίκη. Φρόνημα σαρκικό είναι η απόλαυση, η σπατάλη· φρόνημα σαρκικό η πλεονεξία και κάθε αμαρτία. Και γιατί ονομάστηκε «σαρκικό φρόνημα»; Καθόσον βέβαια τίποτε δεν είναι δυνατόν να διαπραχθεί χωρίς την ψυχή. Δεν το λέγει για να κατηγορήσει τη σάρκα, όπως και όταν λέγει «ο ψυχικός άνθρωπος» [Α΄Κορ.2,14: «Ψυχικὸς δὲ ἄνθρωπος οὐ δέχεται τὰ τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ· μωρία γὰρ αὐτῷ ἐστι, καὶ οὐ δύναται γνῶναι, ὅτι πνευματικῶς ἀνακρίνεται(:Ο φυσικός όμως και μη αναγεννημένος άνθρωπος δεν δέχεται εκείνα που διδάσκει το Πνεύμα του Θεού, διότι αυτά του φαίνονται κουταμάρες και δεν έχει την πνευματική δύναμη και αντίληψη να τα γνωρίσει· διότι αυτά εξετάζονται και διακρίνονται πνευματικώς και με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος)»], δεν το λέει για να κατηγορήσει την ψυχή. Διότι δεν είναι αρκετό ούτε το σώμα, ούτε η ψυχή από μόνη της, εάν δεν δεχτεί την προς τα άνω κλίση, να κάνει τίποτε ευγενές και μεγάλο. Για τον λόγο αυτόν ονομάζει «ψυχικά» εκείνα, τα οποία διαπράττει από μόνη της η ψυχή. Και «σαρκικά» ονομάζει εκείνα, τα οποία διαπράττει το σώμα από μόνο του. Και καταστρέφονται, όχι διότι αυτά είναι φυσικά, αλλά διότι δεν δέχτηκαν την προστασία από τον Θεό. Διότι και οι οφθαλμοί είναι καλοί, αλλά χωρίς το φως διαπράττουν άπειρα κακά· και αυτό οφείλεται στην ασθένειά τους, όχι στη φύση. Διότι, εάν ήσαν φυσικά κακά, δεν θα τα χρησιμοποιούσαμε ποτέ εκεί όπου χρειάζονται· διότι τίποτε δεν είναι εκ φύσεως κακό.
Για ποιο λόγο λοιπόν ονομάζει τις αμαρτίες «σαρκικά φρονήματα»; Επειδή όταν αυτή επικρατήσει σε εκείνον ο οποίος κρατεί τα ηνία και υψωθεί στην εξουσία, γεννά άπειρα κακά. Διότι αρετή της σάρκας είναι το να έχει υποταχθεί στην ψυχή, ενώ κακία της το να εξουσιάζει την ψυχή. Όπως ακριβώς λοιπόν ο ίππος είναι καλός και δυνατός, αλλά δεν φαίνεται αυτό χωρίς ηνίοχο, έτσι και η σάρκα όταν της περικόψουμε τα σκιρτήματα προς την αμαρτία. Αλλά ούτε ο ηνίοχος αναδεικνύεται χωρίς γνώση και εμπειρία· διότι αυτός έχει δυσκολότερο έργο από τους ίππους. Πρέπει λοιπόν να γνωρίζει το πνεύμα από όλα. Όταν αυτό έχει γνώση, κάνει ισχυρότερο τον ηνίοχο· αυτό καλλωπίζει και την ψυχή και το σώμα. Διότι όπως ακριβώς όταν η ψυχή ενώνεται με αυτό, το αναδεικνύει ωραίο, ενώ όταν το στερήσει τελείως από τη δική της ενέργεια και απομακρυνθεί, τότε, όπως όταν ένας ζωγράφος ανακατεύει τα χρώματα, προκύπτει πολλή ασχημία, και το καθένα σπεύδει προς τη φθορά και τη διάλυση, έτσι και όταν το πνεύμα εγκαταλείψει και το σώμα και την ψυχή, προκύπτει χειρότερη και μεγαλύτερη ασχημία.
Μη λοιπόν, επειδή το σώμα είναι κατώτερο της ψυχής, το κακίζεις. Διότι ούτε την ψυχή ανέχομαι εγώ να κακίζεις, επειδή δεν μπορεί τίποτε να επιτύχει χωρίς το πνεύμα. Εάν δε πρέπει να πούμε κάτι, μεγαλύτερης κατηγορίας είναι άξια η ψυχή. Διότι το μεν σώμα τίποτε κακό δεν θα μπορούσε να κάνει χωρίς την ψυχή, ενώ η ψυχή πολλά χωρίς το σώμα. Διότι και όταν ακόμη λιώνει εκείνο και δεν σκιρτά καθόλου, πολλά διαπράττει εκείνη· όπως εκείνοι οι μάγοι, οι γόητες, οι φαρμακευτές, οι φθονούντες, οι οποίοι κατ’ εξοχήν ταλαιπωρούν το σώμα. Άλλωστε, ούτε η απόλαυση οφείλεται σε ανάγκη του σώματος, αλλά στην απροσεξία της ψυχής· δηλαδή η τροφή, όχι η τρυφή, είναι αναγκαία για το σώμα. Εάν θελήσω να τραβήξω με ορμή το χαλινάρι, συγκράτησα τον ίππο· ενώ το σώμα δεν μπορεί να συγκρατήσει την ψυχή στα πάθη της.
Γιατί λοιπόν καλεί αυτό σαρκικό φρόνημα; Διότι γίνεται ολόκληρο της σάρκας. Όταν δηλαδή επικρατήσει η σάρκα, τότε αμάρτησε, όταν αφαιρέσει τον νου και την εξουσία της ψυχής. Λοιπόν σε τούτο συνίσταται η αρετή του σώματος, στο να υπακούει στην ψυχή, επειδή αυτό καθ’ εαυτό δεν είναι ούτε καλό, ούτε κακό. Διότι τι θα μπορούσε να διαπράξει το σώμα από μόνο του; Ώστε όταν είναι συνενωμένο με την ψυχή είναι καλό το σώμα, λόγω της υποταγής του στην ψυχή· επειδή μόνο του ούτε καλό είναι ούτε κακό, αλλά είναι κατάλληλο και γι’ αυτόν τον λόγο και για εκείνον, έχοντας κλίση και στα δύο. Το σώμα επιθυμεί, όχι όμως πορνεία, ούτε μοιχεία, αλλά ένωση· το σώμα επιθυμεί, όχι τρυφή, αλλά τροφή, όχι μέθη αλλά ποτό. Για το ότι επίσης δεν είναι επιθυμία του σώματος η μέθη κοίταξε πως δεν αντέχεις όταν υπερβάλεις το μέτρο, όταν υπερβείς τα όρια.
Αυτά ανήκουν στο σώμα· επειδή όλα τα άλλα είναι της ψυχής, όταν καταντά να βυθίζεται στα σαρκικά, όταν γίνει παχυλή. Αν και είναι καλό βεβαίως το σώμα, είναι όμως κατώτερο της ψυχής, όπως ο μόλυβδος από τον χρυσό, αλλά έχει ανάγκη και του μολύβδου ο οποίος συγκολλά· έτσι και η ψυχή έχει ανάγκη του σώματος. Συμβαίνει όπως ένα ευγενικής καταγωγής παιδί που έχει παιδικά πράγματα, κατηγορούμε όχι την ηλικία, αλλά όσα γίνονται κατ’αυτήν, έτσι και για το σώμα.
Αλλά είναι δυνατόν να μην είμαστε υποταγμένοι στη σάρκα, αν θέλουμε, όπως ούτε στη γη, αλλά στους ουρανούς και στο πνεύμα. Διότι το ότι είναι κανείς κάπου δεν λέγεται τόσο για τη θέση στον χώρο, όσο για τη διάθεση. Για πολλούς, πράγματι, ενώ είναι κάπου λέμε ότι δεν είναι, λέγοντας δηλαδή: «Δεν ήσουν εδώ», και άλλοτε πάλι: «Δεν είσαι εδώ». Τι λέγω; Πολλές φορές λέμε σε κάποιον: «δεν είσαι στον εαυτό σου, δεν είμαι στον εαυτό μου»· αν και τι είναι σωματικότερο από αυτό, όταν πλησιάζει αυτός τον εαυτό του; Και όμως δεν λέμε ότι αυτός είναι στον εαυτό του.
Ας έλθουμε λοιπόν στους εαυτούς μας, στους ουρανούς, στο Πνεύμα· ας μένουμε στην ειρήνη και τη χάρη του Θεού, ώστε, αφού απαλλαγούμε από όλα τα σαρκικά, να μπορέσουμε να επιτύχουμε τα αγαθά που μας υποσχέθηκαν διά του Ιησού Χριστού του Κυρίου μας, μαζί με τον Οποίο στον Πατέρα και στο Άγιο Πνεύμα ανήκει δόξα, δύναμη, τιμή, τώρα και πάντοτε και στους αιώνες των αιώνων.
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
ΟΜΙΛΙΑ ΣΤ΄
«Δεν απέστειλε με άλλον», λέγει, «ούτε με άλλον μήνυσε αυτά σε μας, αλλά ο Ίδιος δια του εαυτού Του». Ούτε άγγελο, ούτε αρχάγγελο απέστειλε, επειδή το να διορθώσει τα τόσα κακά και το να αναγγείλει τα όσα έγιναν, δεν ήταν δυνατόν σε κανέναν άλλο, αλλά μόνο στη δική Του παρουσία. Καταδέχτηκε ο δεσπότης να κατέλθει σε τάξη υπηρέτου και σχεδόν επαίτου, και ήλθε, και «εὐηγγελίσατο εἰρήνην ὑμῖν τοῖς μακρὰν καὶ τοῖς ἐγγύς», λέγει. Τους Ιουδαίους ονομάζει πλησίον, εν σχέσει προς εμάς· «δι' αὐτοῦ ἔχομεν τὴν προσαγωγὴν οἱ ἀμφότεροι ἐν ἑνὶ πνεύματι πρὸς τὸν πατέρα(:διότι Αυτός μας έφερε και τους δύο λαούς μέσω του ενός Αγίου Πνεύματος κοντά στον Πατέρα. Διαμέσου του Χριστού έγινε η προσέγγισή μας αυτή με τον Θεό)»[Εφ.2,18].
Ειρήνη, λέγει, σε σχέση με τον Θεό. Μας συμφιλίωσε. Και μάλιστα και ο ίδιος λέγει: «Εἰρήνην ἀφίημι ὑμῖν, εἰρήνην τὴν ἐμὴν δίδωμι ὑμῖν(:Φεύγω και σας αφήνω την ειρήνη. Σας δίνω τη δική μου αληθινή και βαθιά ειρήνη, την οποία ήλθα να φέρω στον κόσμο που συνταράσσεται από την αμαρτία. Δεν σας δίνω εγώ μια ειρήνη υποκριτική, απατηλή και ασταθή, σαν αυτή που δίνει ο κόσμος)» [Ιω. 14,27]· και πάλι: «Θαρσεῖτε, ἐγὼ νενίκηκα τὸν κόσμον(:Έχετε θάρρος, Εγώ έχω νικήσει τον κόσμο» [Ιω. 16,33]· και: «Ἐάν τι αἰτήσητε ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐγὼ ποιήσω(:Εάν ζητήσετε κάτι επικαλούμενοι με πίστη ζωντανή το όνομά μου, εγώ θα το πραγματοποιήσω, επειδή έχω κάθε εξουσία και δύναμη κοντά στον Πατέρα μου)» [Ιω. 14,14] · και πάλι: «Ἀὐτὸς γὰρ ὁ πατὴρ φιλεῖ ὑμᾶς ὅτι ὑμεῖς ἐμὲ πεφιλήκατε, καὶ πεπιστεύκατε ὅτι ἐγὼ παρὰ τοῦ Θεοῦ ἐξῆλθον (:διότι ο Ίδιος ο Πατέρας μου σας αγαπά από μόνος Του. Σας αγαπά, διότι κι εσείς έχετε αγαπήσει εμένα κι έχετε πιστέψει ότι Εγώ έχω γεννηθεί από τον Θεό και απ’ Αυτόν έχω αποσταλεί στον κόσμο)» [Ιω.16,27]. Αυτά είναι αποδείξεις της ειρήνης, και επιπλέον με ποιο τρόπο; «ὅτι δι' αὐτοῦ ἔχομεν τὴν προσαγωγὴν οἱ ἀμφότεροι ἐν ἑνὶ πνεύματι πρὸς τὸν πατέρα(:διότι Αυτός μας έφερε και τους δύο λαούς μέσω του ενός Αγίου Πνεύματος κοντά στον Πατέρα. Διαμέσου του Χριστού έγινε η προσέγγισή μας αυτή με τον Θεό)»[Εφ.2,18]. Όχι σε εμάς λιγότερο, σε εκείνους όμως περισσότερο, αλλά με μία χάρη. Την μεν οργή λοιπόν κατέπαυσε δια του θανάτου, εμάς δε μας έκανε αγαπητούς στον Πατέρα δια του αγίου Πνεύματος. Ιδού πάλι το «ἐν», χρησιμοποιείται ως «διά»· δια του εαυτού Του και του αγίου Πνεύματος δηλαδή, μας οδήγησε προς τον Πατέρα.
«Ἄρα οὖν οὐκέτι ἐστὲ ξένοι καὶ πάροικοι, ἀλλὰ συμπολῖται τῶν ἁγίων καὶ οἰκεῖοι τοῦ Θεοῦ(:Απ’ όλα αυτά λοιπόν βγαίνει το συμπέρασμα ότι δεν είστε πλέον ξένοι και προσωρινοί κάτοικοι στη βασιλεία του Θεού, αλλά είστε συμπολίτες των αγίων και μέλη της οικογένειας του Θεού)»[Εφ.2,19]. Βλέπεις ότι μας αναδεικνύει συμπολίτες, όχι απλώς των Ιουδαίων, αλλά των αγίων και μεγάλων εκείνων ανδρών, των γύρω από τον Αβραάμ και τον Μωυσή και τον Ηλία; Στην ίδια πολιτεία καταγραφήκαμε, σε εκείνη εμφανιζόμαστε. Διότι λέγει: «Οἱ γὰρ τοιαῦτα λέγοντες ἐμφανίζουσιν ὅτι πατρίδα ἐπιζητοῦσι(:Πέθαναν με την πίστη και την ελπίδα. Διότι όσοι εκφράζονται έτσι, λέγοντας δηλαδή ότι είναι ξένοι και ταξιδιώτες στη γη, φανέρωσαν και αποδείκνυαν με τα λόγια τους αυτά ότι ζητούσαν με πόθο μια μόνιμη και αληθινή πατρίδα˙ και τέτοια είναι ο ουρανός, τον οποίο μόνο με την πίστη μπορεί κανείς να δει)» [Εβρ.11,14]. Όχι πλέον ξένοι προς τους αγίους, ούτε παρεπίδημοι. Διότι παρεπίδημοι είναι εκείνοι οι οποίοι δεν πρόκειται να επιτύχουν τα ουράνια. Διότι «ὁ δέ δοῦλος οὐ μένει ἐν τῇ οἰκίᾳ εἰς τὸν αἰῶνα· ὁ υἱὸς μένει εἰς τὸν αἰῶνα (:ο δούλος όμως δεν παραμένει για πάντα στην οικία του Κυρίου του ως κληρονόμος και παντοτινός κάτοχος˙ διότι δεν έχει δικαιώματα σε αυτήν και εκδιώκεται απ’ αυτήν όταν καταστεί ανεπιθύμητος. Αντίθετα ο γιος μένει για πάντα στην οικία του πατέρα του, επειδή κληρονομεί όλα τα δικαιώματα του πατέρα του)» [Ιω.8,35].
«Καὶ οἰκεῖοι τοῦ Θεοῦ (:και μέλη της οικογένειας του Θεού)», λέγει. Αυτό το οποίο είχαν εκείνοι εξαρχής με τόσους κόπους, αυτό κατορθώθηκε σε μας δια της χάριτος του Θεού. Ιδού η ελπίδα της προσκλήσεως. «Ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν ἀποστόλων καὶ προφητῶν(:και σαν ζωντανοί λίθοι κτισθήκατε πάνω στο θεμέλιο. Και το θεμέλιο αυτό είναι οι απόστολοι και οι προφήτες)»[Εφ.2,20]. Κοίταξε πώς αναμιγνύει πάντοτε τους Έλληνες, τους αποστόλους, τους προφήτες, τον Χριστό· και άλλοτε μεν από το ότι γίναμε σώμα, άλλοτε δε από το ότι έχουμε οικοδομηθεί μαζί με Αυτόν δείχνει τη συνάφεια. «Διότι έχετε οικοδομηθεί», λέγει, «επάνω στο θεμέλιο των αποστόλων και των προφητών»· δηλαδή, θεμέλιος οι απόστολοι και οι προφήτες. Και πρώτα θέτει τους αποστόλους, αν και είναι τελευταίοι ως προς τον χρόνο· και επειδή θέλει να δείξει αυτό λέγει αυτά, ότι δηλαδή, θεμέλιο είναι εκείνοι, μία οικοδομή είναι το παν, μια ρίζα. Σκέψου τους Έλληνες να έχουν θεμέλιο τους πατριάρχες. Εδώ ομιλεί με περισσότερη ακρίβεια ονομάζοντας αυτό το γεγονός έτσι, παρά όταν το ονομάζει εγκεντρισμό· στην περίπτωση εκείνη απλώς και μόνο το εγγίζει αυτό.
Ύστερα, λέγει: «Ὄντος ἀκρογωνιαίου αὐτοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ἐν ᾧ πᾶσα ἡ οἰκοδομὴ συναρμολογουμένη αὔξει εἰς ναὸν ἅγιον ἐν Κυρίῳ(:Ο ακρογωνιαίος λίθος, το αγκωνάρι που βαστάζει και στηρίζει όλο το οικοδόμημα, είναι ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός. Πάνω σε Αυτόν λοιπόν και διαμέσου Αυτού του Χριστού η οικοδομή όλη της Εκκλησίας ενώνεται αρμονικά και στερεά και αυξάνει, ώστε να γίνεται ναός άγιος, όπως τον θέλει ο Κύριος)»[Εφ.2,20-21]. Εκείνος ο οποίος συνέχει το παν είναι ο Χριστός· διότι ο ακρογωνιαίος λίθος και τους τοίχους συγκρατεί και τα θεμέλια. Είναι εκείνος «επάνω στον οποίο στηρίζεται η όλη οικοδομή».
Κοίταξε πώς συνέδεσε αυτό· άλλοτε μεν θέτοντας αυτόν άνωθεν ώστε να κρατεί και να συγκροτεί ολόκληρο το σώμα, άλλοτε παρουσιάζοντας αυτόν από κάτω να στηρίζει την οικοδομή και να είναι ρίζα αυτής. Το δε «εδημιούργησε στον εαυτό του, από τα δύο μέρη, έναν νέο άνθρωπο», φανέρωσε με αυτό, ότι δια του εαυτού Του συνένωσε και τους δύο τοίχους, καθώς επίσης ότι δημιούργησε στον εαυτό Του. Και «πρωτότοκος», λέγει, «πάσης κτίσεως (:όλων των δημιουργημάτων)» [Κολοσ. 1,15]· δηλαδή, τα πάντα Αυτός στηρίζει. «Στον Οποίο η όλη οικοδομή συναρμολογείται». Είτε την οροφή πεις, είτε τους τοίχους, είτε οτιδήποτε άλλο, το παν στηρίζει. Και αλλού καλεί Αυτόν θεμέλιο. Διότι «θεμέλιον γὰρ ἄλλον οὐδεὶς δύναται θεῖναι παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν ᾿Ιησοῦς Χριστός(: διότι κανένας δεν μπορεί να βάλει άλλο θεμέλιο λίθο εκτός από εκείνο που βρίσκεται τώρα αμετακίνητος και άσειστος στην βάση της οικοδομής. Και ο θεμέλιος αυτός λίθος είναι ο Ιησούς Χριστός)», λέγει[Α΄Κορ.3,11]. «Στον Οποίο η όλη οικοδομή συναρμολογείται». Δείχνει και το ορθό, ότι δεν είναι δυνατόν με άλλον τρόπο να τεθεί, εάν δεν έζησε με πολλή επιμέλεια και εντέλεια. Και «αὔξει εἰς ναὸν ἅγιον ἐν Κυρίῳ· ἐν ᾧ καὶ ὑμεῖς συνοικοδομεῖσθε εἰς κατοικητήριον τοῦ Θεοῦ ἐν Πνεύματι(:και αυξάνει, ώστε να γίνεται ναός άγιος, όπως τον θέλει ο Κύριος. Με την ένωσή σας με τον Κύριο κι εσείς οικοδομείστε μαζί με τους άλλους πιστούς για να γίνετε ναός και κατοικητήριο, στο οποίο θα κατοικεί ο Θεός με το Πνεύμα Του)»[Εφ.2,22], λέγει. Πολύ συχνά το λέγει αυτό, το «σε ναό, ώστε να γίνετε τόπος κατοικίας του Θεού δια του Αγίου Πνεύματος».
Τι λοιπόν θέλει η οικοδομή; Να κατοικήσει μέσα σε τούτον τον ναό ο Θεός. «Και ο καθένας από εσάς είναι ναός, και όλοι από κοινού, και κατοικεί όπως στο σώμα του Χριστού, όπως σε ναό πνευματικό». Δεν είπε: «προσέλευση», αλλά: «δι’ αυτού έχουμε είσοδο»· διότι δεν προσήλθαμε αφ’ εαυτών, αλλά από Αυτόν οδηγηθήκαμε. «Οὐδείς (:Κανείς)», λέγει, «ἔρχεται πρὸς τὸν πατέρα εἰ μὴ δι' ἐμοῦ(: δεν είναι δυνατόν να έλθει προς τον Πατέρα και να μετάσχει στη μακαρία ζωή Του, παρά μόνο αν περάσει από Εμένα)» [Ιω.14,6]· και πάλι: «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή(:Εγώ είμαι ο μοναδικός δρόμος, από τον οποίο μπορεί να φτάσει κανείς στον ουρανό· διότι συγχρόνως είμαι και η απόλυτη αλήθεια και η πραγματική και πηγαία ζωή)» [Ιω.14,6]. Συνδέει αυτούς με τους αγίους, και πάλι επιστρέφει στο προηγούμενο παράδειγμα, μη αφήνοντας πουθενά να χωριστούν από τον Χριστό. Άρα μέχρι της παρουσίας θα οικοδομείται αυτή η οικοδομή· άρα γι ’αυτόν τον λόγο έλεγε ο Παύλος: «Κατὰ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ τὴν δοθεῖσάν μοι ὡς σοφὸς ἀρχιτέκτων θεμέλιον τέθεικα, ἄλλος δὲ ἐποικοδομεῖ· ἕκαστος δὲ βλεπέτω πῶς ἐποικοδομεῖ· θεμέλιον γὰρ ἄλλον οὐδεὶς δύναται θεῖναι παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν ᾿Ιησοῦς Χριστός (:Σύμφωνα με τη χάρη του Θεού που μου δόθηκε για να θεμελιώνω εκκλησίες ανάμεσα στα έθνη, σαν έμπειρος αρχιτέκτονας έχω βάλλει θεμέλιο στερεό· αλλά όμως συνεχίζει πάνω σε αυτό το κτίσιμο. Ο καθένας από τους κτίστες ας προσέχει πώς οικοδομεί πάνω στο θεμέλιο. Αυτός δεν έχει πλέον δουλειά με το θεμέλιο· διότι κανένας δεν μπορεί να βάλλει άλλο θεμέλιο λίθο εκτός από εκείνον που βρίσκεται τώρα αμετακίνητος και άσειστος στην βάση της οικοδομής. Και ο θεμέλιος αυτός λίθος είναι ο Ιησούς Χριστός)» [Α΄Κορ.3,10-11]· και πάλι, ότι θεμέλιο είναι ο Χριστός. Τι είναι λοιπόν αυτό; Βλέπεις ότι δεν πρέπει να υπακούμε επιπόλαια στις υποθήκες; Με παραδείγματα το είπε αυτό, όπως όταν λέει γεωργό τον Πατέρα και ρίζα τον εαυτό Του.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
· Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στην προς Εφεσίους επιστολήν, ομιλίες Ε΄ και ΣΤ΄, πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 20, σελίδες 520-541 και 542-549.
· Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
· Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
· Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
· Η Παλαιά Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας, Παναγιώτης Τρεμπέλας, Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα, 1985.
· Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016.
· http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου