«Μελετᾶτε τάς γραφάς»[1], μᾶς λέγει ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ. Καί θά πρέπει συνεχῶς νά ἔχουμε μπροστά μας τήν Ἁγία Γραφή, τό Ἱερό Εὐαγγέλιο καί τούς Ἁγίους Πατέρες. «Εἶναι ἀδύνατον», λέει ὁ Ἱερός Χρυσόστομος, «αὐτός πού μελετάει μέ προσοχή πνευματικά βιβλία, νά μήν ἀποκομίσει καρπούς καί ὠφέλεια. Ἀπεναντίας, ἡ ψυχή εἶναι σάν νά βρίσκεται σέ ἱερά ἄδυτα, καθαρίζεται καί γίνεται καλύτερη, καθώς ὁ Θεός τῆς μιλάει μέ τά γράμματα ἐκεῖνα. Ἀπό τό νά μήν διαβάζετε πνευματικά βιβλία εἶναι πολύ χειρότερο νά θεωρεῖτε τήν ἀνάγνωση περιττό πράγμα. Αὐτοί οἱ λόγοι καί οἱ σκέψεις προέρχονται ἀπό σατανική παρακίνηση»[2]. Δυστυχῶς πολλοί χριστιανοί δέν θεωροῦν σημαντικό πράγμα τήν μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Ἁγίων Πατέρων, ἀλλά αὐτό εἶναι ὀλέθριο λάθος, ὅπως λέει ὁ Ἱερός Χρυσόστομος. Αὐτά εἶναι ἀπό σατανική παρακίνηση λόγια καί λογισμοί.
«Ἡ ἀνάγνωση τῶν κακῶν βιβλίων», λέει καί ὁ Ἱερός Αὐγουστίνος, «μᾶς διδάσκει νά γνωρίζουμε τό κακό χωρίς ἀποστροφή, νά μιλοῦμε χωρίς αἰδώ καί νά κάνουμε τό κακό χωρίς ντροπή»[3]. Εὔκολα οἱ ἄνθρωποι μελετοῦν κακά βιβλία καί ἔτσι εὔκολα μαθαίνουν νά κάνουν τό κακό, νά σκέφτονται τό κακό χωρίς νά τό ἀποστρέφονται, χωρίς νά ντρέπονται.
Κι ὁ Ἅγιος Νικόδημος λέγει, «νά μήν διαβάζεις βιβλία αἱρετικῶν καί ἀθέων πού ἄλλα φανερώνουν φωναχτά καί ἄλλα ἐννοοῦν»[4]. Ἀντίθετα, θά πρέπει νά σχολάζουμε, νά ἀσχολούμαστε συνεχῶς μέ τήν μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Ἱερῶν βιβλίων, τῶν Ἱερῶν Κανόνων καί τῶν Ἁγίων Πατέρων.
«Θέλετε νά βρεῖτε τήν χαρά στή ζωή;», λέει ὁ Ἅγιος Πορφύριος. «Νά διαβάζετε Ἁγία Γραφή. Νά ἐκκλησιάζεσθε. Νά πλησιάζετε τόν Χριστό, νά Τόν ἀγαπήσετε. Νά προσέχετε τίς ἀκολουθίες: ὄρθρο, ὧρες, ἑσπερινό, ἀπόδειπνο κ.λπ., γιατί τά λόγια τους εἶναι γραμμένα ἀπό Ἁγίους. Εἶναι λόγια ἅγια, ἐρωτικά πρός τόν Χριστό, τήν Παναγία μας»[5]. Οὐσιαστικά οἱ ἱερές ἀκολουθίες πού ἔχουμε δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά μιά συνεχής κατήχησις, κατήχησις τῶν ὀρθοδόξων πιστῶν.
«Ἐγώ», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Πορφύριος, «δίνω μεγάλη σημασία σέ αὐτά. Νά τά διαβάζετε καθαρά, μία-μία λέξη, μέ νόημα, μέ λαχτάρα καί θεῖο ἔρωτα. Ὅ,τι σᾶς κάνει ἐντύπωση, νά τό ξαναμελετᾶτε κατ' ἰδίαν»[6]. Ἐννοεῖ κάτι πού ἐντοπίσαμε ἀπό αὐτά πού διαβάζουμε στήν ἀκολουθία, μετά νά τό ξαναδιαβάζουμε, νά τό μελετᾶμε, γιατί οὐσιαστικά αὐτό εἶναι μελέτη, ὄχι ἁπλῶς νά διαβάζουμε ἀλλά καί νά σκεφτόμαστε, νά ἐμβαθύνουμε στά νοήματα αὐτῶν πού διαβάζουμε.
«Τό βιβλίο τό γράφομε μέσα μας», λέει ὁ Ἅγιος, «καί τό ἔχουμε, ὅταν κάθε τόσο στεκόμαστε καί ἐμβαθύνουμε. Λίγο νά μελετᾶμε καί νά τό γράφουμε μέσα μας. Ἅμα τ' ἀγαπάεις τά γράμματα, σέ τραβοῦνε. Ἔχουν θησαυρούς μέσα»[7]. Δέν ἔχει σημασία ἐπιφανειακά μόνο νά διεξερχόμαστε τά βιβλία, ἀλλά καί νά τά βάζουμε μέσα στήν καρδιά μας τά λόγια τά ἱερά καί νά ἀγωνιζόμαστε νά τά ἐφαρμόσουμε.
«Ὅταν ψάλλετε τούς κανόνες», λέει ὁ Ἅγιος, «ὄχι ἄπλα νά λέτε τά λόγια, ἀλλά νά τά ἀπολαμβάνετε. Ἔτσι, πολύ γρήγορα θά ἁγιαστεῖτε χωρίς νά τό καταλάβετε. Κι ὅταν διαβάζετε τό Ψαλτήρι, νά τά λέτε καθαρά, μία-μία τίς λέξεις». Λέει κι ὁ Ἅγιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος, «ἡ ἀνάγνωση βοηθᾶ τήν προσευχή, καί ἡ προσευχή βοηθᾶ τήν ἀνάγνωση». «Τό Ψαλτήρι», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Πορφύριος, «τό ἔμαθα ἀκούγοντάς το στήν Ἐκκλησία. Τό Εὐαγγέλιο τό ἔμαθα ἕνα-ἕνα ἐδάφιο, τό ἀποστήθιζα στίχο-στίχο. Συχνά, ὅμως, ἐμεῖς διαβάζομε ἐπιπόλαια, ἐνῶ χρειάζεται προσοχή στήν ἀπαγγελία. Νά διαβάζετε μέ τό νί καί μέ τό σίγμα καί νά ἀπαγγέλλετε μέ νόημα, μέ χαρά καί ἔρωτα. Νά διαβάζετε σάν νά μιλᾶτε μέ ἄνθρωπο. Φυσικά, ἁπλά, μέ νόημα καί παρακαλεστικά. Ὅπως θά λέγαμε π.χ.: «Παναγιώτα, ξέρεις τί ἔχομε πάθει; Εἴχαμε κάτι λεπτά, τά ξοδέψαμε καί τώρα δέν ἔχομε. Ἄν διευκολύνεσαι, σέ παρακαλῶ, φέρε μας τριάντα χιλιάδες δραχμές, γιατί δέν ἔχομε νά βολευτοῦμε». Καθόλου πλαστά πράγματα, καθόλου ὑποκρισίες.
Ὅταν θά διαβάζετε μέ νόημα, θά δημιουργεῖται μέσα σας εὐφροσύνη καί ἐνθουσιασμός. Τότε θά μπαίνετε καί στό κλίμα τῆς προσευχῆς»[8]. Εἶναι αὐτό πού εἶπε καί ὁ Ἅγιος Ἰσαάκ, ἡ ἀνάγνωση βοηθᾶ τήν προσευχή καί ἡ προσευχή βοηθᾶ τήν ἀνάγνωση. «Μελέτα», ἔλεγε πάλι ὁ Ἅγιος Ἰσαάκ, «κάθε μέρα τούς βίους τῶν Ἁγίων καί τίς διδασκαλίες τους γιά νά ἀναπαυτεῖς στά λόγια τους». Ἄρα θά πρέπει νά προσέχουμε, ὥστε ἀπό αὐτά τά βιβλία πού διαβάζουμε, ἰδίως ἀπό αὐτά πού δέν εἶναι βιβλία τῆς Ἐκκλησίας, καθαρά, νά παίρνουμε αὐτό πού εἶναι ὠφέλιμο καί νά ἀφήνουμε ὅ,τι δέν εἶναι.
«Ὅπως ὅταν κόβουμε ἀπό τήν τριανταφυλλιά τό ἄνθος», λέει ὁ Μέγας Βασίλειος, «παραμερίζουμε τά ἀγκάθια, ἔτσι ἀκριβῶς καί στήν περίπτωση τῶν διαφόρων βιβλίων, μελετοῦμε τά ὠφέλιμα καί προφυλαγόμαστε ἀπό τά βλαβερά»[9]. Ἐμεῖς ἐπειδή εἴμαστε ἀτελεῖς, εἶναι καλύτερα νά μήν διαβάζουμε καθόλου κοσμικά βιβλία, ἀλλά μόνο τά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἀλλά θά πρέπει νά προσπαθοῦμε αὐτά πού θά διαβάζουμε, νά τά χωνεύουμε, νά τά ἐγκολπωνόμαστε, νά τά ἐφαρμόζουμε.
«Γεροί», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Παΐσιος, «εἶναι ὅσοι μασᾶνε καλά καί ὄχι ὅσοι τρῶνε πολύ». Γιατί μπορεῖ νά τρῶς πολύ, ἀλλά ἄν δέν μασᾶς καλά τήν τροφή, βλάπτεσαι. «Πολύ ὠφελοῦν», ἔλεγε ὁ Ἅγιος Παΐσιος, «τά πνευματικά βιβλία, ὅταν διαβάζονται μέ ταπείνωση καί προσευχή. Προσπαθεῖ κανείς νά ἐφαρμόζει καί νά ζεῖ πνευματικά αὐτό πού μελετᾶ. Τά πατερικά κείμενα μοιάζουν μέ ἀξονικές τομογραφίες. Ὅπως ἐκεῖνες φωτογραφίζουν τήν σωματική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου, ἔτσι καί σέ αὐτά φωτογραφίζεται ἡ πνευματική του κατάσταση. Κάθε πρόταση τῶν πατερικῶν κειμένων δέν κρύβει ἕνα, ἀλλά πολλά νοήματα. Κι ὁ καθένας τά καταλαβαίνει ἀνάλογα μέ τήν πνευματική του κατάσταση. Καλό εἶναι νά διαβάζει κανείς τά κείμενα καί ὄχι τήν μετάφραση, ἐπειδή ὁ μεταφραστής ἑρμηνεύει τό πρωτότυπο ἀνάλογα μέ τήν δική του πνευματικότητα»[10]. Καί εἶναι ἕνα δυστύχημα σήμερα πού δέν μαθαίνουμε τά ἀρχαῖα ἑλληνικά, τήν γλῶσσα τοῦ εὐαγγελίου καί τῶν Ἁγίων Πατέρων, καί θά πρέπει αὐτό νά εἶναι ἀπό τά πρῶτα μελήματα τῶν γονέων, νά μάθουν τά παιδιά τήν γλώσσα μας καί μάλιστα τήν γλώσσα τῶν Πατέρων τοῦ εὐαγγελίου, γιά νά μποροῦν νά διαβάζουν τά ὑπέροχα κείμενα, αὐτά τά θεόπνευστα, ἀπό τό πρωτότυπο κι ὄχι ἀπό τίς μεταφράσεις πού ἔχουν ὁπωσδήποτε πάντοτε κάτι λιγότερο ἤ καί εἶναι μιά προδοσία πολλές φορές τοῦ κειμένου.
«Πάντως γιά νά κατανοήσει κανείς τούς Πατέρες», λέει ὁ Ἅγιος Παΐσιος, «πρέπει νά σφίξει τόν ἑαυτό του, νά συγκεντρώσει τόν νοῦ του καί νά ζεῖ πνευματικά. Γιατί τό πνεῦμα τῶν Πατέρων γίνεται ἀντιληπτό μόνο μέ τό πνεῦμα. Διαβάζετε λοιπόν Πατέρες, ἔστω μιά ἤ δύο γραμμές τήν ἡμέρα. Εἶναι βιταμίνες πολύ δυναμωτικές»[11].
Ὅταν θά διαβάζετε μέ νόημα, θά δημιουργεῖται μέσα σας εὐφροσύνη καί ἐνθουσιασμός, μᾶς εἶπε προηγουμένως ὁ Ἅγιος Πορφύριος, καί ἔτσι θά μπαίνουμε καί στό κλίμα τῆς προσευχῆς. «Καί ἡ ψυχή σας», λέει ὁ Ἅγιος, «θά ἀγαθύνεται, θά οἰκοδομεῖται καί θά γίνεται ἁγία ἀναίμακτα», δηλαδή εὔκολα, «χωρίς πολύ κόπο. Ἔτσι σιγά-σιγά θά ἀποκτήσετε ἀγάπη, θά γίνετε «πρᾶοι, ταπεινοί τῇ καρδίᾳ»[12]. Θά σᾶς χαρίσει ὁ Θεός τήν ἁγία ταπείνωση, δηλαδή τήν ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη»[13]. Τήν ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στήν θεία πρόνοια, τό ἀπόλυτο ἄφημα στόν Θεό. Καί αὐτός εἶναι ὁ ἀληθινά ἀναπαυμένος ἄνθρωπος, αὐτός πού ἐμπιστεύεται τόν Θεό καί δέχεται ὅλα ὅσα τοῦ δίνει ὁ Θεός μέ εὐγνωμοσύνη καί χαρά, χωρίς γογγυσμό καί παράπονα καί ἀντιδράσεις.
«Οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, ποῦ εἶναι ὁ κόπος καί ἡ προσπάθεια γιά νά γίνετε καλοί;» λέει ὁ Ἅγιος Πορφύριος. «Σφιξίματα, σπρωξίματα δέν ὑπάρχουν». Ἁπλά, ἀναίμακτα ἁγιάζεται κανείς μέ τήν πνευματική μελέτη, τήν ἐμβάθυνση στήν Ἁγία Γραφή καί στούς Ἁγίους Πατέρες, στίς ἱερές ἀκολουθίες καί στά ἱερά ψάλματα. «Μέ προσοχή», λέει ὁ Ἅγιος, «νά διαβάζετε καί τούς βίους τῶν Ἁγίων. Ζητῆστε τή βοήθειά τους. Μελετώντας τά βιώματα τῶν ἁγίων, θά τούς ἀγαπήσετε πολύ καί πολύ θά ὠφεληθεῖτε. Σιγά-σιγά θά εὐφραίνεστε καί, χωρίς νά τό καταλάβετε, θά θέλετε καί θά σκέπτεσθε ὅλο καί πιό πολύ τό καλό. Τό καλό θά γίνεται ἀπό ἀγάπη καί τό κακό δέν θά βρίσκει θέση. Ἀκούγοντας καί μαθαίνοντας ἔτσι, ἔρχεται ἡ ἐξυπνάδα καί ἡ ἀόρατος χάρις τοῦ Θεοῦ καί ὁ ἔρωτας στόν Χριστό. Ἡ ἀγάπη στόν Χριστό μεγαλώνει, γεμίζει ἡ ψυχή, ζητάει τό ἀπόλυτο. Τί ἄλλο πιό ἀνώτερο; Ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, ὁ Χριστός μέσα μας»[14]. Βέβαια, δέν ἀρκεῖ μόνο νά μελετᾶμε, ὅπως εἴπαμε, ἀλλά καί νά ἐφαρμόζουμε.
«Νά κάνεις», λέει ὁ Ἅγιος Παΐσιος, «λιγότερη μελέτη καί περισσότερη καθημερινή παρακολούθηση τοῦ ἑαυτοῦ σου καί εὐχή. Γιατί ἀλλιῶς μόνο μέ τήν μελέτη μένει ἄκαρπος κανείς, ἄν δέν ἐργαστεῖ καί δέν ζητήσει τήν θεία ἐπέμβαση, τήν χάρη τοῦ Θεοῦ. «Ἡ μελέτη πατερικῶν βιβλίων βοηθάει, ὅταν προηγεῖται τῆς προσευχῆς. Γι' αὐτό νά διαβάζεις τόσο, ὅσο σοῦ χρειάζεται νά κατανυγεῖς καί νά παρακινηθεῖς στήν προσευχή»[15].
«Ἡ μελέτη τοῦ ἑαυτοῦ μας», ἔλεγε πάλι, «εἶναι ἡ πιό ὠφέλιμη ἀπό ὅλες τίς μελέτες. Ἄν ὁ ἄνθρωπος γνωρίσει τόν ἑαυτό του, τότε μπαίνει στήν ὁδό καί στόν τρόπο τῆς θεραπείας, ὅπως ὁ γιατρός βάζοντας διάγνωση μπορεῖ νά προχωρήσει καί στήν ἀποτελεσματική θεραπεία.
Ἄν ὁ ἄνθρωπος, γνωρίσει τίς ἀδυναμίες του, τά πάθη του, τόν κακό ἑαυτό του, τότε μπορεῖ νά συνεργαστεῖ μέ τήν χάρη τοῦ Θεοῦ καί μέ τήν βοήθεια τοῦ πνευματικοῦ του νά θεραπευτεῖ. Προσπαθῶ», λέει ὁ Ἅγιος Παΐσιος, «νά κάνω τά καθήκοντά μου καί νά ἀποφεύγω τούς ἀνθρώπους πού θέλουν κουβέντα καί μέ ἐμποδίζουν νά μιλῶ μέ τόν Θεό. Προσπαθῶ νά συντρίβομαι μπροστά στόν Θεό, ἁπλώνοντας τίς ἁμαρτίες μου καί τίς ἀχαριστίες μου, νά ζητῶ ταπεινά τό ἔλεός Του καί νά Τόν εὐγνωμονῶ δοξολογώντας. Αὐτή ἡ μελέτη τοῦ Θεοῦ, ὁ νοῦς δηλαδή νά βρίσκεται πάντα κοντά στόν Θεό, μέ ἀναπαύει περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλη μελέτη. Σήμερα οἱ ἄνθρωποι καταλήγουν ἀπό τήν πολλή μελέτη νά εἶναι μαγνητόφωνα καί νά γεμίζουν τίς κασέτες τους μέ περιττά πράγματα. Ἡ ἄνευ πράξεως ὅμως διδασκαλία εἶναι», ὅπως λέει ὁ Ἀββᾶς Ἰσαάκ, «παρακαταθήκη ἐντροπῆς»[16]. Γνωρίζεις πολλά πράγματα ἐγκεφαλικά, ἀλλά ἄν δέν πράττεις, ἔχεις κάνει μέσα σου μιά παρακαταθήκη πού θά σέ κάνει νά ντρέπεσαι.
«Βλέπεις πολλοί, πού ἐνδιαφέρονται γιά τόν ἀθλητισμό, διαβάζουν ἀθλητικά περιοδικά ἤ ἐφημερίδες καί κάθονται. Μπορεῖ νά εἶναι σάν τά μοσχάρια, ἀλλά θαυμάζουν τούς ἀθλητές. Ἄ, καταπληκτικός αὐτός, λένε, μπράβο! Ὤ.. Δέν χύνουν ὅμως λίγο ἱδρώτα, οὔτε χάνουν κανένα κιλό βάρος. Διαβάζουν, διαβάζουν ἀθλητικά καί ξαπλώνουν. Ἔτσι δέν ὠφελοῦνται. Μένουν μέ τήν εὐχαρίστηση τοῦ διαβάσματος.
Οἱ κοσμικοί, ἄλλοι διαβάζουν ἐφημερίδα, ἄλλοι διαβάζουν ἕνα ρομάντζο, μιά περιπέτεια, ἄλλοι παρακολουθοῦν στό γήπεδο πῶς παίζουν καί περνᾶνε τήν ὥρα τους. Τό ἴδιο κάνουν καί μερικοί πού διαβάζουν πνευματικά. Μπορεῖ νά ξενυχτοῦν καί νά διαβάζουν πνευματικά βιβλία μέ μανία καί νά εὐχαριστιοῦνται. Παίρνουν ἕνα πνευματικό βιβλίο, κάθονται λίγο ἀναπαυτικά καί διαβάζουν. Ὠφελήθηκα, λέει ὁ ἄλλος. Καλύτερα πές ὅτι εὐχαριστήθηκες, ὅτι πέρασες εὐχάριστα τήν ὥρα σου! Ὠφελεῖσαι μόνο ὅταν δεῖς τί λέει αὐτό πού διαβάζεις, ἐλέγχεις τόν ἑαυτό σου καί προσπαθεῖς νά τόν ζορίζεις στήν ἐφαρμογή. Τί λέει αὐτό πού διάβασα; Ἐγώ ποῦ βρίσκομαι πνευματικά; Τί πρέπει νά κάνω; Ὕστερα, ὅσο περισσότερα μαθαίνει κανείς, τόσο περισσότερη εὐθύνη ἔχει. Δέν λέω νά μήν διαβάζει, γιά νά μήν ξέρει πολλά καί νά μήν ἔχει εὐθύνη, γιατί αὐτό εἶναι πονηριά, ἀλλά νά μήν διαβάζει μόνο γιά νά εὐχαριστιέται. Τό κακό εἶναι ὅτι ἄν διαβάζει κι ἔχει δυνατή μνήμη, θυμᾶται πολλά, μπορεῖ νά λέει καί πολλά καί νά ξεγελάει τόν ἑαυτό του, νά νομίζει δηλαδή ὅτι τά ἐφαρμόζει κιόλας. Ἔτσι δημιουργεῖ ψευδαίσθηση. Ψευδαίσθηση καί στόν ἑαυτό του καί στούς ἄλλους. Γι' αὐτό νά μήν ἀναπαύετε τόν λογισμό σας στά πολλά διαβάσματα. Νά στραφεῖτε στήν ἐφαρμογή. Τά πολλά διαβάσματα μορφώνουν ἐγκυκλοπαιδικά»[17], λέει ὁ Ἅγιος Παΐσιος. Ἀλλά τό ζήτημα δέν εἶναι νά ἀποκτήσουμε ἐγκεφαλικές γνώσεις, ἀλλά νά βιώσουμε τήν χάρη τοῦ Θεοῦ, νά ὁδηγηθοῦμε στήν σωτηρία.
«Στενοχωροῦμαι», λέει καί ὁ Ἅγιος Πορφύριος, «ὅταν λέω γιά τόν ἑαυτό μου». Γιατί μᾶς εἶπε πῶς ὁ ἴδιος ἀγάπησε στό Ἅγιον Ὄρος τήν πνευματική μελέτη, τήν θεωρία τήν πνευματική καί πῶς ζοῦσε ἐν ἀγαλλιάσει καρδίας τά θεῖα λόγια καί τήν χριστιανική ζωή. «Ὅταν ἤμουν κοντά στούς Γέροντές μου», λέει, «διψοῦσα τήν μελέτη, ἀλλά δέν μ' ἄφηναν. Ὅλο μέ βάζανε στίς δουλειές. Πολλά χρόνια ἐστερήθηκα τήν μελέτη πού τόσο πολύ μοῦ ἄρεσε»[18].
Βλέπουμε πῶς οἱ Ἅγιοι ἀγαποῦσαν νά μελετοῦν, ἀλλά προπάντων ἀγαποῦσαν νά ἐφαρμόζουν αὐτά πού μελετοῦσαν κι ἔτσι ἁγίασαν καί δίνουν πρότυπο καί γιά μᾶς.
Τῷ δέ Θεῷ ἡμῶν δόξα πάντοτε νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
Ἀρχ. Σάββας Ἁγιορείτης
[1] Ἰωάν. 5, 39.
[3] Ὅ.π.
[4] Ὅ.π.
[5] Βίος καί Λόγοι, Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Β΄ ἔκδοση, Ἱ.Μ. Χρυσοπηγῆς, (στό ἑξῆς: Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου).
[6] Ὅ.π.
[7] Ὅ.π.
[8] Ὅ.π.
[10] Πνευματική Ἀφύπνιση, Ἁγίου Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Β΄, Ἱερόν Ἡσυχαστήριον Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, Σουρωτή Θεσ/κης (στό ἑξῆς: Πνευματική Ἀφύπνιση, Ἁγίου Παϊσίου Ἁγιορείτου).
[11] Πνευματική Ἀφύπνιση, Ἁγίου Παϊσίου Ἁγιορείτου.
[12] Πρβλ. Ματθ. 11, 29.
[13] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
[14] Ὅ.π.
[15] Περί Προσευχῆς, Ἁγίου Παϊσίου Ἀγιορείτου, Λόγοι Στ΄, Ἱ. Ἡ. "Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος", Σουρωτή Θεσ/νικης.
[16] Πνευματικός Ἀγώνας, Ἁγίου Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Γ’, Ἱερό Ἡσυχαστήριο Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, 2011.
[17] Πνευματική Ἀφύπνιση, Ἁγίου Παϊσίου Ἁγιορείτου.
[18] Βίος καί Λόγοι, Ἁγίου Πορφυρίου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου